- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
а) дарачаи кувватнокии овоз (шиддатнокки узвхои овозеоз);
б) тамдиди (дарозии) овоз (вакте, ки дар тавлиди овозхои нутк сарф мешавад);
в) ляхи и овоз (дарачаю суръати ларзиши садопардахо дар овоз созй) ва
г) таннпн (тембри) овоз (вобаста ба хачму шяклн резонаторхо чамъшавнн кувва дар мгон чои дастгохи овозеоз).
Зада падидаи писбист. Вай хосиятн фонетикнест, ки хичо (овоз) метавонад бо он доро бошад ё набошад. Лз хамин ру мохияти фонетикин зада дар мукоисаи хнчохо аз руи доро буданашри бовоси- тахои фонетикин заданокй: дарозн, ладннокп, кувватнокй ва сифатн овоз равшан мегардад.
Иштироки воситахон фонетики дар ташаккули хнчохпи заданок дар хаман забонхо як хел нест. Мавкеи ин унсурхоро дар ташкили хичои задапок ва фарки онро аз хпчохои безада системан фоиоло гни забоин конкрет муайян мекунад. Мохияти фонетикй ва павъи за- даро низ дар хар забон унеуре (унсурхое) муайян мекунад, кн дар ташкил ва фарк. кунониданн хичои заданок аз хнчохои безада сах- ми бештар дошта бошад.
Тамдиди "возхо дар чудо кардани хичои заданокй забони точикй иштирок намекунад, зеро овозхо сарфи назар аз заданокню бе- задягин хнчохо тамдиди гуногун дошта метавонанд. Тамдиди овозхо ба мохияти фонетикин худн овозхо (устувори ва ноустуворй) ва мав- кеи он.\о дар синтагма (аввал, охир, мобайн) вобаста аст. Садонокхои хичои охири синтагма хох устувор бошапду хох ноустувор ва хох задапок бошанду хох безада, хамеша нисбат ба хамаи садонокхои заданоку безадаи дохили хамин синтагма дарозтар галаффуз мешаванд- Ин ход ига далелн он аст, ки тамднд дар забони точикй унсури заданокй набуда, воситаи тачзиян фонетикин чумла ва ташкили мавзунияти он аст.
Интенсивиит ё кувватнокй дар фарк куноннданн хичои заданок хамеша иштирок намекунад. Кувватнокии хичои задянок аз ннтенсн- вии хичои безада зиёдтар, ё барсбар вя ё хатто яз он камтар хам шуда метавонад. Баландтар сало додани хичои заданок хамеша ба кувваи талаффуз зобаста нест. Баландин хичои заданок, пеш аз хама, ба хусусияти садонокхои хнчосоз — ба кушодагию бастагни онхо вобаста аст. Садонок хар кадар кушода бошад, баландии он хамон кадар зиёдтар мебошад ва бараке. Масалан, дар сурати якхе- ла буда ни шароити фонетикй баландии садоноки/а/ аз /е/ ва /и/ фарк. мекунад: ин садонокхо дар калимахои зада, шанбе ва бибй дар шароити якхелан фонетики (хичои кушоди заданок пас аз хамсадои зичн чарангдор) карор гнрифтаанд, вале интенсивии онхо, мувофики маълумотн мо, бе тартиб ба 9 мм, 6 мм ва 4 мм баробар аст. Ба- ландй ва кувватнокии хичо ба мявкеи хичо дяр калима ва синтагма вобаста аст: хичо хар кадар бя яввяли калима ё синтагма наздик- тар бошад, кувватнокй ва баландии он хамон кадар зиёдтар аст. Ба ланди ба талаффузи умумии нутк, сабкн фардин нутки гуянда ва Faitpa низ вобястягй доряд. Бо вучуди ин интенсивии овозхоро аз задай калима чудо кардан мумкин несг.
Дар забони точикй хичои заданок бз туфайли хамкорнн мурак каби л ахну интенсивй ташкил мешавад. ки дар он мавкеи асосиро лахн пшгол мекунад ва дар айнн замой дорой ее имконнят мебо шад: а) хичои задапок метавонад аз хичои безада бо лахни баланд ва интенсивии бешгяр фярк кунад; б) хичои заданок метавона i лахни баландтар дошта бошяду интенсивии он ба интенсивии хичо- хои безадя баробар. хатто аз он камтар бошад ва в) хичои заданок метавонад нисбат ба хичои безада интенсивии бештар дошта бошад ва лахни он ба лахнн хичохои безада баробар с аз он камтар бошад. Имконняти сеюм танхо дар охири чумла ва дар мавридхое ба назар мерасад, ки хабар ба воситаи хиссахон номин нутк, кн зада дар хичои охирашон меояд, ифода шуда бошад. Дар хамаи холатхои дигар хичои задонекро лахн хамрохй мекунад ва интенснви ба зада- поки вобаста несг.
Задан калимаи точикй мусики ё лахннст.
ЧОП ЗАДА ДАР КАЛИ.VIА
§ 94. Таркиби лугавни забони точнкй гайр аз калимахои аслии точикй калимахои зиёди иктибосипо низ фаро мегирад. Лз рун ху- суснятхои заданоки калимахои нктнбосни забони точикй ба ду гу- рух чудо мешаванд: а) калимахои нктибосне, ки бо задай точикй талаффуз мешаванд: б) калимахои иктибосне, кн задан забони иктн- босшавандаро ннгох дошгаанд, алохида эзох меёбаид.
§ 95. Калимахо ач руи колиб.хои заданоки як хел нестанд. Дар гурухе аз оихо зада дар хичои охир (пдам, наргнс, пахта), дар гурухи тигарашоп дар хичои аквял (оре. ана, оё. кошки, нохост, чоба- чо, фар до), дар гурухи сеюм дяр яке аз хичохои мобайн (пербрсол. парёруз, хамоно. азбаски) ва гяйра меояд. Дар чараённ нутк масъа- ла боз мураккабтар мешавад Аз як тараф, калимахо морфемахои безада кабул кярда, колибн заданокни худро тарьир медиханд: ки-
гоб / /, китоби /— — —i/, китоберо,'— — /, аз тарафн ди
rap, килима дар алохидаги ва дар чараёни нутк мставиад, дар хичохои гуногун задано кабул кунад ва колибхон гуногуии заданокй дошта бошад. Масялан: дар шумораи сесад дар алохидаги зада дар Хичои охир меояд, аммо дар чараённ нут (еёсаду бисту як) хичои аввали он заданок аст-
Агар истеъмоли калнмахоро дяр алохидаги (дар шакли лугави) ва дар чараёни нутк (дар шаклхои калима) Оа назар гнрем, калимахои забони точнкй ба гуруххои зерини якнеитологн так'им мешаванд.
I. Гурухи калимахое, ки зада дар хмчои охир меояд. Ин калон- тарин гурухи якнеитологн Суда, хамаи хиссахон но.чни нутк (ба истиснои баъзе нем.\ои хос. па чоиишнихо, ки дяр моддахои ояида аз назар гузаронида мешаванд, шаклхои райритасрифин феъл (дар шакли лугави) вя баъзе зарфхорл дарбар мегирад. Ин гуруч дар навба- ти хул ба гуруххои зернин лексикию грамматики чудо мешавад:
хамаи гуруххои лексикни нсмхо дар шакли лугави: сахрб, нахтачинй, хонйш, сафедй. мардум. пахтакбр. донишчу, савдогар ва гайра:
хамаи гуруххои лсксикин сифатхо дар шакли: а) луравй: сафёд. кадбалаид, оханйн. абрукамон, бисьёрошьёпа ва б) дар чум- ля бе а лом ахи морфологи: хонаи сафёд, марли кадбаланд; в) сифат- хои аслие, ки суффикси -тар ва -гарин кабул кардаанду аломатхон дигарн морфологи надораид: окилтарин мард, захматкаштарин одам;
:S) хамаи гуруххои маънони шуморахо: а) дар шакли лугави: хазор, дувоздах, сесад, панчсад, нуздах, хафтум, шонздахум, ссяк чорь- як ва б) дар чумла бе аломати морфологи: хонаи панчум, дувоздах. китоб, хазор. аекяр на гайра; Эзох; Агар шуморахои дусад, сесад, чорсад, панчсад, шашсад, хафтсад, хаштеад ва нухсад шуморахои таркиби созанл. зада лар онхо ба хичои аввал мекучад: с£саду бнст;
баьзе чонншинх.ои гуруххои зерни: а) -саволи: кихо, чихб, чан- дум, кадбм, кадомйи; б) ншоратй: хамнн, хамон, чунйн, чунбн; в) но- муяйянй: кадом, ягой, фалон, фадони. чанднн г) муштарак: дигар, якдигар. хамдигар ва гаПря;
хамаи масдархо: а) дар шакли лугави: хондан, дидан, пма- дам, гузаштан, хобидан ва б) дар чумла бе аломатн морфологи; хуб хондан хунар асг;
хамаи шаклхои сифати феълн: а) замоин гузашта: хонда, навишта. баромада, гирифта, омада, додй; б) замоин хозира: раван- да. шунаванда, бинанда. гиранда. хонанда; в) замони хозира-ояида: мерафтаги, меомадагй, мсдидаги, мсхондагй; г) jaMOim оянда: раф- танм, ом ада ни, шуннданй, хондами:
фсъли хол: бозикунон, рохравбн. табассумкунин, сухбаткунбн
баьзе зарфхои гурухи зерни: а) тарз: далерона. хушхолона, марлома, охиста. паснохй; 0) замом: рузонй, шабона. бсгохй. нагохй, нисфмрузи, мешинм; в) макоп: поён, берун, кафо.
Хиссахои иомии нутк дар чумла метавонанд як ё ду нишо-нди- х.андаи грамматикии зеринро кабул куиаид: а) баидаки изофй (кито- би май), б) пасоянди -ро (кнтобро); в) артикли е (китобс е кито- беро, кн ту доли); г) бандакчоиишинхои шахси- сохибии ам: ат аш. -амон, ашон. атоп (кнтббамон); д) иайпандакн -у-1-ю! (кито- бу дафтар). Вобаста ба микдор па таркнби хичои морфемахо. колиб хои заданокни хиссахои .иомии нутк. тагьнр меёбанд ва ба яке из гуруххои акцентолпгй дохнл мешаванл.
Гурухи калимахое, ки зада дар онхо дар хичои дуюм аз охир меояд. Ба ин гурух пеш аз хама хиссахои иомии нутке дохил мешаванд, кн яке аз панч нинюндихяндан граммматикин дар боло знкр- шударо кабул карда бошанд:
исмхое, кн як морфсман безада кабул карлаанд: а) хамаи исмхои чине: рохи дур. хонаи баланд, чорьлки донншчуён ва кайра; б) фамилияи мардона бо суффнкен -пи (-ев) дар алохидагй ва дар чумла бе нишонлиханлаи морфологи: Оёв. Ахмедов, Нозймов; инженер Г.аркбров, муаллим Нурмухаммадов, Пурназаров рафт:
сифатхое, ки дар чумла як аломатн морфологи кабул кар- даапд: калами кабудаш..., хонаи бисьёртабакаи гузар, марди комат- баламде ва гайра;
шуморахое, ки дар чумла морфемахои безада кабул карда- анд: хазору мухсаду хафтоду нух, дахьяки..., шонздахуми..., дуноз- дахумро..., шашумаш...;
чонишинхои гуруххои зерни, ки дар чумла аломатн морфо лог» кабул мекунанд: а) чонншиихои шахси: мпро..., шуморо..., б) чо- нишини нафеи: худи май, худам, в) чонишинхои помуайянн: фалонн- ро, бисмадонйро; г) чонншини муштарак: якдигарро..., хамдигарро...; д) чонишинхои ишоратй: хамин кадар, хамом кадар;
баьзе зарфхои замон (парёруз, нерорсол, хамбно) низ ба хамнн гурух дохнл мешаванд;
пешояндхои: а) иомии изофй: чонйби..., баробари..., лаб-ла- би..., кад-кади..., б) иомии таркибин гайриизофи: назар ба..., дойр ба..., рочёъ ба...;
баъзс найвандакхон замон: хамин км, пеш аз он кн, баьд аз 6н ки.
Гурухи калимахое ,ки хичои меш аз охираиюн заданок мебошад. Ин гурухи акиентологй низ хоси хиссахои иомии нутк ва шаклхои ганритасрифии феъл мебошад. Калимахон мансубн ин гу-
✓ рух дар чараёни нугсе метавонанд як ё ду морфсман безада кабул куиаид, ки ин боиси чагмпи колнбн задаигжии онхо мегардад. Ба ин гурух калимахон зерна дохил мешаванд: а) фамилияхои мардо на бо суффнкен -оа (-ев), дар суратс ки яке аз панч морфеман безада ро кабул намоянл: Ахмадовро, Сангйнови ... Рахимове, ки... па гайра1: б) исмхои чине ва дигар хиссахои иомии нутк. сифати феълй
Э з о х: Номхон законам наоън Ахмаловнл ым -.чмятшанд як ё лу морфеман без я да кабул вамоянд (Акмацовнаро, Рахмйтовнаи.... Мирзосвнаро) ва' дар он\о -.ш да дар хичохон чорум па памчуч задан аьценюлогнро ташккл медиханд, ва.н- он
Хо аз сабаби махдудин ..ломаной истеъмш ба гурухи алохнда чудо карда кашудаян ...
ва масдяр, дар сурате кн ду морфемаи безада кабул кунанд: хонае- ро, мактубн навиштаашро ва гайра.
Гурухи калимахое, ки зада дар хичои аввалашон меояд Ми гурухи акнентологй яке аз гуруххои калонтарин будя, бештар бя хиссахои райрнномии нутк хос яст, вяле он баъзе номхон чугрофкро, ки зядя\ои кадимаи худро нигох доштаанд ва чаид чонишннеро, <н моил ба ифодаи тобишхои модалию экспрессией мебошанд. низ дар бар мегпрад. Ба ин гурух калимахои зерни дохил мешаванд:
баъзе номхон чугрофи, ки задай кадимаи худро нигох доштаанд дар шаклн лугавй ви дар чум ля бе аломати морфологи: Виштхавр, Пёте, Иоршнев, Сйкчор, Тншор кишлоки Вйштхарв. де- хяи Пёте;
баъзе чопншипхон: а) саволй: чй хел, чй гуна, чй навъ, чй тарз; б) ишорати. йн хел. он хел, йнчунин, ончунин, хамчунин, хам- чунон. d) номуайянн: баъзе, кйм-кй, кйм-чй, кйм-кадом ва г) гаън- нн; хама, хар як, хар кадом;
хамаи шаклхои тасрифнн феълхои гяйрнтяркнби: а) шаклхои мусбаг) гирнфтам, хондам, дидам, омадам, кандидам. гйрондам, хандондам, хонондам, рАвондам, фахмондам; б) шаклхои хикоягн: мёдндам, медидагистам, мёхондам, в) шаклхои наклй мёхондаам, хондаам, дйдаам, гйрифтаам; г) шаклхои амрй. хонед, хононед, на- висонед, бред, баред;
зарфхои: а) тарз: даррав, нохост, бенхтнер, гурри; б) замой; дируз, имруз, дина, фардо, пасфардо, пбрсол, дархол. норина, нава- как; в) мнадору дарача: йн кадар, он кадар, як кадар, андак ва гайра;
51 баъзе пайвандакхои: а) сабаб; зёро, зёро ки, чаро ки. чуйки; б) хилоф; аммо, вале, лёкин, набошад; в) шарт:гарчн, харчанд, хЛрчанд ки; г) замон вакте ки, даме ки: д) монандй: гуё ки;
баъзе хиссачахо: а) ишоратй: ана, мАна; б) тасднКй; бре, бале, майлаш, в) саволй: оё, на ход, наход ки; г) модалй: кошки, ма- бодо, шояд, бйгзор, канй, бйё;
хамаи нидохо: хушс, хоппа, оббо, ало, хайфо. боракалло, ура,
уху;
калима ва таркибхои арабии типн алкисса, мйнбаъд, лбакал, фйлчумла ва амсоли инхо.
Гурухи калимахое, ки хичои дуюмашон заданок аст. Ин гурухи акцентологй микдорян махдуд будя, танхо баъзе зарфхо ва пай- ваидакхоро дар бар мегирад:
баъзе зарфхо; а) мнкдору дарача: хамин кадар, хамон кадар; б) замон: нербрсол, хамоно. парёруз;
баъзе пайвандакхои: а) замон: хамин кн. хангоме ки: б) мнкдору дарача: ба тарзе ки, ба хадде ки, то халде ки, ба кАдре ки. ба тавре ки; в) сабаб: азбаски, агАрчи, модбм ки; г) тара: ба тарзе ки; д) монандй: чунбн ки.
Дар пайвандакхои мазкур задаро хамеша чузъи номй мегирад. Шаклхои таркиби феъл бо задан худ аз хамаи гуруххои акцентологии зикршуда фарк мекунанд ва гурухи махсусеро ташкил меднх.янд.
Дар феълхои таркиби тянхо чузъи асоси (номй ё феълн) заданок мешавад. Цузъхои ёрнднхянда мисли морфемахои безада дар ат- рофи чузъи заданок муттахид туда, дар якчояги як вохиди яклухтро ба вучуд меоваранд. ки бо як задай муттахидкунянда талаффуз мешавад." Дар ин гуна калимахо вобаста ба таркиби хичогии чузъхои феълхои таркиби мнкдори хичохо тагьир ёбад хам, колиб бетагьир мемонад. Дар таркибхои феълн задан асосй хамеша дар хичои охири чузъи асосй (феълй ё номй) меояд. Задан феълхои ёридиханда сус.т мешавад ё тамоман аз байн меравад. Масалан:
Ммтнхон тамом шуд. Республика як миллион пахта тайёр кард. Ьакти ба зал даромадани май карор хонда шуда истода буд. Ван пас аз чанд вакт хне кард, ки худаш танхо рафта истодааст. У ме- линдошт, ки май ба хикояаш бовар карда истодаам.
Агар шаклхои феълй нрефнкси инкорни на- кабул купа ид, зада оа хамин префикс мекучад." тайёр шуда буд — тайёр нашуда буд, хонда шуда буд — хонла нашуда буд.
Конунняти зикршудаи задан фсьлхон таркиби дар маврндхое амал мекунад, кн шакли феълй дуруст тачзня шуда, хамчун вохиди алохида (дар як синтагма) талаффуз шавад. Тактеи нодуруст ва нло- вашавни задан маитикй, калимахои муассиру эх с оси ва гайра ба колиби заданокии шакли феълй таьенр мерашнанд: муконса ку- нед: Карор хонда шуд ва Карор тез хонда шуд.
Дар чупин мавридхо задан асоси (синтагма) бо калнмае меояд. кн пеш аз шакли феълй вокеъ шудааст ва хамаи унсурхои таркиби феълй (чузъхои асосй ва ёрирасон) задахои худро сует, хатто тамо- ман гум мекунанд.
Гуруххои акцентологии тавеифшуда дар чумла дарачаи заданокии гуногун доранд. Онхо .вобаста ба вазнн маъно ва чояшЛн дао- хаттк охангии фраза, тобишхои гуногуни ифоданокшо эмоии&ияЛн. вазнн гуногуни акнентологй пайдо карда, задахои синтагма, фраза, таъкидй ва эмфагикиро кабул карда ба унеури оханги гуфтор табдил меёбанд, аммо колиби заданокии онхо дар хар сурат тагьир памеёбад, зеро хаман навъхои зада дар заминай задай калима ва Са носи гаи унсурхои фопетнкии он амалй мешаванд.
§ 9G. Гурухи калимахои хазмнашудан рус.ию совети ва интср- ианнопалне, ки ба воситаи забони руси ба забони точикй дохнл шудааид, бо задан руси талаффуз мешаванд. Дар ин калимахо зада дар кн чохой гуногун: а) аввал (Атом, физика, радио, опера, алгебра); 6) охир (билет, вагон, вокзал, бригадир); в) мобайн (омйним, агитатор. интеллигенция, демократия, библиотека) ва гайра меояд.
Агар ба калимахои иктибосни руси ва интернашгоналн морфема хон точикй хамрох шаванд, онхо ба гурухи якуми акцентологй дохнл мешавад: физики, партияви, атомй, августй, химиявй. грам- зиатикй, футболйбз, машинаспз; атомхб. физикхо, грамматикахо, ван- нахо, вазах!), агитаторов, газетахб; комсомолдухтар, иионердухтар, артнетдухтар ва гайра.