6. Ц1ердешай таьрахь

Таьрахь да ц1ера къамаьла доакъой морфологен категори. Ц1ердешай таьрахь гучадоал цхьоаленнеи дукхаленнеи таьрахьа формашца. Ц1ердешай таьрахьо белгалду ц1ердешаш, цар хьахьокхача х1амай масалца, в1аши духьаловттар: цхьоален таьрахье латтача дешо цхьа х1ама белгалъю, шиъ е дукхаг1йола х1амаш белгалъеш дола дешаш дукхален таьрахье латт: кор – кораш, ц1а – ц1енош, форд – фордаш.

Дукхаг1дола ц1ердешаш цхьоален а дукхален а таьрахье лелаш хул. Ц1ердешай дукхален таьрахь хьахул суффиксаш т1акхетарца е еррига лард эргаяларца. Ц1ердешаш дукхален таьрахье доал:

1) суффикс -ш (-аш) т1акхетарца: г1анд – г1андаш, лаьтта – лаьтташ, к1аьнк – к1аьнкаш, лампа – лампаш;

2) -аш яхача суффиксан фонетически варианташ т1атохарца -еш, -ош: гали – галеш, чами – чамеш, оачув – оачош;

3) суффиксаш -наш, -нош, -маш т1атохарца: коч – кочамаш, аре – аренаш, ди – денош, ц1а –ц1енош, са – саьнаш, га – гаьнаш, дег1 – дег1амаш;

4) суффикс -й, -ий т1акхетарца: эрсе –эрсий, г1ашло – г1ашлой, ка – кой, болхло – болхлой;

5)суффикс -рч (-арч) т1акхетарца: ча – черч, доа – доарч, сай – саьрч, кхокха –кхокхарч;

6) суффикс -арий т1акхетарца: газа – гаьзарий, нус – несарий.

7) суффикс -аш т1акхетарца а овлан мукъа оазаш хувцаяларца: ехк – ахкараш, йост – астараш.

Ц1ердешай дукхален таьрахь хьахул супплетивни наькъаца, еррига лард хувцаяларца: сесаг – истий, йо1 – мехкарий, саг – нах, во1 – къонгаш, уст – шерч.

Цхьадола ц1ердешаш е цхьоален е дукхален таьрахье мара лелаш хилац. Цхьоален таьрахье мара хилац ер ц1ердешаш:

1) доалара ц1ердешаш: Лида, Магас, Шолжа, Тирк;

2) 1алам белгалдераш: екхан, йоачан, шелал, ахка, малх, 1а;

3) белгалои дари белгалдераш: къонал, къоанал, массал, говзал, майрал, сонтал, безам, эздел, ц1ел, тешам, теркам, доал, дувхар, тахкар, вахар, адар;

4) х1амаш белгалъераш: тух, бурч, т1оа, дошув, шура, саьмарсаькх;

5) гулдара ц1ердешаш: жаг1а, т1о, ахча, сом, адам,

Дукхален таьрахье мара ца хула ц1ердешаш дукха дац. Уж да: б1аргасаьнаш, чураш, й1овхараш, духьараш, тувхараш, булкъаш.

Лекци № 4

Ц1ердешай дожараш

1. Дожарий система.

2. Дожарий лоарх1ам.

3. Ц1ердешай легар.

1. Дожарий система

Дожар оал цхьантайпарча дошхувцадалара категоре арг1ах. Из категори ц1ера къамаьла доакъошта а хандеша причасте формашта ег1а я. Дожар белгалду ц1ера къамаьла доакъой грамматически дошхувцадалара категори санна.

Цу категореца хувцалу ц1ердешаш, белгалдешаш, таьрахьдешаш, ц1ерметтдешаш, хандеша причастни формаш. Ц1ердешай дожар г1алг1ай метта морфологен кертера категори я.

Из белгалйоал барх1 керттера дожари цхьаццйола керттерза дожарий формаши в1ашдухьаловттарца. Дожаро хьахьокх предложене чудоаг1ача ц1ердешашта юкъера бувзам а, цу ц1ердешай кхыча дешашцара бувзам а. Из бувзам гучабоал дешай чаккхенашца.

Дожарий система г1алг1ай метта яьржа я. З.К. Мальсаговс керттера итт дожар гучадаьккхад, царел совг1а ялх керттерза меттига дожара формаш белгалъяьхай.

Къаьстта яьржа я г1алг1ай метта меттига дожара формаш. Из система яьржа хилара бахьан да х1ара дожара ший къаьстта, е цхьалхане е чоалхане аффикс хилар, х1ара дожара цхьан грамматикан ма1анал совг1а, кхы а ма1анаш хилар, дешт1ехьений система яьржа ца хилар: дешт1ехьенаш г1алг1ай метта доалеи луреи дожарашца мара лелац тахан. Хьалха денз г1алг1ай метта барх1 дожар къоастаду (меттига дожара йиъ форма а белгалъю).

Керттера лоарх1аш да ц1ереи дереи дожараш. Кхыдараш эрга дожараш лоар1аш да. Х1ара дожар ший къаьстта лоарх1ам болаш а, шийна доаг1ача шин хаттара жоп луш да.

Дожаро дешашта юкъе оттаеш йола юкъаметтиг укх тайпара ма1анаш долча дожарий формашка гучайоал: диктален («объективан» - къамаьл деча хана ма дарра долашдола дер белгалдар), модален («субъективан» - къамаьл дечун ший дега хоамашца дувзаденна долашдола дер белгалдар). Х1ара дожара форма дукха ма1анаш долаш хул. Диктален ма1анаш кертера хул, модален дараш хьалхарчарца дувзаденна хул.

Диктален ма1анаш да:

1) субъектан – дера субъект белгалъяр: Наьна саготлу. Йо1 хоза я.

2) объектан – дер д1ат1адоала объект белгалъяр: К1аьнко книжка деш. Аз тика т1ара шекар ийцар.

3) лоаттама ма1ан – дер чакхдоалаш гучадоалашдола х1амаш белгалдар: Юрта г1олла водар воккха саг. Ц1енгахьа д1аволавелар из.

4) къоастама ма1ан: Йиший ц1а доккха дар

Модален ма1анаш хьалашца дувзаденна да. М.: Новкъост, 1а сабар де!

(вокативаца къамаьл деча хана ладувг1ашвар белгалву.

Х1ара дожара форма дукха ма1анаш долаш хул.

2. Дожарий лоарх1ам.