§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-

S6

над: а) еадонокхои бярдоштн боло [и, yl, б) бардоштн миёна [з, у, о] ва в) бардоштн поён [а], ки дар байни он.\о еадонокхои бардоапи боло бо еадонокхои бярдошти миёна иа ин ду гурух бо садоноки бардоштн иоёп: а муносибати тазодй доранд.

Тазоди Соло—миёна дар гурухи еадонокхои каторхои пеш ва ка- фо дида мешавад ва дар он чор фонема нштирок мекунад: дяр на­гори пеш фоиемахои и ва э (шир-шер) ва дар катори кафо фоиема­хои у ва о (бум-бом).

Тазоди миёна-посн танхо барои еадонокхои катори омехга хос аст на фоиемахои у ва а (б\ р-бар)-ро чудо мекунад,

Ч а д о а .1 н 2

НИШОНАХОИ Ф А РК, К У Н Л Н Д Л И С.ЛДОНОКХ.О

		Катор
		пеш	омехта	клфо
	бо.-.о	и		у	Л <i fin Faiipn- лабя	о *
ь	мнбиа^		У	Г)	лгбп	УЗ к
а	! а				»artpfl- лабй	'А О
	повп				лабп	X
			а	кяЯрн- | ла5и		S

Як хатчан урсби болон садонок |'| /блу/ задай асосии калима, ду хатча ("] задай синтагма ва се хатча I'"] задан (Ьразаро нишои меди- хад.

Намунаи транскрипциям фонологи порчае аз «Мяктаби кухна»-и устод Айнй:

Мактаб йак хонаи таиг буд ду дар дошт ки йгТкэ аз онхо дари даромади йактабака буд он дарро: хам дар вактхои сармо кушодл мемонданд дари дигяраш даричаэ буд кн ез чорнак оршнн кад ва ним оршнн бар дошт.

§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.

Тазодн лаби-гайрилабй дар катори омехга дар байни еадонокхои у ва а (кур-кар), дар бардоштн боло дар байни фоиемахои и ва у (пир-нур), дар бардоштн миёна дяр байни фоиемахои з ва о (бед- бод) ва з ва у (рез-руз) ба назар мерасад. Чунон ки дида мешавад, нншонан фарккунандян лабишави танхо барои фарк кардани гурух- хои лабй на гайрилабй чухим буда, дар тазодхои хусуси ба алочаги катор. ва бардошт хамрох, меояд. Иштироки ин се нишона барон фарк кунонидани садонокхо дар чадвали 2 знкр шудааст.

СИСТЕМА И ХАМСЛДОХО

§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,

■Р7

г, к, г, х, к., ъ, х. Нишонахои фарккунандаи зерип омилхои асосии ба як система муттахид шудани ин фонемахо гардидааид: а) махрач, б) тарзи ташаккул, в) иштнроки лахиу шавшув ва г) резонаторхо. Вобаста ба ин иншоиахо хамсадохои забони точикй дар гуруххои гуногун муттахид туда, ба якднгар мукобнл меистанд. Гуруххои мазкури xaMca^jjxu. ^аз РУ^И хусусиятхои тавлидй вя акустики фарк мекунанд. Вале аз сабабн он ки ин хусуснятхо асосан ба хам муво- фик.ат доранд, системаи хамсадохо мисли садонокхо дяр асоси та- зодхои тавлидй шарх меёбад.

§ 4Й. Нишонаи фарккунандаи махрач мохияти хамсадохоро хам­чун овозхои чахряч'ШР ЯШ¹ мэдобили садонокхо, ки бемахрачанд, муайян мекунад, Махрачи овоз ч.оест, кн дар он узви фаъолу гайри фаъол ба хам омада, дар рохи чараёни хаво монеаеро ташкил ме диханд ва хавои аз шуш ояида ба ин моиеа молиш хурда, шавшуви хамсадохоро; хосил мекунад. Лз рун ни нншонаи фарккунанда хам­садохои точикй ба чор гурух чудо мешаванд: I) лабн (б, и, м, в, ф); 2) забонй, ки дар навбати худ ба гурухчахои пешизабонй (г, к) тая- сим мешавад; 'ij забончагй (г, х, к); 4) халкй (ъ, х). Муноснбати фонемахоро дар ин гуруххо тазодхои зерни нишон медиханд.

1. Тазоди лабию зайонй лях фонемаи хамсадоро аз якднгар фарк мекунад. Ба воситаи ин тазод дар гурухи бсчараигхо фонемахон п-т (нар тар), ф-с (фол—сол), дяр чарангдорхо б-д (бод дод), в-з (вора—зора) ва дар еонорихо м-н (мои—нон) фарк мекунанд. Хамсадохои ш, ж, ч, ч, р, л дар ин тазод иштирок намскунанд, зеро дар гурухи лабихо чуфти мувофик надоранд.

2. Тазоди лабию забончагн хамсадохои забопчягиро (к, г, х) аз чуфтхои лабнашон фарк мекунонад. Ин мупосибат дяр байнн беча-

j)aiir,\0H н-к (панд—канд), ф-х (фанд—ханд), чарапгдорхои b-f (ва- рам—гарам) дида мешавад. Хамсадои лабии чараигдори б ва соно- рии м дар гурухи забончагихо чуфтн мувофик надоранд.

3. Тазоди лабию халк.й дар байни чор фонемаи бечаранг дида мешавад: п-ъ (дуно- дуъо), (фол—хол). Хамсадохои лабии м, в, б дар ин тязод иштирок намскунанд, зеро чуфти халкй надоранд.

4. Дар тазоди забонню забончагй се фонемаи забончагн бо чуфт­хои мувофики забоннашон иштирок мекунанд: з-р (зор—гор), с-х (сол—хол), т-« (ток—иок.).

Фонемахон дигари забоин (д, ш, ж, ч, ч, и, л, р, г, к) дар ин та­зод иштирок намскунанд, зеро чуфти мувофики забончагн надоранд.

5. Тазоди забопчагию халкй ду фонемаи халкиро (ъ, х) аз чуфт­хои забончагиашон (х, к) чудо мекунад. Ин тазод дар байни чуфтхои знчй к-ъ (тяксир — таъсир) за роги х-х (хол-хол) мушохида ме­шавад.

6. Тазоди пешнзабонию байпизайонн хоси хамсадохои сонори бу­да, хамсадои рогн байнизабонии й-ро аз чуфти пешизабониаш (л) фарк. мекунонад; й-л (иол—лол).

7. Тазоди нешизабонию пасизабонй дар байнн чор фонема: ча- раигдорхои д-г (дард—гард) ва брчарангхои т-к (тунд— кунд) дид;. мешавад. Хамсадохои дигари пешизабонй чуфти пасизабонй надо­ранд.

§ 49. Нншонаи фарккунандаи тарз аз нишонихои асосии консо- нантиз.ми забони точикй ба шумор меравад. Тарз дар якчоягй бо мах­рач. мохияти хамсадохоро хамчун овозхои махрачдор ошкор меиамо- яд: агар махрач, чои ба вучуд омадапи монеа шавшуви хоси хамса­доро нишон дихад, тарз ро.и падид омадани монеаро ошкор ме- созад. Нншонаи фарккунандаи тарз ба тарнкн пайдоиши монеа асос ёфтааст. Ин питона и фарккунанда хамсадохоро ба се гурух чудо ме­кунад: а) хамсадохои знч (б, и. м, д. т, н, ч, ч, г, к, к. т>), б) хамсадо­хои (и, ф, з, с, ж, ш, л, й, г, х, х) ва в) хамсадои ларзон (р).

Дяр байнн ин гуруххо тазоди зичу pop сераъзотарии ба шумор меравад. Аз руи нишонаи тара ин тазод дувоздях фонемаро муттахид сохта, дар гурухи лабихо чарангдорхои б-в (бора—вора), бечаранг­хои n-ф (панд—фанд), дар гурухи пешизабонихо чуфтхои х,амеадо- х,ои чарангдорн д-з (дар—вар), бечаранги т-с (тана—сана), дяр гу­рухи забончагих,о бечарангхои ц-х (кум хум) ва дар гурухи халки- хо т.-\ (каър к,ахр) ро аз якдигар фарк мскунонад.

Дар гурухи еонорихо аз руи ин нншона фонемахои и ва л (иол - лол) ба хамдигар мукобил меистанд. Дар хамсадохои шавшувии г, к, f ва сонории м, й ин гуна муносибат дида намешавад, зеро дар гу­рухи худ чуфти мувофик надораид. Хамсадохои ж, ш, ч, ч, р дар та­зодхои дигар (поёнгар ниг.) нштнрок доранд.

§ Ы). Нишонаи таркандагию рахиадорн хячеядохоро боз бя ду гурух чудо менамояд: хамсадохои зичи тяркянда (б, и, д, т, г, к, к, ъ, м, н) ва хамсадохои рахнадор (аффрикатяхо) — ч ва ч.

Ин тазод дар байни чор фонема — чарангдорхои д-ж (дад— даж) ва бечарангхои т ш (тур шур) мушохида мешавад.

§ 51. Нишонаи якмахрачаю думахрача низ чор фонемаро аз хам дигар фарк мекунад иа дар байни чарангдорхои з-ж (безан-Бежан) ва бечарангхои е-ш (сил—шол) мушохида мешавад. Ин тазод ба тарзи тавлиди хамсадохои poF асос ёфтааст. Хамаи хамсадохои pof дар натичаи бя хамдигар наздик шудани узвхои овозеоз ба амал ме- оянд, аммо наздикшавнн узвхо метавоняд, дар як ё ду мои дастгохи овозеозй ба вучуд ояд: дар тавлиди якчахрачахо узвхои овозеоз мо- неаро дар кисми пеши дастгохи овозеозй, дар натичаи ба кисми пе- ши ком наздик шудани кисми пеши забои ба вучуд меоранд, аммо дар тавлиди думахрачахо як мопса дар кисми пеш ва монеаи дуюм дар мобайнн забон ба амал меонд.

§ 52. Нишонаи ларзоиию гайриларзонй дар байни хамеадои р ва хамаи фонемахои дигар дида мешавад. Ин тазод пеш аз хама хамеа­дои р-ро аз фонемахои хамчинсаш фарк мекунонад: р-н (рои—нон), р-л (ранг—ланг), р-й (роз—йоз). Ин тазод низ ба тарзи сохта шуда­ни х.амсадохо асос ёфтааст. Агар хамсадохои гайрилярзон (зич ва рог) дар натичаи ба хамдигар рясидан ё наздик шудани узвхои овоз­еоз сохта шатзаид, хамеадои р дар натичаи ларзиши нуги забон бя амал меояд.

§ 53. Дар тавлиди хамсадохо иштирок доштаии шавшув ва лахн ба кори садопардахо асое ёфтааст. Агар садоиардахо кашида шуда, ба таври мураттаб ларзапд, мавчхои муназзами овозй лахн хоеил ме­шавад, агар онхо — садопардахо номураттаб кор карда, мавчхои но- муназзамро ба вучуд оранд, шавшув хоеил мешавад.

На иштирок доштаи ё иадоштанм шавшув ва лахн дар тавлиди хямсядохо ду нишонаи фарккунандаи системам консонантизми забоин точикй асос ёфтааст: а) нис.бй ва б) хамнисбатй.

§ 51. Нишонаи фарккунандаи нисбй хамсадохои точикиро ба ду гурухи калон чудо мекунад: шавшувдорхо (б, п, в, ф, д, т, з, с, ж, ш, ч, ч, г, к, р, х, к, ь, х) ва бешамшувхо (сопорихо) • м, н, л, р. й.

Ин ду гурухи хамсадохо бо хуеуеиятхои худ аз хамдигар фарк мекунанд: а) дар тавлиди еонорихо нштироки лахн кпмати фоноло- гй надорад, зеро ин овозхо чуфтхое, ки аз бобати лахн фарк кунанд па бо онхо муносибати тазодй дошта бошянд, надораид;

б) хамеадои сонорй аз чихати тарзи ташяккул хамчинс нестанд: дяр байни онхо гуруххои зич (м, н, л), рог (л) й ва лярзоп (р) дида мешавад.

Фаркияти акустики)! еонорихо аз шавщувдорчо дар ин аст, ки ;оно рихо дорой сохти ра.вшани формантй буда, ба садонокхо каробат доранд, вале; шавшувдорхо чупин хусусият надораид. Тафовути соно- рихо ва шавшувдорхо аз бобати хампишинй чунин аст: сопорихо хамнн шинии озод доранд ва бо хамаи оаозхо хамеоя шуда метанонанд, аммо шавшувдорхо (чарянгдорхо вя беч.арангхо) дар хампишинй махдуд

Мебошанд. В акте, кн хамсадохон чарангдор меоянд. бечарангхо бо онхо хамтишин намешананд ва баръакс.

Фаркняти системагии сонорихо ва шавшувдорхо дар он эохнр мешавад, ки ин ду гурухи хамсадохо аломатхои фарккунандаи гуно­гун доранд. Сонорихо дар хамннсбатии чарапгдоршо бечаранги иш­тирок намекунанд ва инсбат ба шаншуидорхо як аломатн фаркку­нанда камтар доранд.

Тазодн сонорию шазшувдорй дар ду холатн фонетикй: нсш аз хамсадои чарангдор ва дар охирн калима кувват дорад. Дар ин ду холат овозхон шавшувдор пеш аз чарангдорхо чарангнокнн худро каму беш аз даст меднханд, вале хамсадохон сонорй хусусиятн со- нории худро устувор нигох медоранд. Масалан, фонемахои сонорин м, р, п, ва (в) дар калимахои симкаш, таре, танхо ва хавф пеш аз бечарангхо хусусиятн соиории худро нигох дошта бошанд, хамсадо­хон шавшувдор чарангнокии худро аз даст додаапд: овозеоз (овос сос), шабчарог (шапчарох). Дар холатхои дигар нишонаи сонорию шавшувдорй чун аломати дуюмдарача бо аломатхои асосп хамрох покеъ мегардад.

§ 53. Нишонаи хамииейатни хамсадохон точикй чарангпокию бе­чаранги мебошад. Ин фаркнят ба дарачаи молик будан ё молнк на- буданн хамсадохо ба шавшув ва лахн асос ёфтааст. Дар тавлиди хаман хамсадохон шавшувдор шавшув иштирок дорад, аммо дарачаи шавшувнокни хамсадохо як хел нест. Баъзе хамсадохо танхо аз шав­шув иборатанд ва дар таркиби онхо лахи днда намешавад; хамса­дохон дигар дяр таркиби худ гайр аз шавшув лахн хам доранд, яъне пурра шавшувиок нестанд. Аз хамин чпхат хамсадохон гурухи ав- валро шавшув и (ё бечяранг) ва гурухи дуюмро хамсадохон шавшув ни чарангдор ё мухтасаран чарангдор гуфтап мумкин нет. Нишонаи чарангдорн—бечярангин (шавшуви) хамсадохон точи- киро ба ду гурухи калон чудо мекунад: чарангдорхо б, в, д, з, ж, ч, г, F ва бечарангхо: п, ф, т. с, ш, ч, к, х, к,, ъ, Аз ин сил- сила шонздах фонема дар ин тазод нштнрок карда, хашт чуфти хам- нисбатро, ки танхо бо чарангкокию бечаранги фарк мекунанд, ба вучуд меораид: б-п (бода — иода), в-ф (заел фасл), д-т (дор-тор), 3-е (заз cap), ч-ч (чаиг—чанг), г-к (гар—кар), гх (гор хор) ва ж-ш (жола шола) Се хамгадохо: к, ь, х дар ин тазод ширкат на ме­кунад. зеро чуфгхеи мувофики чаразгдор надоранд.

Нишонаи хамнисбатии хамсадохон точикй хамеша устувор пест. Ван танхо дар мухитн кави хамсадохон хамиисбатро фарк мекунад, дар мухитн заъиф ни аломат аз байн меравад ва аъзои нишонадори тазодн чарагнокию бечаранги ба аъзои бенишона бадал мешавад. Барои ин нишона мухнтх.ои дохили калима пеш аз с.адонок, хам­садохон сонорй ва хамсадои [в] кави мебошанд. Дар дохили кали­ма — пеш аз чарангдорхо вя бечарангхо, охири калима, холатн пеш яз танфис барои тазодн чарангноху бечаранг мухитхои заъиф хисоб мешаванд: бодно [ботно], бадтар |баттар], кабуд [кабут], микдор [мнг- дор], асбоб [азбоб], азсар [ассар], тоб |топ] хурдан ва гайра.

§ 56 Нишонаи фарккунандаи тпбишн димогй низ яке аз унсур- хон системаи фонологии забони гочикист. Вобаста ба доро будан ё пабудан ба ин нишонаи фарккунанда хамсадохо ба ду гурух чудо мешаванд: димогй (м, н) Ra гайридимогй ё дахонй (хаман хамсадо­хон дигар). Тобнши димогй доштан ё надоштани хамсадохо ба иш­тироки холигихон дахону бинй вобаста ас г. Иштироки холигихоро нардачаи ком (забонча) ндора мекунад: агар забонча дар чараёни нутк бардошта шавад. хаво ба холнгии дахои меравад ва ковокии да­хои ба кор даромада, хамсадохон да\оннро хосил мекунад ва агар забонча фуроварда шавад, як кисми хаво ба холигни бинй меравад ва холигни бннй ба кор даромада, ба хамеадо тобиши димогй медн- хад. Нишонаи фарккунандаи тобишн димогй тазоди димогию гайри- димогиро ба вучуд меорад, ки дар он танхр-хамсадохои зич иштирок мекунанд. Тазоди днмогию гайрнднмоиГ" аз.'хамсадохои лабй дар байни фоиемахои м на б (мум- рум) ва дар гурухи пешизабоннхо дяр байни н-д (нон—дон) мушохкда_ценгавад. Нишонаи тобиши ди- моги ба хамсадохои сонорн (м, н) хос бошад ха.м, ин нншона ба та- моми •система дахл дорад, зеро махз ба туфайли он фоиемахои м, н бо тамоми система алокаманд мсгарданд.

Ч а д в а л и 3

нишонахои фа|>к,кунлндли \ам<лдох.о*

.ахрачи тав узви

лид (иштироки фаъол)

3

а 6 о к и

а •о Л ч

11 II 41 га с о

о "С о

к 3 о о ш

X •г ч ея И

j

таркан-

fl

Д

г

1 1 чараигдор

у

да

п

Т

К

К

ъ

0ачараиг

я

рахна-

ч

бечярянг

е.

X

дор

ч

чараигдор

и а

го

S к

и кол ах-

в

•J

бечаранг

3

с

<п

рачя

ф

<

F

Чараигдор

э

а и

О.

и.

думах-

Ж

X

X

бечаранг

о} Е—

рача

ш

бечаранг

о

3 и ч

я

II

|

ж

Р О F

il

й

i 1

л а х. и

П

ларзон

1

1>

ТАВСИФИ ФОНЬМАХ.О

слдонокхо