Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Забони точики(китоб).docx
Скачиваний:
2046
Добавлен:
09.11.2019
Размер:
1.47 Mб
Скачать

§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:

а) дарачаи кувватнокии овоз (шиддатнокки узвхои овозеоз);

б) тамдиди (дарозии) овоз (вакте, ки дар тавлиди овозхои нутк сарф мешавад);

в) ляхи и овоз (дарачаю суръати ларзиши садопардахо дар овоз созй) ва

г) таннпн (тембри) овоз (вобаста ба хачму шяклн резонаторхо чамъшавнн кувва дар мгон чои дастгохи овозеоз).

Зада падидаи писбист. Вай хосиятн фонетикнест, ки хичо (овоз) метавонад бо он доро бошад ё набошад. Лз хамин ру мохия­ти фонетикин зада дар мукоисаи хнчохо аз руи доро буданашри бовоси- тахои фонетикин заданокй: дарозн, ладннокп, кувватнокй ва сифатн овоз равшан мегардад.

Иштироки воситахон фонетики дар ташаккули хнчохпи заданок дар хаман забонхо як хел нест. Мавкеи ин унсурхоро дар ташкили хичои задапок ва фарки онро аз хпчохои безада системан фоиоло гни забоин конкрет муайян мекунад. Мохияти фонетикй ва павъи за- даро низ дар хар забон унеуре (унсурхое) муайян мекунад, кн дар ташкил ва фарк. кунониданн хичои заданок аз хнчохои безада сах- ми бештар дошта бошад.

Тамдиди "возхо дар чудо кардани хичои заданокй забони точи­кй иштирок намекунад, зеро овозхо сарфи назар аз заданокню бе- задягин хнчохо тамдиди гуногун дошта метавонанд. Тамдиди овозхо ба мохияти фонетикин худн овозхо (устувори ва ноустуворй) ва мав- кеи он.\о дар синтагма (аввал, охир, мобайн) вобаста аст. Садонок­хои хичои охири синтагма хох устувор бошапду хох ноустувор ва хох задапок бошанду хох безада, хамеша нисбат ба хамаи садонок­хои заданоку безадаи дохили хамин синтагма дарозтар галаффуз мешаванд- Ин ход ига далелн он аст, ки тамднд дар забони точикй унсури заданокй набуда, воситаи тачзиян фонетикин чумла ва таш­кили мавзунияти он аст.

Интенсивиит ё кувватнокй дар фарк куноннданн хичои заданок хамеша иштирок намекунад. Кувватнокии хичои задянок аз ннтенсн- вии хичои безада зиёдтар, ё барсбар вя ё хатто яз он камтар хам шуда метавонад. Баландтар сало додани хичои заданок хамеша ба кувваи талаффуз зобаста нест. Баландин хичои заданок, пеш аз хама, ба хусусияти садонокхои хнчосоз — ба кушодагию бастагни онхо вобаста аст. Садонок хар кадар кушода бошад, баландии он хамон кадар зиёдтар мебошад ва бараке. Масалан, дар сурати якхе- ла буда ни шароити фонетикй баландии садоноки/а/ аз /е/ ва /и/ фарк. мекунад: ин садонокхо дар калимахои зада, шанбе ва бибй дар шароити якхелан фонетики (хичои кушоди заданок пас аз хамсадои зичн чарангдор) карор гнрифтаанд, вале интенсивии онхо, мувофи­ки маълумотн мо, бе тартиб ба 9 мм, 6 мм ва 4 мм баробар аст. Ба- ландй ва кувватнокии хичо ба мявкеи хичо дяр калима ва синтагма вобаста аст: хичо хар кадар бя яввяли калима ё синтагма наздик- тар бошад, кувватнокй ва баландии он хамон кадар зиёдтар аст. Ба ланди ба талаффузи умумии нутк, сабкн фардин нутки гуянда ва Faitpa низ вобястягй доряд. Бо вучуди ин интенсивии овозхоро аз за­дай калима чудо кардан мумкин несг.

Дар забони точикй хичои заданок бз туфайли хамкорнн мурак каби л ахну интенсивй ташкил мешавад. ки дар он мавкеи асосиро лахн пшгол мекунад ва дар айнн замой дорой ее имконнят мебо шад: а) хичои задапок метавонад аз хичои безада бо лахни баланд ва интенсивии бешгяр фярк кунад; б) хичои заданок метавона i лахни баландтар дошта бошяду интенсивии он ба интенсивии хичо- хои безадя баробар. хатто аз он камтар бошад ва в) хичои заданок метавонад нисбат ба хичои безада интенсивии бештар дошта бошад ва лахни он ба лахнн хичохои безада баробар с аз он камтар бо­шад. Имконняти сеюм танхо дар охири чумла ва дар мавридхое ба назар мерасад, ки хабар ба воситаи хиссахон номин нутк, кн зада дар хичои охирашон меояд, ифода шуда бошад. Дар хамаи холатхои дигар хичои задонекро лахн хамрохй мекунад ва интенснви ба зада- поки вобаста несг.

Задан калимаи точикй мусики ё лахннст.

ЧОП ЗАДА ДАР КАЛИ.VIА

§ 94. Таркиби лугавни забони точнкй гайр аз калимахои аслии точикй калимахои зиёди иктибосипо низ фаро мегирад. Лз рун ху- суснятхои заданоки калимахои нктнбосни забони точикй ба ду гу- рух чудо мешаванд: а) калимахои нктибосне, ки бо задай точикй талаффуз мешаванд: б) калимахои иктибосне, кн задан забони иктн- босшавандаро ннгох дошгаанд, алохида эзох меёбаид.

§ 95. Калимахо ач руи колиб.хои заданоки як хел нестанд. Дар гурухе аз оихо зада дар хичои охир (пдам, наргнс, пахта), дар гу­рухи тигарашоп дар хичои аквял (оре. ана, оё. кошки, нохост, чоба- чо, фар до), дар гурухи сеюм дяр яке аз хичохои мобайн (пербрсол. парёруз, хамоно. азбаски) ва гяйра меояд. Дар чараённ нутк масъа- ла боз мураккабтар мешавад Аз як тараф, калимахо морфемахои безада кабул кярда, колибн заданокни худро тарьир медиханд: ки-

гоб / /, китоби /— — —i/, китоберо,'— — /, аз тарафн ди

rap, килима дар алохидаги ва дар чараёни нутк мставиад, дар хи­чохои гуногун задано кабул кунад ва колибхон гуногуии заданокй дошта бошад. Масялан: дар шумораи сесад дар алохидаги зада дар Хичои охир меояд, аммо дар чараённ нут (еёсаду бисту як) хичои аввали он заданок аст-

Агар истеъмоли калнмахоро дяр алохидаги (дар шакли лугави) ва дар чараёни нутк (дар шаклхои калима) Оа назар гнрем, кали­махои забони точнкй ба гуруххои зерини якнеитологн так'им меша­ванд.

I. Гурухи калимахое, ки зада дар хмчои охир меояд. Ин калон- тарин гурухи якнеитологн Суда, хамаи хиссахон но.чни нутк (ба истиснои баъзе нем.\ои хос. па чоиишнихо, ки дяр моддахои ояида аз назар гузаронида мешаванд, шаклхои райритасрифин феъл (дар шак­ли лугави) вя баъзе зарфхорл дарбар мегирад. Ин гуруч дар навба- ти хул ба гуруххои зернин лексикию грамматики чудо мешавад:

    1. хамаи гуруххои лексикни нсмхо дар шакли лугави: сахрб, нахтачинй, хонйш, сафедй. мардум. пахтакбр. донишчу, савдогар ва гайра:

    2. хамаи гуруххои лсксикин сифатхо дар шакли: а) луравй: сафёд. кадбалаид, оханйн. абрукамон, бисьёрошьёпа ва б) дар чум- ля бе а лом ахи морфологи: хонаи сафёд, марли кадбаланд; в) сифат- хои аслие, ки суффикси -тар ва -гарин кабул кардаанду аломатхон дигарн морфологи надораид: окилтарин мард, захматкаштарин одам;

:S) хамаи гуруххои маънони шуморахо: а) дар шакли лугави: ха­зор, дувоздах, сесад, панчсад, нуздах, хафтум, шонздахум, ссяк чорь- як ва б) дар чумла бе аломати морфологи: хонаи панчум, дувоздах. китоб, хазор. аекяр на гайра; Эзох; Агар шуморахои дусад, сесад, чорсад, панчсад, шашсад, хафтсад, хаштеад ва нухсад шуморахои таркиби созанл. зада лар онхо ба хичои аввал мекучад: с£саду бнст;

      1. баьзе чонншинх.ои гуруххои зерни: а) -саволи: кихо, чихб, чан- дум, кадбм, кадомйи; б) ншоратй: хамнн, хамон, чунйн, чунбн; в) но- муяйянй: кадом, ягой, фалон, фадони. чанднн г) муштарак: дигар, якдигар. хамдигар ва гаПря;

      2. хамаи масдархо: а) дар шакли лугави: хондан, дидан, пма- дам, гузаштан, хобидан ва б) дар чумла бе аломатн морфологи; хуб хондан хунар асг;

      3. хамаи шаклхои сифати феълн: а) замоин гузашта: хонда, навишта. баромада, гирифта, омада, додй; б) замоин хозира: раван- да. шунаванда, бинанда. гиранда. хонанда; в) замони хозира-ояида: мерафтаги, меомадагй, мсдидаги, мсхондагй; г) jaMOim оянда: раф- танм, ом ада ни, шуннданй, хондами:

      4. фсъли хол: бозикунон, рохравбн. табассумкунин, сухбаткунбн

      5. баьзе зарфхои гурухи зерни: а) тарз: далерона. хушхолона, марлома, охиста. паснохй; 0) замом: рузонй, шабона. бсгохй. нагохй, нисфмрузи, мешинм; в) макоп: поён, берун, кафо.

Хиссахои иомии нутк дар чумла метавонанд як ё ду нишо-нди- х.андаи грамматикии зеринро кабул куиаид: а) баидаки изофй (кито- би май), б) пасоянди -ро (кнтобро); в) артикли е (китобс е кито- беро, кн ту доли); г) бандакчоиишинхои шахси- сохибии ам: ат аш. -амон, ашон. атоп (кнтббамон); д) иайпандакн -у-1-ю! (кито- бу дафтар). Вобаста ба микдор па таркнби хичои морфемахо. колиб хои заданокни хиссахои .иомии нутк. тагьнр меёбанд ва ба яке из гуруххои акцентолпгй дохнл мешаванл.

        1. Гурухи калимахое, ки зада дар онхо дар хичои дуюм аз охир меояд. Ба ин гурух пеш аз хама хиссахои иомии нутке дохил меша­ванд, кн яке аз панч нинюндихяндан граммматикин дар боло знкр- шударо кабул карда бошанд:

          1. исмхое, кн як морфсман безада кабул карлаанд: а) хамаи исмхои чине: рохи дур. хонаи баланд, чорьлки донншчуён ва кайра; б) фамилияи мардона бо суффнкен -пи (-ев) дар алохидагй ва дар чумла бе нишонлиханлаи морфологи: Оёв. Ахмедов, Нозймов; инже­нер Г.аркбров, муаллим Нурмухаммадов, Пурназаров рафт:

          2. сифатхое, ки дар чумла як аломатн морфологи кабул кар- даапд: калами кабудаш..., хонаи бисьёртабакаи гузар, марди комат- баламде ва гайра;

          3. шуморахое, ки дар чумла морфемахои безада кабул карда- анд: хазору мухсаду хафтоду нух, дахьяки..., шонздахуми..., дуноз- дахумро..., шашумаш...;

          4. чонишинхои гуруххои зерни, ки дар чумла аломатн морфо лог» кабул мекунанд: а) чонншиихои шахси: мпро..., шуморо..., б) чо- нишини нафеи: худи май, худам, в) чонишинхои помуайянн: фалонн- ро, бисмадонйро; г) чонншини муштарак: якдигарро..., хамдигарро...; д) чонишинхои ишоратй: хамин кадар, хамом кадар;

          5. баьзе зарфхои замон (парёруз, нерорсол, хамбно) низ ба ха­мнн гурух дохнл мешаванд;

          6. пешояндхои: а) иомии изофй: чонйби..., баробари..., лаб-ла- би..., кад-кади..., б) иомии таркибин гайриизофи: назар ба..., дойр ба..., рочёъ ба...;

          7. баъзс найвандакхон замон: хамин км, пеш аз он кн, баьд аз 6н ки.

        2. Гурухи калимахое ,ки хичои меш аз охираиюн заданок ме­бошад. Ин гурухи акиентологй низ хоси хиссахои иомии нутк ва шаклхои ганритасрифии феъл мебошад. Калимахон мансубн ин гу-

✓ рух дар чараёни нугсе метавонанд як ё ду морфсман безада кабул куиаид, ки ин боиси чагмпи колнбн задаигжии онхо мегардад. Ба ин гурух калимахон зерна дохил мешаванд: а) фамилияхои мардо на бо суффнкен -оа (-ев), дар суратс ки яке аз панч морфеман беза­да ро кабул намоянл: Ахмадовро, Сангйнови ... Рахимове, ки... па гай­ра1: б) исмхои чине ва дигар хиссахои иомии нутк. сифати феълй

Э з о х: Номхон законам наоън Ахмаловнл ым -.чмятшанд як ё лу морфеман без я да кабул вамоянд (Акмацовнаро, Рахмйтовнаи.... Мирзосвнаро) ва' дар он\о -.ш да дар хичохон чорум па памчуч задан аьценюлогнро ташккл медиханд, ва.н- он

Хо аз сабаби махдудин ..ломаной истеъмш ба гурухи алохнда чудо карда кашудаян ...

ва масдяр, дар сурате кн ду морфемаи безада кабул кунанд: хонае- ро, мактубн навиштаашро ва гайра.

        1. Гурухи калимахое, ки зада дар хичои аввалашон меояд Ми гурухи акнентологй яке аз гуруххои калонтарин будя, бештар бя хиссахои райрнномии нутк хос яст, вяле он баъзе номхон чугрофкро, ки зядя\ои кадимаи худро нигох доштаанд ва чаид чонишннеро, <н моил ба ифодаи тобишхои модалию экспрессией мебошанд. низ дар бар мегпрад. Ба ин гурух калимахои зерни дохил мешаванд:

          1. баъзе номхон чугрофи, ки задай кадимаи худро нигох дош­таанд дар шаклн лугавй ви дар чум ля бе аломати морфологи: Виштхавр, Пёте, Иоршнев, Сйкчор, Тншор кишлоки Вйштхарв. де- хяи Пёте;

          2. баъзе чопншипхон: а) саволй: чй хел, чй гуна, чй навъ, чй тарз; б) ишорати. йн хел. он хел, йнчунин, ончунин, хамчунин, хам- чунон. d) номуайянн: баъзе, кйм-кй, кйм-чй, кйм-кадом ва г) гаън- нн; хама, хар як, хар кадом;

          3. хамаи шаклхои тасрифнн феълхои гяйрнтяркнби: а) шаклхои мусбаг) гирнфтам, хондам, дидам, омадам, кандидам. гйрондам, хандондам, хонондам, рАвондам, фахмондам; б) шаклхои хикоягн: мёдндам, медидагистам, мёхондам, в) шаклхои наклй мёхондаам, хондаам, дйдаам, гйрифтаам; г) шаклхои амрй. хонед, хононед, на- висонед, бред, баред;

          4. зарфхои: а) тарз: даррав, нохост, бенхтнер, гурри; б) замой; дируз, имруз, дина, фардо, пасфардо, пбрсол, дархол. норина, нава- как; в) мнадору дарача: йн кадар, он кадар, як кадар, андак ва гайра;

51 баъзе пайвандакхои: а) сабаб; зёро, зёро ки, чаро ки. чуй­ки; б) хилоф; аммо, вале, лёкин, набошад; в) шарт:гарчн, харчанд, хЛрчанд ки; г) замон вакте ки, даме ки: д) монандй: гуё ки;

            1. баъзе хиссачахо: а) ишоратй: ана, мАна; б) тасднКй; бре, ба­ле, майлаш, в) саволй: оё, на ход, наход ки; г) модалй: кошки, ма- бодо, шояд, бйгзор, канй, бйё;

            2. хамаи нидохо: хушс, хоппа, оббо, ало, хайфо. боракалло, ура,

уху;

            1. калима ва таркибхои арабии типн алкисса, мйнбаъд, лбакал, фйлчумла ва амсоли инхо.

              1. Гурухи калимахое, ки хичои дуюмашон заданок аст. Ин гуру­хи акцентологй микдорян махдуд будя, танхо баъзе зарфхо ва пай- ваидакхоро дар бар мегирад:

                1. баъзе зарфхо; а) мнкдору дарача: хамин кадар, хамон ка­дар; б) замон: нербрсол, хамоно. парёруз;

                2. баъзе пайвандакхои: а) замон: хамин кн. хангоме ки: б) мнк­дору дарача: ба тарзе ки, ба хадде ки, то халде ки, ба кАдре ки. ба тавре ки; в) сабаб: азбаски, агАрчи, модбм ки; г) тара: ба тарзе ки; д) монандй: чунбн ки.

Дар пайвандакхои мазкур задаро хамеша чузъи номй мегирад. Шаклхои таркиби феъл бо задан худ аз хамаи гуруххои акценто­логии зикршуда фарк мекунанд ва гурухи махсусеро ташкил меднх.янд.

Дар феълхои таркиби тянхо чузъи асоси (номй ё феълн) зада­нок мешавад. Цузъхои ёрнднхянда мисли морфемахои безада дар ат- рофи чузъи заданок муттахид туда, дар якчояги як вохиди яклухтро ба вучуд меоваранд. ки бо як задай муттахидкунянда талаффуз ме­шавад." Дар ин гуна калимахо вобаста ба таркиби хичогии чузъхои феълхои таркиби мнкдори хичохо тагьир ёбад хам, колиб бетагьир мемонад. Дар таркибхои феълн задан асосй хамеша дар хичои охи­ри чузъи асосй (феълй ё номй) меояд. Задан феълхои ёридиханда сус.т мешавад ё тамоман аз байн меравад. Масалан:

Ммтнхон тамом шуд. Республика як миллион пахта тайёр кард. Ьакти ба зал даромадани май карор хонда шуда истода буд. Ван пас аз чанд вакт хне кард, ки худаш танхо рафта истодааст. У ме- линдошт, ки май ба хикояаш бовар карда истодаам.

Агар шаклхои феълй нрефнкси инкорни на- кабул купа ид, зада оа хамин префикс мекучад." тайёр шуда буд — тайёр нашуда буд, хонда шуда буд — хонла нашуда буд.

Конунняти зикршудаи задан фсьлхон таркиби дар маврндхое амал мекунад, кн шакли феълй дуруст тачзня шуда, хамчун вохиди алохида (дар як синтагма) талаффуз шавад. Тактеи нодуруст ва нло- вашавни задан маитикй, калимахои муассиру эх с оси ва гайра ба колиби заданокии шакли феълй таьенр мерашнанд: муконса ку- нед: Карор хонда шуд ва Карор тез хонда шуд.

Дар чупин мавридхо задан асоси (синтагма) бо калнмае меояд. кн пеш аз шакли феълй вокеъ шудааст ва хамаи унсурхои таркиби феълй (чузъхои асосй ва ёрирасон) задахои худро сует, хатто тамо- ман гум мекунанд.

Гуруххои акцентологии тавеифшуда дар чумла дарачаи задано­кии гуногун доранд. Онхо .вобаста ба вазнн маъно ва чояшЛн дао- хаттк охангии фраза, тобишхои гуногуни ифоданокшо эмоии&ияЛн. вазнн гуногуни акнентологй пайдо карда, задахои синтагма, фраза, таъкидй ва эмфагикиро кабул карда ба унеури оханги гуфтор таб­дил меёбанд, аммо колиби заданокии онхо дар хар сурат тагьир памеёбад, зеро хаман навъхои зада дар заминай задай калима ва Са носи гаи унсурхои фопетнкии он амалй мешаванд.

§ 9G. Гурухи калимахои хазмнашудан рус.ию совети ва интср- ианнопалне, ки ба воситаи забони руси ба забони точикй дохнл шу­дааид, бо задан руси талаффуз мешаванд. Дар ин калимахо зада дар кн чохой гуногун: а) аввал (Атом, физика, радио, опера, алгебра); 6) охир (билет, вагон, вокзал, бригадир); в) мобайн (омйним, аги­татор. интеллигенция, демократия, библиотека) ва гайра меояд.

Агар ба калимахои иктибосни руси ва интернашгоналн морфе­ма хон точикй хамрох шаванд, онхо ба гурухи якуми акцентологй дохнл мешавад: физики, партияви, атомй, августй, химиявй. грам- зиатикй, футболйбз, машинаспз; атомхб. физикхо, грамматикахо, ван- нахо, вазах!), агитаторов, газетахб; комсомолдухтар, иионердухтар, артнетдухтар ва гайра.