2. Къоастори йиш хоадори ь, ъ хьаракаш, уж яздара бокъонаш

Вай къамаьл деча хана цкъаза деша юккъе е дош кхоачалуча, мукъа оаза т1ехьа йиш хадаш хул, цига йиш хоадора хьарак (ъ) язде деза: шиъ, фуъ, тоъал, цхьаъ.

Мукъеи мукъазеи оазаш в1ашаг1къоастае езаш хилча, цига къоастора хьаракаш (ъ, ь) язду: кагье, ц1енъе, г1адъяха.

Мукъаза оазаш рг, г, к, хь къоастаеш хилча, цига к1аьда хьарак (ь) язду: кагье, ешаргья, Яхьья.

Нагахьа санна кхыйола мукъаза оазаш къоастаеш хилча, цига ч1оаг1а хьарак (ъ) язду: ц1енъе, шелъеннай, цецъяьннай.

Эрсий меттара хьаийцача дешашка къоастора хьаракаш эрсий метта санна язду: объявлени, съезд, статья.

Лекци №3 Морфологи. Къамаьла доакъош. Ц1ердош

1. Морфологи юкъара кхетам.

2. Къамаьла доакъош

3. Ц1ердош. Ц1ердешах бола юкъара кхетам.

4. Ц1ердеша разрядаш.

5. Ц1ердешай грамматически классаш

6. Ц1ердешай таьрахь

1. Морфологи юкъара кхетам

Морфологи – къамаьла доакъоши, цар грамматически белгалонаши, къамаьла доакъой хувцадалара бокъонаши 1омадеш дола метта 1илман дакъа да. Из лингвистически цикла юкъе ч1оаг1а лоарх1аме дакъа да.

Х1анзара морфологически 1илма белгалдоал масса метташка, чоалхане 1илма санна. 1илманхоша тайп-тайпара белхаш яздаьд къамаьла доакъоех лаьца, цар белгалйоах г1алг1ай метта дукха къовсаме йола проблемаш.

Г1алг1ай метта морфологи кхеллай эрсий метта морфологен буха т1а, х1аьта гречески метта морфологи яха дош латт morphe – форма, logos – 1омадар яхача дешаех.

Морфологен керттерча декхарех цхьа декхар да, деша грамматически структура 1омаяр. Дош къамаьла лоарх1амера дакъа хиларах тара, дукха ма1анаш долаш да. Лексически ма1ан хиларал совг1а, массехк грамматически ма1ан а да деша. Цунга хьажжа, дукха дешаш да, х1аране ше-ший лоарх1ам болча доакъошта декъалуш.

Морфологен оттамга диллача, г1алг1ай мотт агглютинативно-флективни лоарх1аш ба. Дош морфемех латт. Морфема оал эггара з1амаг1а долча, ший ма1ан долаш долча деша даькъах е деша форман даькъах. Морфемай форма а ма1ан а да. Морфемай ма1ан хиларо хьакъоастаю уж фонемах а дешдаькъах а.

Дош морфемашта декъадалареи дешдоакъошта декъадалареи ца1 дац (1о-деш-а-р; 1о-де-шар) Морфемай ма1ан дале а, уж дешаех а, предложенех а хьакъоасталу: дош а предложени а, морфема санна доацаш, метта эггара з1амаг1йола, ма1ан дола цхьоаг1онаш я; морфемай ма1ан деша юкъе мара гучадалац, деша юкъе латташ ца хилча, морфеман ма1ан хилац, из малаг1ча аффиксех я а белгалде в1ашт1ехьдалац. Деша а, предложене а ма1ан царна гонахьарча цхьоаг1онаша оттадеш дац.

Морфема деша юкъера моттиг ч1оаг1ъяь я. Дош предложене юкъе дехьа а, сехьа даккха йиш я. Морфема къамаьл дечо кийча йолча бесса, деша доакъошта юкъера хьахорж, бакъда, предложени къамаьл дечо хабар дувцача хана ше хьакхолл.

Форман оаг1онгахьара морфемаш екъа йиш еце а, цар лоарх1амга хьежача, цхьан морфеман массехк грамматически ма1ан белгалде йиш я. М.: ц1енош яхача деша юкъе -нош яхача морфемо шиъ грамматически ма1ан хьахьокх – дукхален таьрахь, ц1ера дожар.

Морфемаша леладеча г1улакхашка хьажжа, царна юкъе къоастаю овлеи аффиксаши.

Овлеи аффиксаши шоайла в1аши духьаллатта морфемаш я. Овла – деша лоаттама керттера дакъа да. Аффикс хила а ца хила а мегаш дола дакъа да. Овла массаза ц1и яккхара г1улакх долаш хул, аффикс из г1улакх доацаш а хила йиш я. Метта юкъе овлаш дукхаг1а да, духхьал овлах латташ хул дош, аффиксаш к1езигаг1а я.

Овла оал дошкхоллара а формакхоллара а аффиксаш йоацаш, лоарх1амеча деша даькъах: г1анд-илг, хьа-воаг1-а-р, деш-а-р-хо. Овла – в1аши гаргара ма1ан долча дешай, цхьан тайпара деша даькъа да.

Аффикс (лат. аffixus – т1атеха) оал г1он ма1ан долча морфемах. Деша грамматически ма1ан дола дакъа да из (дешхьалхе, суффикс, чаккхе). Из т1атохарца овлан ма1ан хувцалу. Деша юкъе аффиксаш овлан т1ехьа а хьалха а латташ хул; цар керда лексически е грамматически ма1ан лу дешашта.

Ма1анга хьажжа, аффиксаш екъ укх тайпара: 1) ц1и йоаккха (номинативни) г1улакх леладераш (дошкхоллара аффиксаши чаккхенаши), цар керда дешаши дешай формаши кхолл: деша - де-ша-р - деша-р-хо; бер - бер-а - бер-аца. Цар лоалах латт морфемаш шоайла хотт: ц1е-н-нана, аш-ар-пхаьний, баьц-а-комараш.

Суффикс (лат. Suffixus – т1атеха) оал овлан т1ехьа а латташ, деша керда лексически е грамматически ма1ан луча морфемах. Масала: деша – дешар – дешархо. Укх дешашка суффиксаша лексически ма1ан хийцад, х1ара суффиксо керда ма1ан а долаш дош кхеллад. Х1аьта суффиксаша керда грамматичски ма1ан а лу; говр – говраш (суффиксо -аш таьрахь хийцад), теш – тешар (суффиксо -ар ха хийцай), хоза-хозаг1а (суффиксо -г1а белгалдеша дистара лаг1а кхеллад). Г1алг1ай метта къоастаю суффиксаш: формакхоллареи дошкхоллареи.

Дешхьалхе оал, деша овлан хьалха а латташ, деша керда лексически ма1ан луча, дошкхоллача аффиксах. М.: 1о-деша, д1а-хьажа, юха-вола. Дешхьалхенаш вай метта куцдешаех хьахинна я. Дешхьалхенаш хандешашца лелаш хул. Уж деша хьалха шиъ, кхоъ хул. Масала: т1ак1алт1арвала, д1ааравала. Хандеша дер дерза оаг1ув хьахьокх дешхьалхенаша. Масала: хьатоха, хьалтоха, чутоха, д1атоха, 1отоха, юхатоха, Уж дилла цхьан язъю. Нагахьа санна дешхьалхенаштеи овланнеи юкъе дакъилгаш отте уж къаьста язъю. Масала: 1о ма язде, хьа ца оалаш ма 1елахь, хьа а аьле ц1аг1о.

Чаккхе оал дошхувцадалара морфемай (флексен) тайпах. Цун кертера г1улакх да – деша формо кхыча формашца бувзам оттабар; бартбара г1ирс лоарх1 цунах метта юкъе. Чаккхенаш деша юкъе массехк грамматически ма1ан долаш хул: дожар, таьрахь: воккха – воккхача, боккхий – боккхийча. Деша юкъера чаккхен моттиг формакхоллара е дошкхоллара суффиксан, е деша лардан т1ехьа я.

Лард оал кертера лексически ма1ан хьа а хьокхаш, шийца формакхоллара аффикс а йоацаш долча, хувцалуш доацача деша даькъах: г1анд-илг-аца, бах-ар-аш-а. Къоастаю хьахиннеи (г1андилг, вахар, г1озилг) хьахиланзеи (г1анд, г1оз, ваха) лардаш. Масала: нана яхача деша лардаш: нан-, нана-, наьн-, ноан- хьахиланза я.

Чаккхе д1аяьккхача юхедусача деша даькъах лард оал.