2. Къамаьла доакъош

Метта лелашдола дешаш, предложене цар леладеча г1улакхага хьежжа, цар ма1анга, къаьстта формакхоллара системага хьежжа, къамаьла доакъоех декъалу. Къамаьла дакъа – кертера морфологен категории я. Къамаьла доакъош в1ашаг1къаст: 1) лоарх1амца; 2) предложене юкъе долча цар г1улакхаца е кхыча дешашцара бувзамца; 3) дешаш хувцадалареи, керда дешаш хьахилареи формашца.

Цхьан къамаьла даькъан юкъе долхаш дола дешаш хул:

1) Цхьатарра категорен ма1ан долаш: х1амалла (предметность), белгало хьахьокхар, дер белгалдар и кх.д1.;

2) Цхьатарра морфологен категореш йолаш (дожар, класс, дистара лаг1аш, кеп, ха, сотам);

3) Цхьатарра синтаксически г1улакх кхоачашду предложене чу.

Масала, ц1ердешай категорен ма1ан да «х1амалла». Цул совг1а, цун грамматически категореш я: класс, таьрахь, легар. Цу т1аг1олла, ц1ердешаш шоай дошхувцадалара бокъонаш а кхыча дешашца дувзадалара бокъонаш а йолаш да. Ц1ердешаш предложене чу подлежащи, карардар, кхоачам хила йиш я.

Тахан мотт тохкача 1илман юкъе академика В.В. Виноградовс оттаяь къамаьла доакъой лексико-грамматически теории я, т1аийца лелаеш. Цу теорега хьежжа, къамаьла доакъош укх тайпара тоабашта декъаш да: ло1аме къамаьла доакъош, г1он къамаьла доакъош, айдардешаш.

Г1аг1ай метта юкъе итт къамаьла дакъа да. Царех ялх ло1аме къамаьла доакъош да: ц1ердош, белгалдош, таьрахьдош, ц1ерметтдош, хандош, куцдош.

Деррига ло1аме дешаш хувцалуш да: цхьадараш легарашцеи таьрахьашцеи; вожаш классашцеи таьрахьашцеи дожарашцеи; кхоалаг1дараш ханашцеи, соттамашцеи, таьрахьашцеи, классашцеи. Ло1амеча дешаша моллаг1ча цхьан хаттара жоп лу. Цар хьахьокх х1амаш (г1анд, к1од, шалта), х1аман белгалонаш (дахчан, дошо, ч1оаг1а, к1ай, мерза), дар е хьал (деша, хьежа, велха, теша), моттиг (цига, укхаза), ха (кхоана, селхан, 1уйран, соахка). Ло1амеча дешаех предложене маьженаш хул.

Лексически ма1ан х1ама хьагойтар долаш, морфологически белгалонаш класс, таьрахь, дожар долаш, шоай легара система йолаш, предложене чу дукхаг1а подлежащи, карардар е кхоачам хулашдола дешаш ц1ердешаш да.

Лексически ма1ан х1аман хьисап е белгало хьагойтар долаш, морфологически хьисапаш класс, таьрахь, дожар долаш, шоай легара система йолаш, предложене чу дукхаг1а къоастам е ц1ера оттама сказуеме ц1ера дакъа хулаш лелашдолча дешаех белгалдешаш оал. Ц1ердеша санна, белгалдеша грамматически хьисапаш да: класс, таьрахь, дожар. Бакъда, ц1ердешай уж кортамукъале йолаш хьисапаш да, х1аьта белгалдешай уж кортамукъале йоаца хьисапаш да. Масала: д1айха ахка, б1айха мух, в1айха к1аьнк, й1айха коч; д1айхача ахканца, б1айхача михаца, в1айхача к1аьнкаца, й1айхача кочаца.

Таьрахь хьа а гойташ, класс, дожар а долаш, ший синтаксически г1улакх а леладешдолча дешаех таьрахьдешаш оал: ца1, шиъ, кхоъ, цхьоалаг1а, шаккхе, цхьацца, ялх-ялх, кхо-виъ, шозза.

Цу кхаь къамаьла даькъан цхьатарра грамматически хьисапаш да. Цудухьа ц1ера къамаьла доакъой оал царех.

Ц1ера къамаьла доакъошта (ц1ердешаи, белгалдешаи, таьрахьдешаи) метта лелача къамаьла даькъах ц1ерметтдош оал. Ц1ердешаи, белгалдешаи, таьрахьдешаи ц1и йоаккха функции я. Цар х1аман, цун хьисапан е таьрахьа ц1и йоах (седкъа, хоза, шиъ), цул совг1а, цар х1амах, хьисапах, таьрахьах бола кхетам хьагойт. Х1аьта ц1ерметтдешаш ц1и а яккхац, кхетам а хьагойтац. Цар ма1ан ц1ера меттел лелалга да.

Ц1ера духьаллатт хандош. Дер е хьал хьа а гойташ, шоай грамматически хьисапаш а долаш: соттам, кеп, ха, таьрахь, класс; предложене чу сказуеми а хиле, лелашдолча дешаех хандош оал. Хандеша формаш я: причасти, деепричасти, масдар, хана лоаттама форма.

Х1аман хьисапий, дерий башхалонаш хьагойташ лелача дешаех куцдешаш оал. Дукхаг1дола куцдешаш хувцалац. Цар ма1ан да дера хьисап е белгало, е белгалонна белгало хьахьокхаш.

Юхедиса къамаьла доакъош г1он къамаьла доакъош да: дешт1ехьенаш, хоттаргаш, дакъилгаш. Г1он къамаьла доакъоша грамматически ма1ан хьахьокх, цар хьагойт х1амашта, хьисапашта юкъе хулашйола юкъаметтигаш (отношенеш). Цар шоай къаьстта ма1ан дац, царна къаьстта хаттар оттаде йиш яц, царех предложене юкъе къаьстта маьже хилац.

Дешт1ехьенаш лел керттерча къамаьла доакъошта юкъера г1улакх белгалдоахаш. Масала: Ц1еношта уллув йоккха 1ажий беш яр. Шоллаг1ча дийнахьа т1ем т1а вахар цун да. Дешт1ехьенаш вай метта куцдешаех хьаяьнна а хул: д1а, т1а, хьал, чу, ара, къал, чура, т1ара.

Хоттарг дешаш е предложенеш шоайла в1ашаг1хотташ, бувзама лела г1улакха къамаьла дакъа да. Хоттаргаш ц1ердешаех, куцдешаех, ц1ерметтдешаех хьахиннад: цхьа-бакъ-да, цу-духьа; хоттаргаш: цул совг1а, цул т1ехьаг1а, духхьал, бахьан долаш – дешаш в1ашаг1тохарца хьахиннад.

Дакъилгаш оал къаьсттача дешашта е б1арччача предложенешта шоаш т1акхетарца тайп-тайпара ма1ан лушдолча г1улакха дешаех. Дакъилгаш дукхаг1дараш цхьалхане да. Бакъда, нийслу дешаш в1ашаг1тохарца кхелла дакъилгаш (кхыметтел), хандешах хьахиннараш (гой, хьайла) и кх.д1. а.

Айдардош оал тайп-тайпара дега хоамаш хьахьовкхаш: г1адвахар, цецвалар, кхеравалар, эг1азвахар - цар ц1и ца а йоаккхаш, хувцалушдоацача къамаьла даькъах. Масала: 1алаьлай, оффой, аьъ, ай.