5. Хандеша формаш

Причасти – хандеша форма я. Цох доахк хандешеи белгалдешеи хьисапаш. Причасте белгалонца дер гучадоакх. Жоп лу мишта? малаг1а? яьхача хаттарашта. Масала: вода саг – даран белгало; шелденна бер – хьалан белгало. Причастех йоахка хандеша белгалонаш ераш я: кеп, таьрахь, класс, ха.

Причасте кеп из ше хьаяьннача хандешаяр санна хул: мола хий – мела – хий, лу ахча – тела ахча. Причастено кеп къоастаяц, из хьаяьннача хандеша кеп еце. Масала, яхача ханара причастеш: даа – диа х1ама, аха – аьха лаьтта, ваг1а – ваьг1а саг, хаза – хеза х1ама.

Причасте таьрахь. Шоаш хьаяьннача хандешашка хьежжа таьрахь къоастаду причастеша: волавенна (саг волавеннав) саг – болабенна нах (нах болабеннаб); бувца фаьлг (фаьлг бувца) – дувца фаьлгаш (фаьлгаш дувца). Причасти массаза ше къоастам беча деша хьалха латт.

Причасте класс. Класс йолча хандешах хьаяьннача причастен класс я, класс йоацача хандешаш хьаяьннача причастен класс яц: веза саг – ма1ача наьха класс, еза йо1 – кхалнаьха класс, деза бер – кхыча х1амай 6-г1а класс, кхийтта саг – класс яц.

Действительнии страдательнии причастеш. Предложене чура е цхьанкхийттача дешашта юкъера дешай арг1анга хьежжа, причастен действительни е страдательни ма1ан хул.

1. Кхычунга доалача хандешах хьаяьннача причастен действительни ма1ан да, нагахь санна, цун хьалха карардар а латте, цун т1ехьа дера субъект-подлежащи ц1ера дожаре а латте: во1 кхаьба нана, х1ама караг1доала болхло, нах бовза саг. Кхычунга доалача хандешах хьаяьннача причастен страдательни ма1ан да карардар цунна т1ехьа а далее, дера е лура дожаре латта дера-субъект причастен хьалха а хуле: во1о кхаьба нана, студенташа оттадаь концерт, йо1о денна йовлакх.

2. Кхычунга ца доалача хандешах хьаяьннача причастен действительни ма1ан да, нагахь санна, субъект причастен т1ехьа латте: лаьтта лийна бераш. Х1аьта, дера-субъект причастен хьалха латте, цу причастен ма1ан страдательни хургда: бераш лийна ков.

Причасте ха. Хана категори массаза а лелаю причасте. Причасте кхо ха я: еха йо1 – йола ха, ехаргйола йо1 – хургйола ха, йийха йо1 – яхаяьнна ха. Царел совг1а, причасте оттаме хана формаш а я: тегаш йола коч; дешаргдолаш дола книжка. Уж формаш хьахул оттаме хандеша формаех (относительни формаш).

Йолча ханара причасти кхолл йолча ханара хандеша ларда [а] яьха аффикс т1атохарца: вод+а саг, лел+а саг, деш+а книжка. Оазий чулоацамга хьежача ца1аш я йолча хана чаккхен мукъа оаз йола хандешай формаши ц1ера дожаре латташ йола йолча ханара прчастеши. Лексически ма1ан ца1 да цар, грамматически ма1ан тайп-тайпара да, х1аьта д1аоалаш уж цхьатарра я, цар оазий чулоацам ца1 ба: нана балхара чуйоаг1а – балхара чуйоаг1а нана к1аьдъенна хургья; беша йоккха к1арцхал яг1а – беша яг1а к1арцхал д1аяьккха еза.

Йолча ханара причастен ло1аме формаш хьахул ло1амзачарна [р] т1акхетарца: хьахоза г1ар – хьахозар.

Йолча ханара причастен дацара формаш хьахул хьалха [ца] яьха дацара дакъилг оттарца: цо язду каьхат – цо ца язду каьхат. Причасти дешхьалхенца яле, дацара дакъилг цунна т1ехьа отт: д1айода ха – д1а ца йода ха.

Яхача ханара причасти. Яхача ханара причастии деепричастии формага диллача (морфологически) цхьатарра я. Уж къоасталу синтаксически: Дийша (причасти) книжка хоза дар. Книжка дийша (деепричасти) д1авахар со. Яхача ханара причасте лард – яхача ханара хандешай формай лард я. Дукхаг1ча причастей чаккхенга д1аьха [а] да. Хьалхарча замах из кхоллаш хиннай суффикс [н] т1атохарца: вахина, алина.

Яхача ханара причасти хьахул белгалза формай овлан мукъа оаз эрга а яле, [на] яьха аффикс т1а а кхийте. Бакъда из аффикс наггахьа мара йисаяц х1анзарча причастешка. Цхьан дешдаькъах латтача хандешаех хьаяьннача причастешка йисай из аффикс: та – тайна, ла – лайна, ха – хайна, га – гайна, 1а – 1айна, зе – зийна, те – тийна, хье – хьийна.

Яхача ханара причастен ло1аме форма хьахул ло1амза форман [-р] т1атохарца: яздаь каьхат – яздаьр, аьнна дош – аьннар.

Хургйолча ханара причасти кхолл йолча ханара формашта [-рг, -арг] яьха аффиксаш т1атохарца: лелар, леларг, дукха вахарг, б1арга ма горг. Цу тайпа причастеш х1анз фразеологизмашта юкъе лел. Х1анзарча метта дукхаг1а лела причастеш кхыча тайпара я. Уж хьахул цу къаьнарча причастешта г1он хандешаех яьнна йолча ханара причасти т1атохарца: ухаргвола, дешаргдола, эцаргдола.

Хургйолча ханара причастей ло1аме формаш хьахул къаьнарча причастешта г1он хандешаех хьаяьнна йолча ханара ло1аме форма т1атохарца: дешаргдар, вузаргвар.

Хургйолча ханара ло1аме причастеши хандеша бехкама соттама формаши в1аши тара я. Цар ма1ан къоастаду контексте: Ер га д1айог1аргьяр аз. Аз д1айог1аргьяр малаг1а га яр?

Причастен оттама формаш хул. Уж хьахул деепричастен формахи г1он хандешах яьннача причастехи. Цу шаккхе а формай кхоккхе ха я: йола ха, хургйола ха, яхаяьнна ха. Масала: дешаш вола саг – дийша вола саг – дешаргдолаш вола саг; дешаш хинна саг – дийша хинна саг – дешаргдолаш хинна саг; дешаш хургвола саг – дийша хургвола саг – дешаргдолаш хургвола саг.

Оттаме причастеш шин деепричастехи цхьан причастехи латташ а хул: Ц1енош дергдолаш волаш вола саг. Укх тайпарча метте г1он причастеш хинна д1аотта йиш я моллаг1а кхыдола хандош а: институте дешаш ваг1а во1, деш латта ц1енош, оасар деш воалла саг.

Причастех кхыдола дешаш кхоллар

Причастен ло1аме формах ц1ердош хул: текхарг, луттарг, езарг, к1олдйоахарг, бусйоагорг, тухлоатторг, шокьеттарг, йоахар(-аш), 1увттар(-аш).

Деепричасти

Деепричасти – хандеша форма я. Цо белгалдоаккх кертерча дараца дувзаденна шоллаг1дола дер: Болхлошкахьа б1арг а лекхаш, соца къамаьл деш вар прораб. Деепричасте синтаксически г1улакх – лоаттам санна сказуемеца ювзаенна лелар да. Дукхаг1ча хана из лел дера куца лоаттам санна. Цо жоп лу фу деш? фу даь? фу дергдолаш? яьхача хаттарашта. Наггахьа хана лоаттам санна лел: Со ц1авоаг1аш, ч1оаг1а дог1а доладелар (Дог1а доладелар маца? со ц1авоаг1аш).

Деепричасте хандешеи куцдешеи белгалонаш лелаю.

Хандеша белгалонаш я: кеп, таьрахь, класс, ха. Уж белгалонаш хандеша йолча тайпара хул деепричасте. Хана формаш кхоъ я: йола ха, яха ха, хургйола ха. Дукхаг1а яьржа лелар йола ха я. Из кхолл йолча ханара хандеша ларда [-ш, -аш] суффиксаш т1атохарца: деш+аш, оал+аш, тоха+ш. Яхача ханара деепричасти дукхаг1ча хана кхолл белгалза формай овлан оаз хьалхарча муг1арах а яьле (и, аь), чаккхен аффикс [е, иэ] а этте: д1акхалла – д1акхаьлл+е, литта – литт+е, кхера – кхийр+е, къувса – къийс+е. Уж г1алг1ай метта къаьнарча замах кхелла ц1ена деепричасте формаш я: Цига лаьтте, кхы г1улакх ца хиле д1авода из. Ханнахьа 1одийше довла, ханнахьа г1овттаргда шо т1аккха.

Цхьан дешдаькъах латтача хандешах хьаяьннача яхача ханара деепричасте форма т1ехьа [ий] хозаш хул: дарба де – дарба дий, х1ама яа – х1ама йиий, во1 кхе – во1 кхий, топпар хье – топпар хьий, х1ама зе – х1ама зий. Г1улакх дий, ц1аг1о. Из лекци д1а а язйий, экзаменаш дика 1омае.

Цкъарчоа, яхача ханара деепричастено хьагойта дер хандеша хано хьагойтачул хьалхаг1а хинна, е хьалхаг1а хулаш, е хьалхаг1а хургдолаш да. Шоллаг1чоа, укх деепричастено хьагойташ дола дер а хандеша хана формаша хьагойта дер а массаза хинна, е хулаш, е хургдолаш да. Масала: Шоашта дика х1ама йиий, балха болх Мусаи Муради. Шоашта дика х1ама йиий, балха болхар Мусаи Муради. Шоашта дика х1ама йиий балха г1оргба Мусаи Муради. Шоашта дика х1ама йиий балха ихаб Мусаи Муради. Укх формаша хьагойта дер, даиман дер долчул совг1а, логически белгалдоаккха дер да. Духьлъоттаду вай ер масалаш: х1ама йиа, балха болхар уж – х1ама йиий, балха болхар уж.

Деепричастех йоахка куцдеша белгалонаш. Деепричасти сказуемеца лелар, форма ца хувцар, куцдешаца санна шийца белгалдешаш лелар, масала, дика дешаш, геттара ч1оаг1а хеставеш.

Куцдош санна лелар бахьан долаш, деепричастии, хандеша оамалаш йоайича, куцдешага йоал. Т1аккха цар хьагойта хьисап даимара хьисап хул. Деепричастех хьахинна куцдешаш, массе а куцдешаш санна, хандешашца е белгалдешашца бувзам лелабеш хул. Цул совг1а, цу дешай овлан мукъаза оаз шолхайоал: хаьдда д1аала, ког тайжжа баккха, лаьрхх1а вера, къаьстта дика, хьийдда д1абахар, гобаьккха 1оайттар, катехха х1ама деш я, иккха водар, т1ехъянна хоза саг, т1адилла х1ама эца, тетта чувоаг1аш латт.

Деепричасте оттаме формаша, цхьалхачар санна, хьагойт хана категории. Оттаме формаша хьахьокх даима хулаш дола дер: Со дулх дуаш вац. Тха ж1али ч1оаг1а латташ да. Зина х1ама тегаш я. Укх хандешай формаша хьагойташ дола дера ма1ан ц1ерашца хувца йиш йолаш да: Со вегетарианец ва. Тха ж1али бирса да. Зина портниха я.

Оттаме формаша модальни хьисапаш хьагойташ хул: хинна хила мег, хургдолаш хила мег, долаш хила мег аьнна хетта дер е хилча бакъахьа хетта дер: Хьа йо1 маьре яха хургья? Со укх шера ц1енош дергдолаш ва.

Уж оттаме формаш хьахул деепричастехи хандешеех-хотталургехи (глагол-связка). Из шаккха а форма хила йиш я йолча, хургйолча е хиннаяьннача хана: вахаш ва – ваьха ва – вахаргволаш ва; вахаш вар – ваьха вар – вахаргволаш вар; вахаш хургва – ваьха хургва – вахаргволаш хургва.

Нагахь санна, причастно-деепричастни форма кхычунга доалача хандешах хьахинна яле, цун классгойтам карарчунца бувзам болаш ба, хандеша-хотталурга классгойтам подлежащеца бувзам болаш ба: Тхо керда боахам булаш да (булаш да фу? боахам). Хьо тахан ма ч1оаг1а велавенна ва (велавенна ва мала? хьо).

Масдар

Масдар оал дер х1ама санна хьа а гойташ, ц1ердеша хаттарашта жоп луча хандеша формах: Вадар масса да цун.

Масдар хьахул хандеша белгалза форма [-р] суффикс т1атохарца: къаста+р, теша+р, зе+р, те+р, ха+р. Чоалханеча хандешах масдар хьахулаш, т1ехьара [е] яьха оаз хувцалу: йоагае – йоагаяр, язде – яздар, теркаде – теркадар.

Масдарах йоахк хандешеи ц1ердешеи белгалонаш.

Хандеша белгалонаш: 1. Хьахьокх х1амо дер е цун хьал дер санна: дувцар, лаллар, лазар; 2. Хандош санна классашца таьрахьашца хувцалу: вувцар, ювцар, дувцар, бувцар, вувцараш, ювцараш, бувцараш, дувцараш; 3. Кеп къоастаю: сацар – сецар; 4. Морфологически белгало йоацача хандешах хьадаьннача масдара а уж белгалонаш хилац: аха – ахар, хета – хетар, ата – атар.

Ц1ердеша белгалонаш: 1. Масдаро хьахьокха дер цхьа х1ама санна хьахьокхаш да: вадар; 2. Масдаро жоп лу ц1ердешай хаттарашта: фу? сен? сенна? сево?; 3. Масдар ц1ердош санна дожарашца хувцалу: вахар, вахара, вахара, вахаро, вахарца, вахарах, вахарга, вахарал; 4. Масдарца, ц1ердешашца санна къоастам лел: хоза ваг1ар; 5. Масдаро, ц1ердешайдар санна синтаксически г1улакх леладу: подлежащи, карардар, сказуеме ц1ера дакъа, кхоачам. Масала: Саг йоалаяр – к1антана баргал тохар. Ца везачох алар ийшадац. Цо хьахьокх дехарца кхоачашхула дер; 6. Масдарий легар хул хьалхарча легара чудоаг1ача ц1ердешай легар санна: хетар, езар, латтар; 7. Дацардош [ца] масдарашца, ц1ердешашца санна, цхьана язду: цадешар, цадаар. Нагахь санна дешхьалхе шийца йолча масдара дацардош [ца] т1акхеташ хилча, из дешхьалхеннеи масдараи юкъе оттаду, уж кхоккхе а цхьана язду: д1ачуцавалар, д1ацакхачар, дог г1озцадалар.

Масдара корчам. Масдараца хила йиш я из белгалдеш дола кертерза дешаш. Царех масдара корчам оал. Масала: Лиза унзара б1арахьажаро къамаьлах тувлавир Махьи.

Чоалханеча предложенешка масдара формаш т1атохача предложенешка хоттаргаш-дешаш хиле лел. Масала: 1а из хоза вувцарах (т1атоха предложени), сона из везавелар (кертера предложени). Дог1а делхарах, хи тоатолгаш 1одоладелар.

Лекци № 9

КУЦДОШ

1. Куцдош.

2. Куцдешай разрядаш.

3. Куцдешаш кхоллара наькъаш.

Г1алг1ай метта куцдешаш эггара хьалха тахкачарех ва З.К.Мальсагов. Укхаза белгалдаьхад дера куца куцдешаши массазли куцдешаши. Д1ахо цу хьакъехьа болх баьб И.А.Оздоевс. Иштта, 1972 шера арадаьннача «Х1анзара г1алг1ай мотт» яхача пособе т1а куцдешаш дийкъад шин группа: мишталлии лоаттамеи: «Мишталли куцдешаша деран белгало е цун масал белгалдоаккх, х1аьта лоаттама куцдешаша – тайп-тайпара: хана, меттига, бахьана, дагалоацама ма1ан долаш лел». Х1анзарча замах куцдешаш лаьрхх1а тахкад ший кандидатски диссертаце т1а М.М.Гагиевас, иштта Л.У Тариевас ший монографе т1а. Укхаза 1илманхоша белгалъяй куцдеша разрядаш, цар синтаксически г1улакх. Т1ехьарча хана, 2012 шера эрсий метта арахийцача «Современный ингушский язык. Морфология» яхача учебника т1а куцдешаш белгалдоах «ма1ангеи синтаксически г1улакхагеи хьажжа».

Дера е хьисапа белгало хьахьокхача къамаьла даькъах куцдош оал. Цун предложене юкъера г1улакх да тайп-тайпара лоаттамаш хилар. Куцдош дукхаг1ча даькъе хандешашца бувзам болаш лел. Масала: Ара малх сийрда хьеж. Со кхоана лоам г1оргва.

Куцдеша керттера белгалонаш ераш я:

1. Куцдош кхыча къамаьла доакъошца дувзаденна лел.

2. Куцдош хувца ца лу къамаьла дакъа да.

3. Ше дувзаденнача дешаца т1атовжара бувзамца хоттаденна лел куцдош.

4. Предложене юкъе лоаттам хул.

5. Меттига куцдешаш меттига дожарий формаех хьахинна да. Масала: цига, цигахь // цигахьа, цигара, цигахьара, цига г1олла, циггалца.

6. Хана куцдешаш цхьаццадолча дожарий формаех хьахинна да: сарахьа, сайранна, сарале, сарралца, денна, сомах, куралла.

7. Мишталли куцдешай дистара лаг1аш хул: хоза, хозаг1а, эггара хозаг1а.

8. Мишталли белгалдешаши мишталли куцдешаши шоай формага диллача в1аши тара да. Уж шоайла къоасталу синтаксически бувзамца. Х1аман белгало хьахьокхе – белгалдош да, деран белгало е белгалон белгало хьахьокхе – куцдош да. Масала: Дика (белгалдош) книжка да из. Из книжка дика (куцдош) дийшар цо.

9. Куцдешаш бувзам беш лел: 1. Хандешашца: Говр масса йода. 2. Причастешца: Дика тийга коч я из. 3. Деепричастешца: Бер делаш сомадаьлар. 4. Масдарашца: Бегашта аларах кхетац. 5. Куцдешашца: Сов дукха ма ле!