2. Ц1ерметтдешай разрядаш

Йовхьий ц1ерметтдешаш

Йовхьий ц1ерметтдешаш къамаьла юкъе дакъа лоацараш белгалбу: со, хьо, из, тхо, вай, шо, уж, ужаш. Йовхьий ц1ерметтдешай кхо юхьи, таьрахьи да. Со, хьо, из – цхьоален таьрахь; вай, тхо, шо, уж (ужаш) – дукхален таьрахь. Со, вай, тхо – хьалхара юхь; хьо, шо – шоллаг1а юхь; из, уж (ужаш) – кхоалаг1а юхь.

Со яха ц1ерметтдош къамаьл дер белгалвоаккхаш да. Масала: Ма раьза ва со, ва са дика нана [Яндиев]. Со кхетац 1а дувцачох.

Хьо яха ц1ерметтдош къамаьла юкъе дакъа лоацар белгалвоаккхаш да. Масала: Хьо 1уйренга ваьнна, уйлаех виза тахан латт, хьа иллех цецваьнна, хьона хьалхашка со латт [Яндиев].

Из, уж, ужаш яхача йовхьий ц1ерметтдешаех даьннад гойтардараш.

М.: Из (къоастам) студент дика дешаш ва: из - гойтара ц1ерметтдош да; Из дика студент ва: из - йовхьий ц1ерметтдош да.

Йовхьий ц1ерметтдешай легар ц1ердешай санна да. Дожарашца эргадоалаш йовхьий ц1ерметтдешай овлан оаз хувцалу (со – са, хьо – хьа) е еррига лард хувцалу (со – аз, хьо – 1а). Укхаза теркам т1аозаш да (хьо - 1а); дера дожара форма 1а хьахилар: 1а < а - хьа; оаш < а -шу. Цхьоален, дукхален таьрахье латта кхоалаг1ча юхьа ц1ерметтдешаш эргача дожарашка кхы лард йолаш хул: из – цун – цунна, уж – цар – царна, ишт. кх. д1.

Дукхален таьрахье дера дожара 1-ра юхьа формо вай дереи ц1ереи дожараш хьалхарча заманахьа цхьа форма йолаш хилар хьахьокх.

Йовхьий ц1ерметтдешай формаш яц.

Йовхьий ц1ерметтдешаш ц1ердешай метта отташ да. Уж предложенена юкъе ц1ердош санна подлежащи, карардар, кхоачам, сказуеми ц1ера дакъа хулаш да. Масала: Дикаг1вола болхло ва из. Аз цунга лаьтта ахийтар. Цо сона говр ялар. Аз из эцаргьяц. Цар 1ехаву хьо. Аз мишта д1айоахаргья уж? Сона 61арга мишта гургвар из саг. Са дахча да ваха веза. Сога ха яц цига ваха.

Т1аозара ц1ерметтдешаш

Т1аозара ц1ерметтдешаша хьахьокх х1ама цхьан юхьа доалах хилар: са, хьа, цун, вай, тха, шун, цар. Т1аозара ц1ерметтдешай ло1амеи ло1амзеи ши форма хул.

Т1аозара ц1ерметтдешай ло1амза форма я: са каьхат, хьа ц1а, цун лелар. Ло1аме форма: садар, хьадар, цундар, вайдар, тхадар, шундар, цардар. Ло1аме форма хьахул суффикс -дар (-вар, -яр, -бар) ло1амзача формана т1атохарца.

Т1аозара ц1ерметтдешай легар ший формашка хьажжа хул. Т1аозара ц1ерметтдешай ло1амза форма дожарашцеи, классашцеи хувцалац. Ло1аме форма белгалдешай санна легар долаш я. Ц1ера дожаре классашца хувцадалар белгалдоал суффикса хьалха латта классни гойтамаш хувцадаларца, масала: хьавар, хьаяр, хьадар, хьабар.

Ло1амза т1аозара ц1ерметтдешаех предложене чухь къоастам хул, масала: Вай кулгашца хьадаь да ер [Боков]. Из книжка са да. Из ц1енош цун дар. Вай коа бахка г1улакх дац цар [Боков]. Кхоачаделар хьа укх коара рузкъа, вахар. [Плиев]. Хьусена цун б1аргаш а цар яхар а теркалдацар. [Боков]. Ша1ип, мелча бакъахьа я ца мелча я ца ховш, ший бизача керага ладувг1аш ваг1ар. [Боков]. Сай говрага се хьежаргва со. [Боков].

Т1адерзара ц1ерметтдешаш

Т1адерзара ц1ерметтдешаей ма1ан да субъектаца йола юкъметтиг белгалъеш. Царна юкъе къоастаду:

а) йовхьий т1адерзара ц1ерметтдешаш: се, хье, ше, тхоаш, воаш, шоаш, шоаш;

б) къоастама-т1адерзара ц1ерметтдешаш: со-се, хьо-хье, из-ше, тхо-тхоаш, шо-шоаш, уж-шоаш.

Т1адерзара ц1ерметтдешай дукхален таьрахье шоллаг1чеи кхоалаг1чеи юхьа легар цхьатарра хул, дера дожаргара д1аиккхача.

Цхьоален таьрахье латтача хьалхарчеи шоллаг1чеи юхьа т1адерзара ц1ерметтдешай лард дера дожаре хувцалу: се – айса, хье – 1айха.

Т1адерзара ц1ерметтдешаш ц1ердешай метта отташ да. Уж предложенена юкъе ц1ердош санна подлежащи, карардар, кхоачам хулаш да. Масала: Со-се (подлежащи) хала воаг1а говр йоацаш [Плиев]. Ше из мича югаргья, цох фу дергда хацар Хьасана. [Боков]. Цунна сенах ховра ше сенна дех, шийна тийшаболх кийчбаьлга а? [Плиев]. Сай говрага се хьежаргва со. [Боков]. Айса фу дийцар-м хац сона. [Плиев]. Хьал мукъах хьа, хье енна ца улле. [Боков]. Бийса баьде яле а, сага ше хоавалар кхераш, тебаш водар из [Боков].

Т1аозара-т1адерзара ц1ерметтдешаш

Т1аозара-т1адерзара ц1ерметтдешаша белгалду йовхьашца х1ама доал хилар а, х1аьта шийна е кхыча сага т1аерзаяр а: сай, хьай, ший, воай, тхоай, шоай. Укх ц1ерметтдешай овла дифтонгах латт.

Т1аозара-т1адерзара ц1ерметтдешай ло1амеи ло1амзеи формаш я, кхо юхь я. Ло1амза форма: сай, хьай, ший, воай, тхоай, шоай. Ло1аме форма: сайдар, хьайдар, шийдар, воайдар, тхоайдар, шоайдар.

Т1аозара-т1адерзара ц1ерметтдешай легар ший формашка хьажжа хул. Ло1амза форма дожарашцеи, классашцеи хувцалац. Ло1аме форма, белгалдешай санна, легар долаш я. Ц1ера дожаре классашца хувцадалар белгалдоал суффикса хьалха латта классни гойтамаш хувцадаларца, масала: хьайвар, хьайяр, хьайдар, хьайбар.

Ло1амза т1аозара-т1адерзара ц1ерметтдешаех предложене чухь къоастам хул, масала: Бераш, шоай даьшка д1а а лий, хьац1айола хьо [Боков]. Сай говрага се хьежаргва со [Боков].

Гойтара ц1ерметтдешаш

Гойтара ц1ерметтдешаша белгалдоаккх юхера е гаьнара х1ама. Царна юкъе къоастаду: а) ц1ена гойтара ц1ерметтдешаш: ер, еррал, из, уж; б) куцдешаех хьадаьнна ц1ерметтдешаш: д1ара, укхазара, хьаллара, миссел, иштта, иззал.

Ер, еррал яха гойтара ц1ерметтдешаш б1арга а гуш, юххерча х1амах мара оалаш хилац, х1аьта д1ардар яха гойтара ц1ерметтдош юххе а доацаш, д1ахьежача гуш долча х1амах оалаш хул. Кхыдола гойтара ц1ерметтдешаш юхерча а, гаьнарча а, къайлаг1арча а х1амах ала йиш йолаш да.

Ер, из яха гойтара ц1ерметтдешаш цхьоален а дукхален а таьрахье латт. Йовхьаш йоаца ц1ерметтдешаш да уж.. Цар ло1амзача а ло1амеча а формай ц1ера дожар цхьатарра да. Ло1амза форма ший тайпара легар долаш я, масса эргача дожарашка лард хувцалу, цхьатарра хул: ер - укх, из - цу.

Куцдешаех хьадаьннача ц1ерметтдешай легар ло1амеи ло1амзеи формашка хьажжа хул, белгалдешай санна. Ло1амзача форме эргача дожарашка, лард ца а хувцалуш, -ча яха чаккхе т1акхет.

Ло1аме гойтара ц1ерметтдешаш цхьоален а дукхален а таьрахье эргадоал. Д1ардар, иззалдар, мисселдар, ишттадар, ерралдар яхача ц1ерметтдешай ло1аме формаш, царца бувзам болча ц1ердешашка хьажжа классашца а таьрахьашца а хувцалу, масала: д1ардар, д1аравар, д1арабар, д1араяр; д1арадараш.

Гойтара ц1ерметтдешаш ло1амеча форме предложене чу ц1ердош санна лел, масала: Акхарга ладийг1ача, коа 1оха а йиш мичай [Боков], (акхарга – кхоачам). Ераш юхакхаьчача, ц1аг1а саг хиннавац. Селлар дукха сенна беза ераш? [Плиев].

Ло1амзача форме гойтара ц1ерметдешаш белгалдош санна лел, къоастам г1улакх кхоачаш деш. Масала: Доле, д1ара цар кегаяь х1амаш д1анийсъе, нанена новкъостал де [Зязиков]. Д1ара ц1а дий из? [Зязиков]. Фу дувцаргда цу хьакхийца. [Зязиков] Мича лочкъаяьй 1а уж топаш [Зязиков]. Цунца со лийна валаре-м, укх исташтеи бераштеи юкъе улларг мича вар со [Зязиков]. Кхоачаделар хьа укх коара рузкъа, вахар. [Плиев].

Къоастама ц1ерметтдешаш

Къоастама ц1ерметтдешаша белгалду дуккхача х1амашта юкъе цхьа х1ама, е цун белгало, е цун массал. Цар жоп лу малаг1а? яхача хаттара. предложене юкъе белгалдеша а ц1ердеша а ма1ан долаш лел уж: масса, массавола, х1ара, кхы, вож, долла, деррига, х1арадола, дерригдола

Къоастама ц1ерметтдешай ло1амзеи ло1амеи формаш я. Ц1ердешаца бувзам болаш лелараш - ло1амза да (х1ара саг, деррига дуне, кхы г1улакх). Ло1аме форме къоастама ц1ерметтдешаш шин тайпара хул: ло1аме а лел уж ц1ерметтдешаш, х1аьта ц1ердош д1а а даьле классашца хувцалуш йола - дар (й, б, д) яха суффикс т1акхетарца хьахул: х1ара - х1ардар, кхы – кхыдар, деррига – дерригдар ишт. кх. д1.

Х1ара, кхы яхача ц1ерметтдешай ло1амза форма классашцеи таьрахьашцеи хувцалац. Х1аьта, дожарашца хувцалу уж, эргача дожарашка чаккхе -ча т1акхеташ, масала: Ц1. д. х1ара кор; Дл. д. х1арча кора; Л. д. х1арча кора; Д. д. х1арча коро; К. д. х1арча кораца, ишт. кх. д1.

Къоастама ц1ерметтдешай дукхален таьрахь да: х1ара – х1аранеш, вож – вожаш. деррига – дерриганеш, Деррига яха ц1ерметтдош классашца хувцалу: деррига, веррига, еррига, беррига. Масала: Цунна хьалхара уж деррига г1улакхаш Зархмата леладу. [Боков]. Беррига боккха бала шийна бисар Кайпана. [Боков]. Фрола говраш йигай хьона. Ерригаш а! [Боков]

Ло1аме форма ц1ерметтдешай: х1ардар, вождар, кхыдар, деррига, массадар – классашцеи таьрахьашцеи дожарашцеи хувцалу.

Еррал, иззал яха ц1ерметтдешаш ер, из яхача гойтара ц1ерметтдешаех хьахиннад. Укх ц1ерметтдешай ло1амза форма дожарашца хувцалу, -ча яха чаккхе т1акхеташ.

Деррига, х1аране яхача ц1ерметтдешай цхьоален а дукхален а таьрахье доалеи дереи дожарий чаккхенаш цхьатарра хул.

Къоастама ц1ерметтдешаш ло1амеча форме предложене чу ц1ердош санна лел, ло1амзача форме белгалдош санна лел, къоастама г1улакх кхоачашдеш. Масала: Из х1аране де йиш йолаш дар, Кайпа,- аьлар Г1ойберда. [Боков]. Х1аране хьа а лувцаш, к1оага чу тувсар жа. [Боков]. Кхыдар дувцал хьайна, Хьусен,- аьлар нанас. [Боков].

Къоастамза ц1ерметтдешаш

Къоастамза ц1ерметтдешаша белгалду цхьа къаьстта белгал ца доала х1ама, е цун белгало, е массал. Цар жоп лу малаг1а? мел? яхача хаттарашта. Царна юкъе долх: фуннаг1а, моллаг1а, массайта, цхьадар, сеннаг1чун, хьаннаг1чун, цхьадола, цхьамоллаг1а, массехк, хьанаьхк-манаьхк.

Къоастамза ц1ерметтдешаш ло1амзеи ло1амеи формаш лелаю. Ло1амза форма: моллаг1а, фуннаг1а, цхьамоллаг1а, цхьадола, массехк, хьаннаг1чун, сеннаг1чун, массайтта. Ло1аме форма: моллаг1дар, фуннаг1дар, цхьа-моллаг1дар, цхьадар, массехкдар, хьаннаг1чундар, сеннаг1чундар, хьанаьхк-манаьхк.

Ло1аме форме латтача ц1ерметтдешай таьрахь да: моллаг1дараш, фуннаг1дараш. Уж классашца хувцалу, шийца бувзам болча ц1ердеша классага хьежжа: цхьадар, цхьавар, цхьаяр, цхьабар.

Къоастамза ц1ерметтдешаш хьахиннад хаттара а массали а ц1ерметтдешаех. Ц1ерметтдешаш фуннаг1а, моллаг1а кхелла да фу, мала яхача хаттара ц1ерметтдешаех, хотталура дожаре -х яха суффикс т1атохарцеи ч1оаг1адир дакъилг -а- юкъеоттарцеи; фу яха ц1ерметтдош хьалхарча хана легадеш хиннад яхаш лоарх1: фу-нна-х-г1а.

Массехк яха ц1ерметтдош хьадаьннад масса яхача хаттара ц1ерметтдешах, цун ювлаянна хотталура дожаре форма я из. М.: Кхы а массехк саг хайр говраш т1а [Плиев].

Сеннаг1чун, хьаннаг1чун яхача ц1ерметтдешай ц1ера дожаре къаьстта форма яц. Цхьадар, моллаг1дар яха къоастамза ц1ерметтдешаш таьрахьашцеи, классашцеи, дожарашцеи хувцалу, масала: цхьадар – цхьадараш, цхьавар – цхьабараш, цхьаяр – цхьаяраш, цхьабар – цхьабараш.

Къоастамза ц1ерметтдешай легар къоастамачар санна да. Ло1амза форма эргайоалаш масса эрга дожарашка -ча яха чаккхе т1акхет. Ло1аме форма, ц1ердешаш санна, хувцалу.

Къоастамза ц1ерметтдешаш ло1амеча форме предложене чу ц1ердош санна лел, ло1амзача форме белгалдош санна лел, къоастама г1улакх кхоачаш деш. Масала: Фуннаг1а цо йоахе а, ла ма дувг1алахь [Зязиков]. Д1ат1ехьвоалаш, манаьхкдаьр волча вода со аьнна, вахар из [Боков]. Дувцал тхона, фуннаг1а дале а, цхьа сакъердаме х1ама. [Зязиков]. Цхьамоллаг1а г1улакх дац из 1а де лаьрх1ар. Цхьачар дувц ховр, цаховр, хилча бакъахьа хетар, ловр. Массехк шу дар из клубе болх беш вола. Фуннаг1а хуле а, цкъа санна фу караг1доал цахьажача ц1аг1оргвац со аьнна, ч1оаг1о йир к1аьнка. Сеннаг1чун яле а полтув цаэце йиш яц, ха шеллуш латт. Моллаг1а дале а, цхьа сакъердаме книжка дезар сона.

Хаттара ц1ерметтдешаш

Хаттара ц1ерметтдешаша белгалду моллаг1а цхьа хаттар: мала, фу, малаг1а, мишта, мел, масса, массалаг1а. Укх ц1ерметтдешаш йовхьаш лелаяц, дожарашца эргадоал. Ло1амзеи ло1амеи формаш лелаю: мел – мелдар, масса – массадар, малаг1а – малаг1дар, хьан – хьандар кх.д1

Мала яха ц1ерметтдош кхетама ц1ердешашца лел. Масала: Мала вар цунга кхайкаш? Хьан тайсар-те са новкъа гаьнаш? Хьан хоададир-те са пандара пхаьнаш? [Чахкиев].

Хаттара ц1ерметтдеша мала легар ц1ереи дереи дожарий шин лардаца хьахул. Шоллаг1ча ларда хьан дожарий аффиксаш т1акхетарца эрга дожараш хьахул: Ц1. д. - мала; Дл. д. - хьан; Л.д. - хьанна; Д. д. - хьан; К. д. - хьанца; Х. д. - хьанах; М. д. - хьанга; Дс. д. - хьанал.

Мала яха ц1ерметтдош дукхален таьрахье отт: мала – малаш. Малаш яха ц1ерметтдош ц1ера дожаре мара лелац. Масала: Малаш бар цун дагабаьхкараш?

Ц1ерметтдош фу кхетамза ц1ердешашца мара лелац. Масала: Т1аккха х1анз фу леладу 1а, мича водаш ва хьо? Фу деш да шо мукъача хана? Селла дукха сенна беза ераш? [Плиев]. Сенах хайра хьона уж боацилга? [Боков]

Фу яха ц1ерметтдош супплетивни легар долаш да. Эргача дожарий формаш доала дожара лардах дожарий аффиксаш т1акхетарца кхолл: Ц1. д. –сен; Дл. д. - сенна, Л. д. - сево, К. д. - сенца, Х. д. - сенах, М. д. - сенга, Дс. д. -сенал.

Масса, мел яха ц1ерметтдешаш цхьа ма1ан долаш да: х1аман массал хьахьокхар. Масса яха ц1ерметтдош дагарде йиш йолча х1амай массал гойташ да, х1аьта мел яхар дагара ца дулуча х1амай массал хьахьокхаш да. Предложене юкъе уж къоастам санна лел. Масала: Масса тетрадь да деза оаха ц1аг1ара? Масса саг ва хьоца?- хаьттар цо шортта. [Зязиков] Мел шура лу шун 1атто? Мел ха яьккха вода хьо? [Зязиков].

JIо1амеи ло1амзеи формаш я цар – массадар, мелдар.

Масса яхача ц1ерметтдеша легар таьрахьдеша санна да. Масала: Ц1. д. – масса; Дл. д. – массане; Л. д. – массанена; Д. д. – массане; К.д.– массанеца; Х. д. – массанех; М. д. – массанега; Дс. д. – массанел.

Мел яха ц1ерметтдош легар долаш дац.

Малаг1а, массалаг1а яха ц1ерметтдешай ло1амеи ло1амзеи формаш я, царга хьажжа легар да. Ло1амза формаш эргайоалаш -ча яха чаккхе т1акхет масса эрга дожарашка. Ло1аме форма, ц1ердешаш санна эргайоал. Малaг1a яха ц1ерметтдош мала яхача ц1ерметтдеша хотталура дожара ювлаянна форма лоарх1аш да. Ло1аме хаттара ц1ерметтдешай таьрахь хул, масала: Ц1. д. массалаг1дараш; Дл. д. массалаг1чар; Л. д. массалаг1чарна и. кх. д1.

Маслаг1вар ва ер? [Плиев]. Малаг1вар ва хьа к1аьнк? [Боков]. Малаг1чун говр я ер? [Боков]. Малаг1ча к1аьнка лаз къамаргаш? - хаьттар Шамес [Боков].

Дацара ц1ерметтдешаш

Дацара ц1ерметтдешаш г1алг1ай метта юкъе даьржадац. К.З. Мальсаговс ший белха т1а в1алла къоаста а даьдац уж. Дацара ц1ерметтдешаш белгалду доацаш дола х1ама, е цун белгало, е цун массал. Царна юкъе долх: цхьаккха (а), х1амма (а), в1алла (а), цхьанне (а).

Цхьаккха яха ц1ерметтдош хьадаьннад цхьа яхача таьрахьдешахи кхы яхача ц1ерметтдешахи. Предложене юкъе из белгалдеша а ц1ердеша а ма1ан долаш лел: Цхьаккха х1ама дац бера наьнал дезаг1а. Цхьаккха къамаьл динзар цо; Цхьаккха а дийцанзар цо. Цхьаккха ше ца аьлча санна, мерза елаянна хулар из, Райхьантагара шийна г1улакх ийшача.

Цхьанне а яха дацара ц1ерметтдош таьрахьдешах хьахиннад. Тахан оаха цхьанне а сочиненех во отметка яьккхаяц. Цхьанне а цунга хьаоалаш х1ама дац, ший новкъосташа а алац. Мохьмадачул хозаг1а йоазув тха ц1аг1а цхьанне а дац.

Х1амма яха ц1ерметтдош х1ама яхача ц1ердешах хьахиннад, овлана мукъаза оаз шолхаяларца. Предложене юкъе ц1ердеша меттел лел. Х1амма а дац. Цунна х1амма а хайнадацар.

В1алла а яха ц1ерметтдош куцдешах хьадаьнна да, х1аьта бокъонца къастанза да куцдешаех. Куцдеша ма1ан долаш лел из: В1алла а вац из. В1алла а нанас аьннача х1амах дегабуам бац аз, цо сайна водар аргдоацандаь. В1алла х1ама ца эшаш, хоза а дика а я тха нус.

Дацара ц1ерметтдешашца дукхаг1йолча хана ч1оаг1дара дакъилг а лел. Дацара ц1ерметдешаех х1амма (а), цхьаккха(а) яхараш мара легар долаш дац. Укх ц1ерметтдешай ло1аме форма хилац.

Лекци № 8

ХАНДОШ

1. Хандош. Белгалза форма.

2. Хандеша грамматически категореш: 1. кепа категори; 2. класса категори; 3. таьрахьа категори; 4. хана категори; 5. соттама категори.

3.Кхычунга доала, кхычунга ца доала хандешаш

4. Хандешай спряжени.

5. Хандеша формаш (причасти, деепричасти, масдар).

1. Хандош. Белгалза форма. Хандош – къамаьла дакъа да. Хандош оал х1амо дер е цун хьал дер санна хьагойтача къамаьла даькъах. Цо жоп лу фу ду? фу хул? яхача хаттарашта. Масала: эц, сахул.

Предложене юкъе хандешах сказуеми хул. Масала: Ха – ди мукъадеча, ч1оаг1а раьза хиле, сай юрта вода со, сай Т1ой – юрта (Хь.Осмиев).

Хандеша хул ха белгал а ца еш, духхьал дер е хьал хьа а хьокхаш, фу де? яхача хаттара жоп луш йола форма. Цох хандеша белгалза форма оал (белгалза - цо ха белгал ца ярах). Масала, деша баха (фу де?) безар; со хьажа (фу де?) воал. Кеп мара, кхыйола категореш яц хандеша белгалза форма. Масала: ваха – аха, тасса – тувса. Хандеша белгалза форма тара я хандеша т1адожара соттама форма. Омонимаш я уж. Уж в1аший къоастаю ма1анца. Масала: Х1анз тускарашца д1акхухьаш массанахьа нийсдеш 1одехка (б-за форма) а дезар из лаьтта (И. Базоркин) // Х1анз тускарашца д1акхухьаш массанахьа нийсдеш 1одехка (т1адожара соттам) из лаьтта.