2. Таьрахьдешай разрядаш

Массали таьрахьдешаш

Массали таьрахьдешаша хьахьокх алхха массал (ца1, шиъ, кхоъ, итт, ткъо) е х1амай массал (ши саг, кхо г1анд, пхи 1аж), масса? яхача хаттара жоп лу. Дукхаг1йолча хана уж ц1ердешашта хьалха массалий къоастам хинна латташ хул.

Массали таьрахьдешаш шоай оттамга хьажжа кхаь тайпах декъалу: цхьалхане, чоалхане, оттама.

Цхьалхане таьрахьдешаш цхьан овлах латт: ца1, шиъ, кхоъ, диъ, пхиъ, ялх, ворх1, барх1, ийс, итт, ткъо, б1аь, эзар. Б1аь, эзар яха дешаш персидски меттара хьаийцад. Миллион, миллиард яха таьрахьдешаш эрсий меттара хьаийца да.

Чоалхане таьрахьдешаш оал ши овла болча таьрахьдешаех: цхьайтта, шийтта, кхойтта, дийтта, пхийтта, ялхайтт, вурийтта, барайтта, ткъеста, шовзткъа, кховзткъа, дезткъа.

Цхьайттанегара барайттанега кхаччалца дола таьрахьдешаш хьахул цхьаннегара барх1нега кхаччалца долча таьрахьдешашта итт яхача таьрахьдеша овла т1акхетарца: ца1+итт – цхьайтта, барх1+итт – барайтта. Уж хьахулаш, цхьацца оазий хувцамаш хул.

40, 60, 80 яха таьрахьдешаш хьахул шиъ, кхоъ, диъ яхача таьрахьдешайи ткъо яхача таьрахьдешайи овлаш в1ашаг1кхетарца. Масала: шовзткъа, кховзткъа, дезткъа.

Ткъеста яха таьрахьдош хьахилара никъ х1анз а къоасталуш бац. Из таьрахьдош, хетаргахьа, шин дешаех хьахинна хила деза: доала дожара латтача таьрахьдешах ткъаь (ткъе), дешт1ехьенах йисте. Уж ши дош в1ашаг1кхетарца (ткъо + йисте) хьахинна хила мег чоалхане таьрахьдош: ткъейисте – ткъеста.

Оттаме таьрахьдешаш да, шиъ е кхы дукхаг1а таьрахьдешаех латташ: шовзткъа пхиъ, дезткъа шиъ, эзар ийс б1аь ворх1.

Массали таьрахьдешаш ло1амеи ло1амзеи формаш йолаш да. Ло1аме таьрахьдешаш да ц1ердешашца бувзам боацаш латта таьрахьдешаш: ца1, шиъ, ялх, ворх1, итт. Ц1ердешашца бувзам болаш лела таьрахьдешаш ло1амза да: цхьа г1ала, кхо черсе, шийтта устаг1а.

Классашца хувцалуш да диъ яха таьрахьдош, цох хьа мел хиннараши (дийтта, дезткъа). Ворх1, барх1 яха таьрахьдешаш хьалхарча заман классашца хувцалуш хинна хала деза: в-орх1, б-арх1. Х1анзарча г1алг1ай метта уж хьалхара в - б яха оазаш ювлаянна классгойтаргаш лоарх1.

Массали таьрахьдешай ло1амеи ло1амзеи формаш хул. Уж формаш цхьатарра хул, ца1, шиъ, кхоъ, пхиъ яхача таьрахьдешашкара д1аиккхача. Масала: ца1 – цхьа саг, шиъ – ши саг, кхоъ – кхо саг, пхиъ – пхи саг; ялх – ялх саг, ворх1 – ворх1 саг.

Ло1амза массалий таьрахьдешаш цхьоален таьрахье латт. Х1аьта, уж дукхален таьрахье нийслуш а хул. Из хул нагахьа санна таьрахьдош шишшеи массехкеи доакъоех хулача дукхален таьрахье латтача ц1ердешашца нийсделча: шиаш пасташ, шиаш ц1енош, пхиаш маьчеш.

Ца1 яха таьрахьдош 1 яхача алапаца язду. Шиъ, кхоъ, диъ, пхиъ яха таьрахьдешаш ъ йиш хадара хьаракаца язду. Итт яха таьрахьдош т шолха даьле язду. Иштта язду цунах хьадаьннараш а: цхьайтта, шийтта, кхойтта кх. д1.

Предложене чу тайп-тайпара синтаксически г1улакх долаш хул массали таьрахьдешаш. Масала: Ши батальон цу бус Моздоке 1оессар. Ц1енъюккъе биллача метта уллар Беке ши к1аьнк (подлежащи). Кхаь шера яйнаяцар цунна Фатима, кхаь шера гаьннара цун кхелага хьийжар из (къоастам). «Оаха шиъ соцавир, ца1 д1авахийтар (карардар). «Тха новкъостех кхаьннена совг1ат деннад (кхоачам).

– «Дезал дукха бий хьа?»

– «К1аьнкаш шиъ ва, йи1игаш пхиъ я» (Сказуеме ц1ера дакъа).

Арг1ан таьрахьдешаш

Арг1ан таьрахьдешаша хьагойт нах е х1амаш лоарх1ача хана цар арг1а. Жоп лу массалаг1а? яхача хаттара.

Арг1ан таьрахьдешаш хьахул массали таьрахьдешашта -лаг1а яха суффикс т1акхетарца. Уж хьахулаш цхьайола овлан мукъаза оазаш эргайоал. Ца1, шиъ, кхоъ, пхиъ, ткъо, б1аь яха массали таьрахьдешаш арг1ан таьрахьдешашка доалача хана овлан оазаш хувцалу, х1аьта кхыдола таьрахьдешаш шоаш долча бесса дус. Масала: цхьоалаг1а, шоллаг1а, кхоалаг1а. Цхьайттнегара ткъестнега кхаччалца суффикса -лаг1а хьалха а яздац: цхьайттлаг1а, пхийттлаг1а.

Оттама арг1ан таьрахьдешаш хьахул т1ехьарча деша суффикс -лаг1а т1акхетарца: б1аь итт – б1аь иттлаг1а.

Арг1ан таьрахьлешай ло1амеи ло1амзеи формаш хул. Ло1аме арг1ан таьрахьдешаш хьахул ло1амзача форман т1еххьара а д1а а даьле, царца бувзам болча ц1ердешай классашка хьажжа, -дар (-вар, -бар, -яр) яха суффикс т1акхетарца: цхьоалаг1а студент – цхьоалаг1вар,цхьоалаг1а ди - цхьоалаг1дар.

Арг1ан таьрахьдешаш духьаллатт кхыча таьрахьдешашта укх белгалонашта т1аг1олла:

- х1амай массал белгалдац;

- белгалдешаш санна классашца, таьрахьашца, дожарашца хувцалу;

- ц1ердешаца латташ дола арг1ан таьрахьдош предложенен юкъе къоастам хул. М.: Шоллаг1а ц1а дар из цу новкъа

Синтаксически хьисапашка диллача арг1ан таьрахьдешаш белгалдешаех хьакъоасталац. Ло1амза форме цар къоастама г1улакх леладу. Масала: Кхоалаг1ча дийнахьа Хьасани Хьусени хьунаг1а бахар [Боков].

Ло1ама форме арг1ан таьрахьдешаш еррига предложене маьженаш хул, масала: Аз сай книжкаех ца1 дийшад, шоллаг1дар деша доладаьд (карардар). Кхоалаг1вар селхан венавацар (подлежащи). Кхо ди мара дацар хьажочун воккхаг1а вола во1 т1ем т1а вийна, х1аьта шоллаг1чун хабар а дацар (кхоачам).

Гулдара таьрахьдешаш

Гулдара таьрахьдешаш оал, массал ший тайпара цхьоаг1о санна, гойтача таьрахьдешаех. Цар хьахьокх нах е х1амаш лоарх1ача хана гулдара ма1ан хилар. Масса? яхача хаттара жоп лу: шаккхе, кхоккхе, виъэ, пхиъэ, ялххе. Гулдара таьрахьдешаш хьахул массали таьрахьдешаех -э (е) яха суффикс т1атохарцеи овлан мукъаза оаз шолхаяларцеи: диъ-ъ – диъэ, барх1 – бархх1е, итт – итте, кхоъ – кхоккхе.

Гулдара таьрахьдешаш дукхален таьрахье отталац. Царцара ц1ердешаш дилла цхьоален таьрахье ц1ера дожаре латт: кхоккхе йиша, виъэ к1аьнк.

Ткъо, б1аь, эзар яхача таьрахьдешай ло1амеча форме хул гулдара таьрахьдешаш, масала: ткъаьнне, б1аьнне, эзарне. Ло1амзача форме хилац.

Миллион, миллиард яха таьрахьдешаш гулдара форма йолаш дац. Иттанегара ткъестанега кхаччалца долча таьрахьдешай ц1ера дожаре мара шоай къаьстта гулдара форма яц.

Гулдара таьрахьдешай предложене юкъе дукхаг1йолча хана шоашта т1ехьа ч1оаг1дара дакъилг а долаш хул. М.: Виъэ а хьакхаьчав.

Шоай синтаксически г1улакхага хьажача, гулдара таьрахьдешаш хьакъоасталац массалий таьрахьдешаех. Масала: Кхоккхе балха вахав (подлежащи). Аз кхоккхе чу а вига 1овужавир (карардар). Пхиъэ к1аьнк деша ваг1а (къоастам).

Декъара таьрахьдешаш

Декъара таьрахьдешаш хьахьокх нах е х1амаш декъар, масс-масса? яхача хаттара жоп лу. Уж хьахул массалий таьрахьдешай овлан мукъаза оаз шолхаяларца е лард шолхаяларца. Масала: диъ-диъ, ялх-ялх, итт-итт, ткъо-ткъо, ткъаь итт-итт.

Ший тайпара хул ца1, шиъ, кхоъ пхиъ яхача декъара таьрахьдешай формаш: ца1 – цхьацца, шиъ – шишша, кхоъ – кхоккха, пхиъ – пхиппха. Х1аьта диъ яхача таьрахьдешах лард шолхаяьле хул декъара таьрахьдош – диъ-диъ.

Декъара таьрахьдешаш ло1амеи ло1амзеи формаш йолаш да. Ло1аме декъара таьрахьдешаш предложени чухь леларга хьажача, куцдешашта тара лест: Хьехархочо шишша тетрадь далар берашта.

Шоллаг1а латташ йола лард эргаяларах хьахиннай шолха мукъаза оаз йоаг1а керда формаш. Хьалхарча ларда т1ехьара йиш хоадора хьарак д1адоал, х1аьта шоллаг1ча ларда хьалха йоаг1ашйола мукъаза оаз шолха йоал.

Иштта, декъара таьрахьдешаш кхоллаш кхаьннега кхаччалцеи, пхеннегара д1ахо мел дараш, лард шолхаяьнна ца 1еш, тайп-тайпара хувцамаш долаш хул: ца1 – цхьацца, шиъ – шишша, кхоъ – кхоккха, пхиъ – пхиппха.

Декъара ло1аметаьрахьдешаш тайп-тайпара предложене маьженаш хул, масала: Шишшанех кхоачам хургбац (кхоачам). Оаха тахан шишша книжка ийцад (къоастам). Дешархой х1ара парта т1а шишша ваг1ар (лоаттам).

Доакъой таьрахьдешаш

Доакъой таьрахьдешаша хьахьокх б1арчача х1аман дакъа. Мел? яхача хаттара жоп лу. Уж хьахул эрсий метта санна: массалийдараш числителеи арг1андараш знаменателеи в1ашаг1тохарца. Доакъой таьрахьдешаш дукха даьржа лелаш дац. Школьни практике мара лелаш дац.

Вай метта юкъе даьржа да хьалха денз лелашдола доакъой таьрахьдош ах. Цох хьахинна дешаш да: ца1 ах, пхиъ ах.

Таьрахьдешаш шоллаг1а дакъа, ийслаг1а дакъа яхараш хьахул арг1андараш «дакъа» яхача дешаца хоттадале.

Б1арчча х1аман дакъа хьахьокх укх тайпара: 1/3 кхаь даькъах цхьа дакъа, 3/6 – ялх даькъах кхо дакъа.

Доакъой таьрахьдешаш тайп-тайпара предложене маьженаш хул, масала: Ахане кхоачам бергбац сона (подлежащи). Шоллаг1ча даькъо ведал хьалйизар (подлежащи). Цо ах хьахоададир (карардар). Ялтий шоллаг1а дакъа чудерзадаьд цар (карардар). Аханех коч хургъяц (кхоачам). Шоллаг1ча даькъах тоъам хиланзар цунна (кхоачам). Ер каьхат ах да (ц1ера оттама сказуеми ц1ера дакъа).

Хетаре таьрахьдешаш

Хетаре таьрахьдешаша хьахьокх х1амай хеташ дола массал. Цар жоп лу хаттарашта: масса? мел? Укх таьрахьдешаша гучадаккхац бокъонца дола массал. Уж хьахул ши таьрахьдош в1ашаг1кхетарца, язду юкъе така долаш. Масала: цхьа-шиъ, кхо-диъ, пхи-ялх, цхьа-ши саг, ворх1-барх1 шу.

Хетаре таьрахьдешай ло1амзеи ло1амеи формаш хул. Ц1ердешашца бувзам болаш лела ло1амза хетаре таьрахьдешаш: цхьа-ши 1аж, кхо-диъ бер.

Ц1ердешашца бувзам боацаш латта хетаре таьрахьдешаш ло1аме таьрахьдешаш да: цхьа-шиъ, пхи-ялх, ийс-итт.

Хетаре таьрахьдешаш тайп-тайпара предложене маьженаш хул. Масала: Шинне-кхаьнне дукха хаттараш делар хьехархочунга (подлежащи). Кхо-виъ аз сайца вугаргва (карардар). Шиннега-кхаьннега д1адийцар аз из хабар (кхоачам). Ворх1-барх1 шу хьалха д1абахабар цу юртара нах (хана лоаттам).

Массазле таьрахьдешаш

Массазле таьрахьдешаша белгалдоаккх массаза х1ама, е нах, е таьрахьдешаш декъ е эц. Масала: шозза, кхозза, диазза. Уж дукхаг1йолча хана математике лелаш да. Цар жоп лу массаза? яхача хаттара.

Массазле таьрахьдешаш хьахул массалечарна -зза яха суффикс т1акхетарца. Масала: Итт екъа пхезза. Шиъ эца шозза. Кхоъ эца иттазза.

Массазле таьрахьдешаш таьрахьашца, дожарашца хувцалац.

Предложене чу укх таьрахьдешаша лоаттама г1улакх леладу. Масала: Кхозза корах х1ама техар. Барайттазза ала деза хьога.