3. Ц1ердешай легар

Легар оал ц1ера къамаьла доакъош дожарашцеи таьрахьашцеи хувцалуча хана цар лардий оазашка а чаккхенашка а хулача хувцамех. Масала: мотт, метта, меттаца.

Г1алг1ай метта легар флективни хьисап долаш да, х1ана аьлча, ц1ердешаш легадеча хана, цар ларда мукъа оазаш хувцалу, дожарий аффиксаш т1акхетарал совг1а. Масала: моз – меза, дог – дега. Цул совг1а, эрга дожарашкеи дукхален таьрахьеи ц1ердешай ларда сонорни оазаш -р, -л, -м т1акхет, кхыча тайпара аьлча, наращени хул. Масала: диг – дагаро, наб – набарца, ди – денца. Флективни хьисап дожарий аффиксаш т1акхетарца хувцалуш дац. Уж дожарий аффиксаш ц1ердеша ларда т1акхет, х1ара аффикс ший ма1ан долаш я. Цох агглютинаци оал. Цудухьа г1алг1ай метта легар агглютинативно-флективни хьисап долаш да.

Ц1ердешай легар лоарх1аш да эггара чоалханег1а, х1ана аьлча, легара система оттаяра бокъонаш а, ц1ердешаш легарех декъара бокъонаш а къоастае атта дац: цхьа структура йола дешаш легадеча хана цхьан дожаре тайп-тайпара хувцамаш гучадоал: буц – баьца, фор – форда. Цхьан деша овлан оаз хувцалу, вокхан – хувцалац.

Х1аьта а, х1анзарча г1алг1ай метта ц1ердешаш легарех декъалу, З.К. Мальсаговс оттаяьча системага хьажжа. Ц1ердешай легар кхаь тайпара ларх1а йиш я: ц1ера дожара ларда чаккхенгеи эргача дожарий овлан мукъача оазагеи хьажжа.

Цхьоалаг1ча легара чудоаг1а ц1ера дожара ларда чаккхенга мукъаза оаз йола ц1ердешаш: бер, г1анд, мух, буц, т1ом, дог, саг, тоам, денал. Из легар шин тайпах декъалу.

Хьалхарча даькъе чудоаг1а эргача дожарашка овлан мукъа оаз хувцалу ц1ердешаш: мух – миха, т1ом – т1ема, мотт – метта, буц – баьца.

Шоллаг1ча даькъе чудоаг1а эргача дожарашка овлан мукъа оаз ца хувцалу ц1ердешаш: форд, бер, шекар, тускар, хьастам, фусам, хьаким.

Цхьоалаг1ча легара чудоаг1ача ц1ердешай цхьоален таьрахье доалеи луреи дожарий чаккхенаш а долаш язъю. Масала: г1анда (дл. д.), г1анда (л. д.). Цхьоалаг1ча легара чудоаг1ача ц1ердешай дукхален таьрахье доала дожара чаккхе массаза а -ий хул. Масала: лоамаш – лоамий, 1ажаш – 1ажий, баьцаш – баьций, фордаш – фордий. Дера дожаре чаккхе лоаца а хул.

Шоллаг1ча легара чудоаг1а ц1ера дожара ларда чаккхенга мукъа оаз е дифтонг йола ц1ердешаш: лаьтта, сердало, г1алг1а, дешархо, лоамаро, нана, воша. Цу легара чудолхаш дола ц1ердешаш а шин тайпах декъалу.

Халхарча тайпан чудоаг1а чаккхенга мукъа оаз е дифтонг йола ц1ердешаш: седкъа, лаьтта, маьчи, т1ехье, сердало, сапа, гата. Эргача дожарий чаккхенаштаи лардаи юкъе -н- яха наращении хул цхьадолча ц1ердешай: лаьтта-н-а, т1ехье-н-ца.

Шоллаг1ча тайпан чудоаг1а цхьоален таьрахье эргача дожарий аффиксаи лардаи юкъе -чу- яха наращени хула ц1ердешаш: болхло-чу-н, доттаг1-чу-н.

Кхоалаг1ча легара чудоаг1а цхьан дийлача дешдаькъах латташдола ц1ердешаш. Эргача дожарашка даьхача, царех дукхаг1дараш овлан мукъа оаз хувцалуш хул. М.: ча, са, г1а, ха, га, го, сай, ц1ий, лоа, да, ха, бай, ц1а.

Лекци № 5

Белгалдош

1. Белгалдешах бола юкъара кхетам.

2. Белгалдешай разрядаш.

2.1. Мишталли белгалдешаш.

2.2. Мишталли белгалдешай дистара лаг1аш.

2.3 Юкъаметтига белгалдешаш.

3. Белгалдешай формаш.

4. Белгалдешай легар.

5. Белгалдешаш хьахилар.

1.Белгалдешах бола юкъара кхетам

Белгалдош оал, х1аман белгало хьахьокхаш, ц1ердеша къоастам беш, цунца таьрахьеи, классеи, дожареи барт а беш, лелашдолча, ший къаьстта ма1ан долча къамаьла даькъах. Белгалдешаша жоп лу хаттарашта: мишта? хьан? сен? Белгалдешо х1аман тайп-тайпара белгалонаш хьагойт: боарам, бустам, бос, чам, х1амай миштал, х1ама сенах хьаяьй, моттигацара, ханацара бола бувзам.

Белгалдешаш ц1едешашца дувзаденна да, царца барт бу таьрахье, классе, дожаре. Цхьадола белгалдешаш хувцалу классашца, таьрахьашца. Классашца хувцалушдола белгалдешаш дукха дац: воккха, йоккха, боккха, доккха; д1аьха, в1аьха, й1аьха, б1аьха; веза, йеза, беза, деза; вай, йай, бай, дай; дерста, диткъа, д1айха, даьсса, дерзан.

Таьраьашца хувцалу белгалдешаш дукха дац: воккха – боккхий, доккха – доккхий, з1амига – кегий, бовза – довза.

Дожарашца деррига белгалдешаш хувцалу. Белгалдешай класс, таьрахь, дожар шоай кортамукъале йоацаш белгалонаш я, шоашца бувзам болча ц1ердешай санна хул.

Белгалдешаш шин тайпах декъалу: мишталли, юкъаметтига.

Белгалдешаш къамаьла юкъе лела йиш я, шоаш белгалдеча дешашца а, уж дешаш шоашца доацаш а. Ло1амеи ло1амзеи формаш хул цар. Цу формашка хьажжа, шин тайпара легар хул белгалдешай.

Белгалдешаш предложене чу тайп-тайпара г1улакх долаш хул. Ло1аме белгалдешаш, ц1ердош санна, подлежащии, карардари, кхоачами, ц1ера оттама сказуеме ц1ера дакъеи хул. Масала: З1амаг1вар ц1аг1а ва. Аз книжкаех дикаг1дар ийцар сайна. Оах ийца г1андаш к1айдараш дар. Воккхаг1чунга ладувг1а деза.

Ло1амзача белгалдешах предложене чу къоастам хул, масала: Ара шийла мух хьекхар. Юртара клубаш наха ч1оаг1а эшаш я.