2. Куцдешай разрядаш

Куцдешай ялх разряд я.

1-ра разряд – Мишталли куцдешаш. Цар хьахьокх дер кхоачаш мишта хул. Жоп лу хаттарашта мишта? малаг1ча тайпара? Масала: хоза тег, дика вах, ц1имхара вар, ледара хьувз, эсала ва. Предложене чу царех дера куца лоаттам хул. Мишталли куцдешай дистара лаг1аш да. Уж, белгалдешай дараш санна, кхоъ да: юхьера, дистара, лакхера.

Мишталли куцдешай ч1оаг1дара формаш я. Уж формаш хьахул «сов», «геттара», «т1ех» яха куцдешаш кхыча куцдешаех тохаш: сов дика, геттара ч1оаг1а, т1ех хоза. Цхьадола мишталли куцдешаш шолхадаларца а хьахул ч1оаг1дара форма: Сиха-сиха кхоссар цо. Чехка-чехка х1амаш д1анийсъе. Дукхаг1йола ч1оаг1дара формаш овлан мукъаза оаз шолхаяларца хьахул: дикка, ч1оагг1а, сихха, майрра, гаьнна…

2-г1а разряд – Боарама куцдешаш (боарамеи массалии куцдешаш). Цар хьахьокх боарам. Жоп лу хаттарашта мел? массаза? Уж да ераш: селла, сов, геттара, т1ех, 1алаьмата, дукха, дурраз, цхьа к1иг, совнаг1, тоъал, шозза, иттаза… Масала: Геттара г1адвахар из тхо дайча. Селла во саг хилар тамаш яц?! Б1аьзза аьлча а кхетац хьо-м!

Дистара лаг1аш хила тарлу укх разряда а. Масала: дукха – дукхаг1а – эггара дукхаг1а 1очудотта, к1езига – к1езигаг1а - эггара к1езигаг1а лув.

3-г1а разряд – Дера куца куцдешаш. Цар хьахьокх дер мишта, малаг1ча тайпара хул. Жоп лу мишта? яхача хаттара. Уж да ераш: аркъала, бартала, белгала, белгалза, ураг1, пхораг1, ц1аьхха, 1ункар, иштта, вешта, х1аьта-вета, маьрша… Масала: Тха говраш чоаболах йолхар. Аркъал уллар из. Х1аьта а вета а ваха веза са цига.

Цхьаццайола ювлаенна ц1ердешай дожарий формаш предложене юкъе, дера куца лоаттам санна, лелаш хул. Цу тайпара ц1ердешаш, куцдешашка даьннараш санна, ларх1а мегаргда, х1ана аьлча, цар ц1ердешай белгалонаш йоаеш латт. Уж да: г1анахь, чоаболах, низах, муг1арах, диканна, вирах, черсашха, эрсашха, йо1ашха. Масала: Низах вигар со цига. Хьо дикана венавац. Черсашха хоза халхаваьлар к1аьнк.

Дера куца куцдешаш санна ларх1а мег цхьаццайола таьрахьдешай формаш а: цхьаь, цхьалха, шолха, кхолха, шола. Масала: Ше цхьаь д1аэттар из. Шола ваь ши воша ва уж. Деша цхьана ух уж.

Иштта куцдешаш санна лоарх1 цхьадола айдардешаеехи деепричастехи хьадаьнна дешаш а: т1ап-аьнна, парт-аьнна, т1ах-аьнна, хах-аьнна, гарр-аьнна. Масала: Парт-аьнна ураиккхар из. Гарр-аьнна оагавир из. Хах-аьнна парг1ата садаьккхар цо.

4-г1а разряд – Хана куцдешаш. Цар хьахьокх дер маца, маца хана хул. Жоп лу хаттарашта: маца? маццалца? маца хана денз? // мича хана денз? Уж да: селхан, тахан, кхоана, ломма, ц1улла, ц1умоака, цул ц1умоака, соахка, лурчаг1а, моцаг1а, хьогга, сийсара, тховсара, самардийнахь, тхьовра, кастта, наггахьа, хьалха, т1ехьа, цкъа, х1анз, жерахьа, сарахьа, касталашха, х1аьтта, 1ай, аьхки, гурахьа, б1аьсти, дилла, даиман, духхьашха, сецца.

Хана куцдешаш декъалу шин даькъа: хьадаьннараш, хьа ца даьннараш. Хьа ца даьнна куцдешаш геттара къаьнара да. Уж хьахинна моттигаш а наькъаш а хоалуш дац: соахка, дилла, даиман, х1анз, тахан, кхоана, ломма, ц1улла, ц1умоака, ц1ака, кхоннаг1ца, кастта, касталашха, моцаг1а, тховсара, тхьовра.

Хьадаьнна куцдешаш ювлаеннача дожарий формаех латт. Дукхаг1ча хана уж луреи моттигеи дожарий формаш я: аьхки, 1ай, б1аьсти, гурахьа, дийнахьа, бус, бийсанна, 1урра, 1уйранна, сарахьа, сайранна, делкъийга, самардийнахьа.

Хана куцдешашта юкъедолх ц1ерметтдешаехи, ц1ердешаехи, хандеша формаехи хьахинна, ха белгалйоаха дешаш: укх шера, т1адоаг1ача шера, сахуллаш, сахиллалехьа, сатоссаш, сатассале, маьрк1ижа хана, укх сахьате, укх бетта.

Хана куцдешашта юкъедолх иштта «цкъа» яхача таьрахьдешах хьахинна дешаш: цкъаь-цкъа, ц1аккха, цкъа-м, цкъаза. Масала: Цкъа венавац из сога хьажа. Ц1аккха а аьннадац цо во дош.

Хана куцдешашта юкъе шерра яьржа лел чоалхане формаш. Уж хьахул е лард шолхаяларца, е тайп-тайпара лардаш в1ашаг1тохарца, е антонимаш в1ашаг1тохарца: каст-каста, наг-нагахьа, х1анз-х1анз, дийнахь-бусса, денна-бусса, 1урра-сарра, кхоана-ломма, ден-юкъа. Масала: Х1анз-х1анз соцаргвий-те ер, яхаш ваг1ар со. Кхоана-ломма инженер хургва цох.

Цхьадола хана куцдешаш кечалеи меттигеи дожарий формаех хьахинна да: ломмалца, гурале, гурралца, кхоанналца, кхоанале, х1анззалца, х1анззале, таханалца, сарале, сарралца. Масала: Селхане а ваха хила везар хьо цига. Х1анзолца фу деш ваьг1ав хьо? Сарале ц1акхача веза са.

Цхьаццадолча ц1ердешаех хьахинна хана куцдешаш дистара лаг1аш долаш хул: сарахьа – сарахьо – геттара сарахьа, т1ехьа – т1ехьо – геттара т1ехьа. Масала: Сарахьо мара мукъаваланзар со. Т1ехьаг1о хайра сона из мала хиннав.

5-г1а разряд – Меттига куцдешаш. Цар хьахьокх дер кхоачашхула меттиг. Жоп лу хаттарашта: мича? мичахьа? мичара? мичахьара? мича г1олла? миччалца? мича кхаччалца?

Формага диллача, меттига куцдешаши, дешт1ехьенаши, дешхьалхенаши в1аши тара да, х1ана аьлча, дешт1ехьенаши дешхьалхенаши куцдешаех хьаяьнна я. Уж къоастаду укх башхалонаша: куцдош – ло1аме къамаьла дакъа да, предложене чу лоаттам санна лел; дешт1ехье – г1улакха къамаьла дакъа да, даиман ц1ерашта т1ехьа лел, предложене юкъе ший моттиг а яц; дешхьалхе – дер д1адерза оаг1ув хьахьокха деша дакъа да (дешаца цхьана язду). К1ал (куцдош) дукха кхерий дада. Истола к1ал (дешт1ехье) улл циск. К1алг1олла (дешхьалхе) согахьа хьахьежар из.

Меттига куцдешаш ераш да: цига, укхаза, д1а, хьалла, 1оа, маг1а, эг1а, массанахьа, миччахьа а, ураг1а, пхораг1а, гарга, гаьна, т1ехьа // т1ехьашка, хьалха // хьалхашка, лалла, уллув, юхе, юкъе, чухьнахьа, арахьа, йисте, духьал, цхьаннахьа, сехьа, дехьа…

Дукхаг1дола меттига куцдешаш меттига дожарашца хувцалуш хул: 1. Меттига дожар – ара, гаьна, юхе; 2. 2-г1а д1адерзара форма – арахьа, гонахьа, юхехьа; 3. 1-ра хьадалар – арара, гаьнара, юхера; 4. 2-г1а хьадалар – арахьара, гаьнахьара, юхехьара.

Ц1ерметтдешаех хьахинна цхьадола куцдешаш доазув белгалду ма1ан дола дожара форма йолаш хул: циггалца, уккхазалца, д1алца, 1оаллца, хьаллалца.

Цхьадола таьрахьдешаш лел меттига куцдешаш санна. Уж меттига дожарашца хувцалу: цхьаннахьа – цхьаннахьара, цхьаццанахьа – цхьаццанахьара, шиннахьа – шиннахьара, кхаьннахьа – кхаьннахьара…

Дукхаг1дола меттига куцдешаш «г1олла» яьхача дешт1ехьенаца лел: цигга г1олла, лакхе г1олла…

Цхьаццадола меттига куцдешаш дистара лаг1аш долаш хул: гарга – гарго – геттара (сов) гарга.

Цхьадола меттига куцдешаш тайп-тайпара ма1ан долаш хул. Масала: Цо ший кулгаш лакха (мишталли ма1ан) хьалъайдир. Из саг хьалхьажача лакха (меттига ма1ан) латтар.

6-г1а разряд – Бахьанеи дагалоацамеи куцдешаш. Уж к1езига да.

а) Бахьана куцдешаша хьахьокх дер фу бахьан долаш хул. Жоп лу хаттарашта: х1ана? фу бахьан долаш? Масала: футтаройна, эг1азлонна, хозахета, куралла, сонталла, цудухьа, 1овдалалла, моцалла, хьогалла, доакъазалла, бегашта.

б) Дагалоацама куцдешаша хьахьокх дер малаг1а дагалоацам болаш кхоачаш хул. Жоп лу х1ана? сендухьа? яьхача хаттарашта: т1ехьленна, совг1ата, безама, хьамара, юхалург, бегашта.

Бахьанеи дагалоацамеи куцдешаш дукхаг1дараш луреи меттигеи дожарашка латтача ц1ердешаех хьахиннад: футтаройна, эг1азлонна, совг1ата, куралла, моцалла.