X

СЛРСУХАН

Грамматикам академии забони адабии точик бори аввал навишта мешавад. Фикри таълифи ни Грамматика баробари ташкил шудаин Академия и фанком 1'СС Точикнстон (1951) паидо шуда буд. Ба ин максад дар солхои паичохум тахти унвоии «Очерк\ои грамматикам забони адабии хозираи точик» 7 номгуй китобча чои шуд, ки дар тад- кики илмии забони адабии точик икдоми чнддй ба шумор меравад. Азбаски «Очеркхо» танхо чанд масьалан морфологияро дар бар ме- гнрнфт ва сиитаксисн забони адаби хама1арафа тадкнк, нашуда буд, ба вучуд овардани Грамматика» академй дар солхои паичохум им- кониазир иагарднд. Материалхои мавчула дар таълифи кнсми яку- ми грамматики бароя мактабхои олй (1956) истифода шуданд.

Дар солхои 60- 70 сафн забоншнносонн точик бо чавонони со- хибисгеъдод пурра гардид «а хамаи кисмат ва бобхои грамматика тадричаи мавриди тадкик. карор гирнфт. Дойр ба чанде аз хиссахои нутк.: фсъл, исм, сифат, чомишин, ипчунип мухн.чтарии киематхои син­таксис: ибора, аьзохои чумла, чумлахои мураккаб рмсолахон иомзадй, докторй ва тадкикот.чои монографй навишта шуданд. Кисми дуюми грамматика барон мактабхои олй чон шуд. Дар ин давра шевашиносин точик низ нош рафт, ба замыи тадкики монографии лахчахои алохи- да тадкикотхон мукоисавй на чамъбастй ба табъ расидакд. Во саъи олнмони секторн забойкой эринии Инстнтути забонщииосин АФ СССР асари дучиддаи «Тачрибан тадкики таърихй-мукоисавя'н забоихои 'juoiiи» (1975) ва кнтобн пэнчгонаи «Асо-с.чои забоншиносии эронй» (к. 1, 1979, к. 2, 1981, к. 3, 1982), ки чамъбастй нлми cox.au забоихои эронй дар 80 соли охир ба шумор меравад, дастраси ахлн илм гар- диданд. Хамин тавр, барон таълифи Грамматикан академии забони адабии хозираи точик заминай мусонд фарохам ом ад.

Дар тадкики забони точикп хидмати олнмони "шаркшиноси рус В. М. Григорьев, М. С. Андреев, А. А. Семенов, И. 11. Зарубин, К. Э. Бсртелкс, А. А. Фреймам. А. Н. Болдырев, М. II. Боголюбов, В. С. Соколова, В. С. Расторгуева, А. II Кисляков, М. М. Оранский, А. 3. Розснфсльд. В- А. Лившиц ва дигарон калон аст.

Грамматикам таевмрми норма™вин забони русм соли 1952 51 ва грамматикам майи академии забони руей, ки сазоворп мукофоти давлатим СССР гардид, соли I982 чои шуд. Муаллифон ва мухаррн- рон бозьефтцои илмии забошпииосонн точнк, тачриба ва комьёбнхом нлми забомшниосии совстнро ба кадри мм кон истифода карданд.

Вазнфан Грамматикам академй хаматаряфа шарху эзо.ч доданн ходмсахон грамматнкии забони адабли хозираи точик мебошад. Мак,- сади Грамматика тахлили илмии хрдиеахои грамматики, муайян мп- 4!Щан ва ба тартиб даровардами норма\он грамматнкии забоин ада- бнгт.

Канун ва коидахои грамматика аз сайри таърихнн нмкишофн за бон ба миём омада, дар давран дуру дарозн таърихй ташаккул ме> бад ва дар амалняи забои иуткл онхоеро, ки бо ин забои мубоднлан афкор мскунанд, ба тартибу низом медарорад. Км вачнфа дар замо­чи мо, ки забоин адаби военган асосин муоншрат ба шумор меравад ва дар хама сохам хаётм халк васеъ истифода мешавад, ачямтан махеус каеб карда аст.

Донястан вя риояи копуну коидахои грамматикии забои дар на- вишт на гуфтор дарачан оиузиш па савиян эабондонии шахсро ба­ланд мебарорад, барои нфлдан дуруст ва пурран фикр ёрн медихад, фахмиши матлабро осой мегардонад ла нихош ба такмили забони адабй ва баланд шудани маданияти он хизмнт мекунад.

Грамматнкан забони адаОни хояираи точик хусусняти тасвирй ва нормативи дорад. дар nil китоб баробарн тацииру тахлили нлмии сох ти грамматикии забоин адабни хознраи точик тавсияхон нормативи низ дода шудааид.

Грамматика барон оммаи васеи хоиаедагои таьдиф шудааст. Бн- нобар ин кушнш карда шуд, ки терминология!! мавчуда асосан нигох дошта шавад. Х,ар чо ки нстнлохи нав бори авия.п истнфода мешавад, дархол тафснр меёбад.

Грамматика дар асоси материала фаровонн забонн адабин хози- раи точик таълнф сфтааст. Муаллифои дар тафсири баъзс коидаву категориями грамматики ба таърихи забон мурочиат начуда, аз осо- рн адабиёти классики низ иг.тифода бурдаанд. Мисолхо. аз адабиёти бадей, матбуот, асархои илмй на лугатхо шрифта шудааид.

Грамматнкан забонн адабин хояираи точик аз ду чнлд иборат ме бошад. Чнлди якум фонетнкаю морфология ва чилди дуюм еиитакснс- ро дар бар мегирад. Ба сабабн калении хачм дар ду китоб гундонш додани чнлди синтаксис мувофпкн матлаб дониста шуд: китоби якум синтакеиси чумлахои еодда ва китоби дуюм — сннтаксиси чумлахои мураккаб.

Муаллнфони боб.чон алохндан чилди якум: «Мукадднма»-и Грам­матика, «Исм»—Шарофидднн Рустамов; «Фонетика» Толиб Хаска- шов; «Мукадднмаг-и Морфология, «Нндо» — Абдусаттор Мирзоев; «Сифат»—Кимиё Шукурова; «Шумора»-- Хилол Каримов; «Чошпшш» Бегмурод Сиёев; «Феъд¹»—Носирчон Маъсумй; «Масдар», «Сифатн феълй», «Феъли ,\ол»—Дододон Точнсв; «Зарф» -Салом Абдурахимов, «Пешоянду'паеоянд» Роза Львовна Немсноиа; «Пайвандак» Назар- шо Бозидов; «Х,иссача»—Абдусалом Халилов, Раззок, Гаффоров Внб лиографияро Саломат Рахметова ва Зулфия Са«адова тартиб додаапд.

Азбаски дар таълифи Грамматика муаллнфони бисьёр иштнрок кардаанд, бо в у чуди кушиши мухаррирон услуби нигоршни онхо як андоза боки мондаасг.

Мусаввадан Грамматнкан илмй дар секциям забоншиносн ва Шу­рой илмни Институт забон ва адабиёти ба номи Рудакии АФ РСС Точикистон мухокима шуд. Ходимн калони нлмии Шуъбан лениигра дин Института шаркшиносии АФ СССР, доктори ил ми филология В. А. Лившиц ва ходими калони илмни институт» забон ва адабиётн ба номи Рудакии АФ РСС Точикистон, номзадн илмй филология Х- Курбонов дастнависи Грамматикаро хонда, такризи муфагсал на- виштанд. Аъзо корреспондент АФ СССР, доктори илми филология, профегсор М. Н. Боголюбов, инчуннн докторхои илми филология А. Л. Хромов, В. А. Капранов, Д. Карамшоев, номзадхои илми фило­логия Б. Камолиддннов, Ф Зикриёев, С. Халнмов, С. Хочиев ва днга- рон мусаввадан Грамматнкаро хонда, маслпхатхои хуб доланд. Так- лнфу маслих,атх,он забеИПшносон ба бехтар шудани сифати китоб ёри расонд.

|Дар гирл овардаии материал, хоидаиу ислох кардани дастхати Грамматика ходнмонн илмй ва лаборантхои Шуъбан зашни. ьдабии хояираи точик Зебуиннсо Холиазар-ова, Зулфия Самадова, Сафар Фай- знев, Оиша Юсуфоиа, Махкам Мирзоев шптирок иамуданд. Ба хамаи >шхо ва рафккони дигар. ки Грамматнкаро хонда, ба таьлифу тахрири он мадад расоиидаанд, мнннатдорй изхор мсиамоем.|

Умедворем, ки рафнкон маслихату Даклиф ва эродхои худро лут- фан изхор менамоянд.

МУКАДДИМА

«Забои мухимтарнн воснтаи алокаи иисонй аст» (В. И. Ленин). Чамъият ва забон бяробар пайдо шудаанд. Забои мяхо.уся инсои че- бошад. Ля намни чихат мафхуми забои забоин овозй, каломро мсфах- нонад. Забои сарнати бебахои маънацист, ки аз наел ба наел ысгу- зарад, муноенбатн наслхоро баркарор дошта, ганчинаи нлму маданн- ятро хнфз па наенби авлрдонн ояида мегардонад.

Ходисаи бевоентан мушохидашавандяи забои пути аст. Забин хам- чун воситаи муошнрат дар нутк, ба таври во.чей зухур мекунад. Вохнд- хои забои па конунняти алокамандин онхо махз дар нутк ифода ме- шаванд. Хонда ва нормахои ччрии ааба:: аз шарщои scot и и фахмонн иутк мебошанд/Шакл хои дахоннву хаттнн нугк нутки адаби, пут­чи гуфтуг) и, нутки шеваги, пути расмй. иугкн касбй, иуткн публи­цисте, нутки сахиавн ил амсоли ин\о навъхон муошнратро нншоп меднханд^Нутк. барон такомул ва инкишофн забои ёрии амалй мера- сонад, алокаи узвин за бону нутк дар ки чо барчаста зохир мешав.1:у

Ташаккули забон ба хает па таърнхи офаринандаи он — халк ало- каманд мсбошад. Ибтидои хар як забон ба ташаккули хялкият ва гузаштагони он -кабила ьа кайму авлод маисубнят дорял^/Вобаста ба тараккнётн чамъият забонхо низ инкншоф Офга, забонхои авлодй ба забони кабилави ва забонхои кабилапй ба забонхои халкн ва за- боахон халкн ба дарачаи забонхои миллй мерясаида/Албатт а, ни да!Г рахои инкишофро на хаман забонхои чахон тай кардаанд.

Ташаккули забони алабн дар таърихи ннкишофи забон ' ва халку миллат мархилаи мухим ба шумор меравад. Забо.;н адабй категориян таърихй буда, пайдонши он ба омилхои зиёди хаёти чамъиятн вобас- та аст, ки дар баГнш онхо хат мавкеи махсуг. донад^Ван кием и тар- кибни тамаддун, .махсулн давлатдорнст. Хат имкоииити робитаро бе.ч- тар.захнраи дониши ннсоннятро бештар ва нормахои зыбонро мустах- камгар менамояд, сохти забонро такнил медихад, маданияти башар- ро хнфз ва дастраси ум\.м мегардонад.

Офаридгори забони адабии точи к халки точик мебощад. Ил за­бои дар аерхои IX—X ташаккул ефтааст. Дар забоин адабии аерхои IX X хамаи аломатхои забони адабй: сохибхатй, сарашавй. устуворин норма ва бартари аз шеза пялид мсояд. Дар ин чазра корхои дав- латй, мукотнб&и расмй ба ин забон сурат гнрифта, а^.абиёти бадсни оламшумул офарида мешавад_>/асярх.ои илми на таърихй Таьлиф ме?- банд. Асархои безаволи Рудахй, Дакикн. Фирдалси, Ибн;: Сино дар хамин давра ва ба хамни забон таълиф шудааид Дар на гича мл <оми забони точикй (форсни дари) торафт баланд .иудкv эътибор. он аз дойра и ОсиСн Миёиам Ху рисов берун мебарояд.⁴ Нуфуза забони точи ки дар тамомн давран аерхои миёна, катъи назяр аз зчду.ч; рдхои пур- шндДат ва тагьири вазъияти сиёсшо ичтимоии замоин феодализм то замоин мо даном кардааст.^Ллбатта, инкишофи забоин адабй ва ус- лубисти он дар таиомн ип муддат як хел о.урат иагирифтааст. Аз ого.чи ташяккули заботу¹ адабй ба гаркибн лугавии зай калнмаиу истнлохотч диниву илмин араин дохил шудаатгд. Пас аз асри XI чараёнм дохилша- вин калнмаиу нбора ва мстмлохоти араби ба забони точи к й куй ват гн- рнфта, бонсн мураккабй ва душворфахмии он гардид.' Ин вазиннин ус- луб ва душворфахмнро ба .чамаи асар.чои давраи классики нисбат додан мумкнн нрет. Забони назм дар давоми зиёда аэ хазор соли мав- чуднят ва инкишофи худ аз таъсири равнял умумй комилан озод на- бошад \ам, соддагию равонй ва оммафахмнн худро асосан нигох дош- тааст. Асархои мансуре, ки бо услуби содда ва бгрои омма нпшо шу­даанд, низ аз чихатн забои мушкилне ба миён иаовардааид.

Баъзе аднбон ва олимон на танхо худ бо забони содда мснавиш- танд, балки соддаву оммафахм навиштаиро ташвик мснамуданд. Чу- нончи, Туей тар сарсуханн «Ахлоки Носирч» овардааст: «На забоин соддаи авом навнштани китоб ва аз арабй ба порей тарчуча кардаии он савоб аст». Адибоне низ будаид, ки аз байни табакаи поён, алал- хусус аз байнн а.\ли касбу хунар баромада, на тян\о соддаву фахмо менавиштаанд, балки аз калимаву нбора, таъбирот ва офарндахои халк фаровон истнфода кардааид. Аз хамин чихат кушннш соддабаё- нй ва майлн оммафахмии забони адабй дар ягон давраи инкишофи адабиёти классики комилан аз бани нарафтааст, балки ба тарзхои гу- ногун давом кардааст. Ин тамоюл вобаста ба шароитн сиёсшо нчтн- мой ва худшнпосни мардуми точик аз ннман дуюми асри XIX кори амалии маорнфпарвароп царор гирифт. Ташаббускор ва сарвари ин равнн Ахмадн Доииш буд. Шогирдои ва панрявонн Ахмадн Доинш дар содданавнсй аз у хеле пеш рафтанд. Насри опхо ннсбатан омма­фахм аст.

3

iDo галабаи Революкияи Октябрь ва тяшкилн давлати советй дар Точикистон давраи нави инкишофи забони адабни точик cap шуд. Забони адабни точик дар ин давра аломатхои ссрсохагй ва умумнхат- мигиро касб намуда, ба забони миллн табднл ёфт. Мавкеи ичтнмон ва вазифаи забоин адабин точик махз дар давраи советй мустахкям ва васеъ гардида, дар чама сохан хаетн ичтимон, снёсн, нктнеодй вя маданнн халк ро\ ёфт ва ба инкишофи онх.о мусондат кард. Назнфа- хои нави таърнчин забоин точикй, кн сочти соцналистй ба иаздн вай гузошта буд, ахли илму адаб^о ба тадкнкн хамачонибан забоин то­чикй водор намид. Ьа ни корн пуршараф олимонп рус низ бевоситл машгул шуданд на дар ташаккули илми забоншнносни совстии точик амалан ери длдянд! Дар вазъияти солхон бнетум, алалхусус дар дан- раи НЕП, вакте кн мнЛлатчиён дар бат.зе чойхо ба хучуми руирост гузаштя, хукуки миллатхои нисбатан хурдро поймол мекарданд, масъ- аляи миллн дар давлати сермнллати советй ба яке аз масъалахои мухим ва зарурн табднл ёфт. Парчнни Коммунист» ни масъаларо дар съездх-ои X вя XII махсус мухокима карда, карори дахлдор кабул кард "а тадбирхон мухим андешид.

Гашкили РАСС Точикистон, пас аз хазор сол аввалин бор сохи- би давлат, сохибн давлати социалисти гардидани халки гочнк иачи- чан дурахшони снёсатн мнллни Партняи Коммунист мсбошад ва ташкили давлати миллин халки точик зарбяи халокатовар ба душма- иопн мнллй буд.

[Маълум аст, кн хамин забонхои даврап мнллат аз чихатн ташак- кул ва инкншоф дар як поя иамсистанд. Баъзе забонхои адабй махз дар давраи мнллат ташаккул нссбанд. Ин «одиеа асосан ба забонхои

S бехзт вя навхат мансуб аст. Забоихои адабии мязкур дар асосн лгон шеоа, гурухи шевахо вя ё забони гуфтугу ба мнён мсояид. 3a6o»xqii адабии сохнбхат ин давраро барвакттар таи намудаанд. Забоихои адаби?, ки мисли забони точнкй кадимхат була, таърнхи садсолахо доранд. лар давраи нав назнфаи нав касб менамоянд, такмнл меё- бандЛ Интеллигенции» пешкадами точик бо рохбарин Партия» Ком­мунистки Точикистон ба ннкишофи забони адабии точик аз хамин пуктаи иазарн илмй муиосибат карда, ба хама гуна забончуёну забон- со.юн ва махалпарастон зарбаи катъй дод. Дар ин чабха хидмати асос гузоии адабиёти советни точик устод Айнй басо б_\'зург аст. У бар хилофн даъвохои боасосн ииллатчиён таьрихи зиёда аз хазорсола юштанн забоиу маданият халки точикро собит кард, барои соддаву оммафахм памуданн забоин адабии точик ва инкишофи он хидмати шонстан таьрйхй намуд, ба шарофати насри реалистни точик забони адабиро ба ноихон баланд бардошт^ _

Дар маколахон чудогона, машваратхо, конферснцияхо ва ннхоят дар съезди забшшшиосон (1930) махсус зикр ва карор карда шуд, ки барон оммафахмтар шудани забони адабн ва такмилу ннкишофи он аз забони гуфтугу, лахчахои точикй ва забоин pycii мохирона ва мавридшиносона истифода бонд кард. Албатта, чараёни оммафахм шудани забони адабии точик ва инкишофи он дар асоси таълимоти ленинин соддаву фахмо будани забони адабй бомуваффакият давом карда, ба комьёбихон намоён поил гардид. Аммо ин чараён бо рохи рост давом накардааст, дар ни давра майлхон нуристй, ба забои дохил карданн калимахон кучагн, нодуруст нваз намудани баъзе шяклхои грамматики ва днгар качравихо "будапд, ки ахли нлму адаб онхоро дар гари в акт нслох намуданд. j

Дяр солхои 20—30 ба саводнокшавин халк, баланд бярдоштанн савнян мадапин вай тадбирхои конкрет пешбннн карда шуд ва ин, тадбирхо бо дастгирн вя мададн партия ва хукумат бомуваффакият ва босамар актом ёфт.₍

,\оло мардуми точик мисли тамоми халкхон Иггифок,» Советн саросар саволнок шудааст, ба баланд бардоштаии савиян мадапн ва забондоннн вай найваста гамхори зохир карда мешавад. Ин табиат вя талаботи замони мост. Нинобар ин мак.оми забони адабии точик дар замоин социализм хелс баланд шуд, вай ба аслихаи таъли.чу тарбияи ом май мехнаткаш, ба впситан тавонои пешбарандан хяётн нав, хаёти социалистй тябднл ёфт. Дар инкишофи забони адаби зие- нённ точик фаъолона иштирок менамоянд. Дар ин чабха амалнёти устод Лйнй па ха.мсафони уро нависаидагони сохябистеъдод, олимои ва рузноманигорон давом медиханд./

Дар давраи нав забоин адабни точик аз сарчашмахои гуногуи гизо шрифта, бойтар ва тавоиотар гарднд.^Таркибн лугавии забони ятабн аз калимахои архаис.тй ва бегонан иомафхум тоза гардида, аз хнсоби имкониятхои дохилии худ, неш аз хама, аз колибхон калима- созй, аз хнсоби забони гуфтугуи халк ва аз калимахои русй-ннтер- наиионалй, бешгар аз истилохоти фаннй ва илмнву техники ганитар гардид. tf

(Дар фонетика ва грлмматнкаи забони адаби низ тагьиротн муай- ннс бя амал омад

Услубхон забони адаби низ хеле такмнл ва инкишоф ёфтанд. Ус­лубхон нав пайдо шудаид. Насри бадеии имруза, осори театр» ва насри публтшнстн махсулн давраи нав мебошад Услуби илмй инки шоф ва услуби публицист комилан ташаккул ёфт. Услуби расмни коргузорн низ комилан тагьпр сфтааст^

Вазифаи чамъиятн ва дойраи истифодаи забонн адабии точик баь- ди Октябрь хсле васеъ шуд.

v Забони адабии точик дар солхои Хокимияти Советй ба снфати предмети таълим дар мактабхои ибтидои, хаштсола, миёна ва оли дохнл шуд. Пан дар муассиеахои махсусн илми, илмиву педагоги, донншкадяхон олни республика, тпунин дар марказхои чудогонаи нлмии Иттпфокн Совети тадкик карда мешавад.

4

Забони адабии хозиран точик маънии забонн адабии давраи нав ро дорад. 1'рамматикаи забонн адабии хозиран точик вазънят ва нормахон нмрузан онро тадкик, ва мукаррар менамояд. Азбаски нор­ма категорияи таърнхист. тадкикн яклухти сохти грамматикии за­бон дар як давраи муайян ба тахлили вазъняти забон дар даврахои днгар ва тадкики таърихи инкишофи он низ хизмат мекунад.'

Забони адабин хозиран точик шакли один забони миллин точик мсбощад. Дар давоми асрхо арбобонн илму маданияти гочнк сарвати онро хифз намуда, аз хисобн бе.чдарин воситахои ифзда онро ганй гардонидаанд. Воситахои забони, коидахои истифодаи онхо дар асосн конуни дохилин худи забон ба тартнб медароянд. Пормахои забои дар чараёин инкишофи забони адабй ташаккул ва такмил меё.банд. Нинобар ни нормаи забон категорияи таърихй ва ходиеаи объективп ба шумор меравад.

Аммо нормахои забон тагьирпоиазир нестанд. Муносибати забо­нн адабй ба забони гуфтугу иа талаботи услубхон гуногуни забони адабй ба пайдо шудан, тадричаи такмил ёфтан ва пав гардидани нор­махон забони адабй сабабгор мешаванд. Ни ходиса ба забоихои ка- димхат характернок буда, яке аз аломатхои забоихои ннкишофьёфта мебошад. Забони адабии точик ба хамингурук лохил мсшапад. Ходи­еаи такмил ёфтянн забони адабии точик ва нормахои он дар давраи нави инкишофи забоин адабии точик бештар мушохида мешавад, чуй­ки махз дар хамнп давра забонн адабин точик аз хисоби забони гуф­тугу вя шохахон шевагни он хеле ганй гарднд.

Тагьнроти асосне, ки дар фонетикаи забони точики днда мешавад, ни аст, ки дар забонн адабии хозиран точик ба чои 8 фонемаи еадо- поки нешина 5 фонема кабул шудааст. Фонемаи и хам садоноки таъ- рихан дароз ва хам садоноки кутохи и-ро ифода менамояд, фонемаи у садонокхон дароз ва кутохи-у-ро муттахнд менамояд. Пи тадбир ба он асос ёфгааст. ки и-и дароз, у-и дароз танхо дар чапд калиман ше ван шнмолй ва факат дар хичон кушоди неш аз хичон заданок днда мешавад. Бннобар ин онхо хамчун ходиеаи устувоиу иоустуворн овоз- хои садонок ба хнеоб гирифта шудааид.

Дар фонетикаи забони адабии хозиран точик ходнеахое хае- танд, ки бо таъсири забони русн ба ямал омидаанд. Дар забони точн- кй дар аввали калима омадани ду ва знёда хамеадо дида намешуд. Аз хамин сабаб калимахои руси-интернационалне, ки дар аввалашон ду хамеадо доштанд, бо нлован садоиокс дар аввалашон ё дар мо- байнашон кабул карда мешуданд: истакон ба чои стакан, инстанция ба чон станния, тирактор ба чон трактор ва г. По мурури замон<шардуми гочнк ба талаффузи ин гуиа калимахо одат намуд ва он калимахо ан паи, чунон ки дар забони руси хает, кабул ва таляффуз карда меша­ванд.

Тагьирош соха и морфология бештар ба шаклхои феълй дахл до­рад, ки аз гуфтугу ба забони адабй дохнл шудааид.

1. Ба сигай хабари аз .забони гуфтугу шаклхои замоин хозираи му­айян (хонда истодааст), замоин гузаштаи муайян (хонда истода буд) » па аамон|Ггузяштаи наклии муайян (хонда истода будааст) дохнл шу- дааид.

2. Ба шаклхои сиган шаргй-хохишмандй шакли муайяни бурда ис­тода бошад нлова гарднд.

3. Кар се шакли сотая эхтимолн: а) замоин гуэашта (хондагист), б) замоин хознра-ояида (м'ехондагисг) ва замони хозираи муайян (хонда нстодагист) ба забони адабй аз гуфтугу дохнл туда, хамчун норма чътироф шуд.

4. Ба забони адабй фсълхои тяркибни холи дохил шуданд, кн дар онхо фсъли асосй дар шакли фсъли хол (хонда) ва фсъли еридиханда дар шакли тасрифн меояд: хонда рафт, хонда ист.

5. Сифатхои феълн бо оуффикси гй (хондагй, хонда истодагй, мсхондагй) дар забоин адабй хамчун норма эътнроф гарднданд. Шакли замони гузаштаи сифати феълн бо шакли анъанапи, ки бо суф- фнкси -а сохта мешавад, баробар истифода мешавад. Шакли замони хозираи муайян низ дар ду шакл меояд. Аммо шакли замони хозира- ояндаи он тапхо бо суффикси -гй сохта мсшавад: мсхондагй.

(> Дар заболи адабй шакли нави замони хозираи сифати феълн ва феълн хол найдо шуд, ки дар онхо хам фсъли асосй ва хам феълн ёридихандаи истодам бо суффикси -а меояд: одами ханднда истода, хандида истода гуфтан.

7. Дар системан феълн забоин адабй масдархое ииз мавцен мус- тахкам найдо карданд, ки бо фсъли ёридихандаи истодан таркиб ёф- таанд: хонда истодан.

8. Аз забони гуфтугу ба забони адабй ннчупни баидаки шахси ду- юми чамъ-етои дохил шудааст, кн бо баидаки -ед дар ифодаи чамъ хамвазифа мебошад, вазнфан эхтиромро дар баробари ифодаи чамъ тапхо баидаки -ед нчро мснамояд.

Дар хнссахон номии нутк тагьирот ннсбатан камтар воксъ шуда­аст.

7. Дар ифодаи чамън категорнян шумораи исм ба забони адабй аз гуфтугу суффикси -нно дохил шуд, ки маънои чомсиятро ифода мекунад ва одатан ба исмхои хос (голибан бо номчо) ва исмхои ифода кунандаи хешу табор меояд: Кобилнно, холамнно.

8. Барои ифодаи номуайяии ва ягонагни иемхо дяр бяробари артикли -с ва калимахои як, ягон, хеч калимахон кадом, ким-кадом васеъ истифода мсшавад: китибе, як китой, ягон китоб, кадом китоб, хеч китоб, одаме, як одам, ягон одам, кадом одам, хсч одам.

9. Барон ифодаи дарачап скфатхои аелй дар баробари суффикс хои махсус шаклхои такрори нопурран сифатхои аслй (саи-сафед, кап-кабуд, суп-сурх) истифода мешаванд, ки мохиятан ба дарачаи оли баробарянд.

10. Дар забони адабии хозираи точнк бо шаклхои маъмулн чон- шннхои шяхеи якуму дуюми чамъ (мо, шумо) шаклхои чамьулчамън онхо (моён, мохо, шумоён, шумохо) маъмул гардид.

11. Ба забони адабй аз гуфтугу чонишинхон номуанянии ким-кй, ким-чй дохил шуданд.

Дар забони адабии точик бо таъсири забони руей усул ва колиб хои нави калнмасози ба амал ома дан д.

7. Фамилия бештар бо суффиксхои русин -ов,-св, -пва/-ева сохта мешавад: Комилов, Дадобоев, Одилова, Шамсиева.

8. Номи надар хам а сосан ба восигаи суффиксхои русин -ович/ /-евнч/, -иина//-евнз/ еохга мешавад: Комнло%11, Додобоевич, Одилоп- на, Шамсисвна.

Hi. Калимасозпи усули ихтисо'ра дар забоин точик,Я ходисаи нав мебошад МТС, НИС, КМ, КМ Точикистон, комичроия ва i

17. Калн.масозии исм ва сифатхои таркибии марксизм-ленинизм,

а

1>усй-точикй, ичтимои-снёсй, ташкнлй-иартнявн бо таъсири забони ру- сй пай до шудаанд.

Дар давран инкишофи забони адабни точик дар созван синтаксис низ тагьироти намоёи ба аиал омад.

18. Дар забоин адабни хозираи точик мувофнкатн шаклии хабар бо мубтадо афзалият пайдо кардааст.

19. Дар забони адабни хозираи точик чараёин -харчи соддатар кардани чумла.чо ва камтар истифода намудапн чумлахои сертаркнб давом дорад ва он дар ду-се дахсолаи охир хеле кувват гирифт.

20. Дар забони адабин хозираи точик нборахои снфати фсълй (бо-гй), феълн хол ва масдарнн соргаркиб бештар шудаанд, ки ба таъсири забони гуфтугу алокаманд мебогаад.

21. Нборахои нзофин амсоли рохи Тирмиз-Курюнтсппа, колхози ба ними Ленин, колхози Байраки О.урхи А1с\натдорн ба номи Ленин, Ранси Марьям Мсоева, Лайлни Шарофатбону, Соднки Бобокулов, Фах- ридднновн Косимов, ки махсули хамин давраи ппванд, шаклан ба иборан нзофин Сухроби Рустам як бошанд хам. аз чихатн чуиоенба- ти чузьхо ва семантика фарк доранд. Дар иборахои амсоли Сухроби Рустам маьнии Сухрпб писари Рустам ифода туда бошад, дар ибо­рахои амсоли Содики Бойокулов маьнии Содик.е, кн дар сахна Бобо­кулов офарндааст, ифода шудааст. Бннобар ин \ар ду чузъи ин гуна иборахо аз фамилия низ иборат шуда ме.тавоиад: Фахриддиновн Бур-

XOI10B.

18. Дар забони адабни точик нборахои баёниядори акай Рахим на Рахим-ака дар истеъмоланд, ки аз онхо ибораи акан Рахим маъмул буда, Рахим-ака хамчун унсурн забоин гуфтугу ба хисоб гнрнфта мешавад.

19. Дар забоин адабин хозираи точик кали.махои хулосакунанда хеле фаровои истифода мешаванд, ки бо аъзохон чндаи чумла дар муноенбатхон гуногуни сннтакснси вокеъ мегарданд.

20. Дар алокаи аъзохои чумла дар баробарн воеитачон маъмули забои бисьёр иешояиду насояндхои нав кор фармуда мешаванд, кн ба забони адабй аз гуфтугу до.хил шудаанд. Пешояпдхои кад-кади, таг-таги, ру руй, насояндхои кати/,'кати. дида (аз дигархо дида у чо- локар аст) аз ха.чин кабнд мебошанд.

23. Калимахон гуфта, гуён ва бошад, набошад бо таъсири забони гуфтугу дар забони адабп хамчун пайвандак истифода мешаванд. Микдори пайвапдакхои тобеъкунандаи таркнбй низ хеле афзуд.

26. Дар забони адабин хозираи точик чумлахои яктаркибаи ун вонй фаровои ба кор бурда мешаванд: .Москва Майдони Сурх. Ин- чост Ленинн Кабир (Турсунзода). Асархон тсатрн боисн вусъат ёф- тани ин гуна чумлахо гардндаанд.

27. Тарзи аз нутки муаллнф чудо кардани иуткн аипан дар забо­ни адабни хозираи точик низ тарьнр ёфтааст. лоло нутки аннан на танхо нас аз нутки муаллнф меояд, ки ба адабиёги классикй хос буд, балки вай пеш аз нутки муаллнф, дар байни он ва дар аввалу охири нутки муаллнф низ оварда мешавад ва он.чо аз якдигар бо аломатхон махсуси кнтобат чудо карда мешаванд.

28. Баъзе аз аломатхон кнтобат дар асархон чудогонаи нбтидои асри XX дида шавапд хам, 01140 дар забони адабин хозираи точик иурра вя йа таври система истифода мешаванд.

Албатта, баъзе аз тагьироти грачматнкне, кн знкр шуданд, дар асархон чудогонаи пеш аз ннкилоб дучор мешуданд, вале онхо махз Дар замоин нав шакли умумй гнрнфта, аз тарафи чамънят эътироф шуда, ба нормаи забони адабй табднл ёфтанд; дар баробарн ин бись- ср ходисахои грамматики кухна шуда, ё аз байк рафтанд, ё кн дар услубхон чудогоня истифода мешаванд.

Забоин адабии хозираи точик дорой системен басо мураккаб аст. Кисматхои он —сисггмаи овози, таркпби лугави ва сохти грамматики ба хам узван алокаманд буда, яке бе дигаре вучуд дошта наметаво- над на хар кадом дар айни замой система ва конунияти махсус дорад. Чунончи, конунияти иайвастшавии овозхо мувофики сохти грамма- тнкни забои ба амал мсояд, ташаккули калима ва шаклхои он бо конунияти сохти овозии забон комилан мувофикат мекунад, васлша- вин морфемахо ва умуман чузъхои калима часъалан асосии морфоло­гия аст, зада чузън чудоняшавандаи калимасозй на шаклеози ба шу­мор меравяд, иоситаи асосии ташаккули чумла ва матн интонация ме­бошад.

Калимасозй, морфология ва синтаксис системахои таркибии грам­матика мебонтанд.

Морфология ва синтаксис ба хамдпгар робитаи знч доранд ва дар байнн онхо ходнеяхое хастанд. ки танхо ба яке аз им кжматхо нис.бат дода мамешавамд. Масалан, категорияхои грамматикии фет>л ва нем, сифат ва зарфро махз аз заминай грамматика пурра тадкик кардан мумхии аст. Дар забони адабии точик категорияхои морфологи дар таркнбн ибправу чумла равшантар зохмр мегарданд, аломат ва хусу- снятн худро барчасгатар намудор мекунанд. Дар тасиифоти хиссахои нутк дар забони точнкн роли синтаксис хелс бузург аст. Категорияхои морфо.тогй низ дар ифодаи муносибат.хом синтаксисй ахамипти калом лоранд. Ташаккули ибора неш аз хама ба маънон луга пи и калима ва Кобилнятн мборнороии ом лобаста мебошад, хамчуннн ибора мувофи­ки тааллукн морфологии калиман асосй тасниф мешавад. Категория­хои модалият ва замой, ки хоси хама гуна чумла мебошанд, пеш аз хама ба воентаи сигахом феълм ва шаклхои замони ом ифода меша- ванд. Дар забомм точикн бандак.чои хабари ба чуз шахсм сеюми тан- Хо бо бандакхои феълй мувофикат мекунанд

Калимасозй хам бо грамматика ва хам бо таркнби лугавй муно- ембат дорад, вай бо категорияхои лексики-грамматикй алокаманд буда, ба конунияти калммасозин хар як хиссаи нутк, комилан мувофнцат мекунад; хар як хиссаи нутк усул ва колнбхои махсуси калимасозй дорад; усули морфологи ва синтаксист* калимасозй тарзхом асоси ба шумор меранад. усули калимасозии конверсия хоси синтаксис буда, бе ёрни морфемахон калнмасоз ба амал меояд ва маънон лугавию мансубияти морфологии он махз дар ибора ва чумла муайян карда мешавад.

Забони адабии точик дар ду шакл: хагтн ва дахоий истифода мешавад, ки онхоро «утки хаттй ва дахонм низ меноманд. Нутки хат- тй ва дахонн аз яютигар фарк доранд. Таркнбн лугави, воситахои ифода ва муноенбатн он.хо ба норма айнам як хед мест. Тафовути он- хо пеш аз хама дар он аохир мешавад, ки нутки китобнро муаллифи он гаштаю баргашта кор мекунад, мувофики жанру услубхои баён ба колмбн муайян медарорад. Нутки дахонм бадехатан сурат мегирад, ммкони онро кор кардан нест, вай аз хусусиятп расмй ва аз хар гуна махдудкунй озод аст. Нутки-дахонн таркнби лугавй. сохти синтакси­сй ва интонацияи хос дорад, дар он калимахои китобй, чумлахон сер- гаркиб хеле кам истифода мешаоанд. Варнантнокй дар нутки гуфту- гу бештар ба иазар мерасад.

Опхое, ки забоин адабпро медонанд, хар ду шакли онро дар мав- рмдм худ истифода мебаранд. Мутки адабии дахонн бештар дар таъ- лиму тарбия, сухбатхо ва чамъомадхо, тслевнзиону радио, театру ки­но истифода мешавад

Дар забоишниосии точик нутки адабии дахонн хануз маврнди тадкики махсус карор нагирнфтааст.

Дар забони адабии точик хддисахое хастанд, ки ба услубхои чудогонаи нутк, мансубанд. Дар ин гуна мавридхо лхамняти углуби ва ё доираи истифодаи он махсус зикр карда мешавад.

Х,одиса.\ои грамматикии, ки дар гуфтугу мушохида мешаванду па висандагони чудогоиа истифода кардаанд, хамчун вариант ходнсахои грамматики шарх меёбанд. Масалан, бо хиссачаи -мй сохтани чумла­хои саволиро нависандагон хам дар сухани тагвнрй ва хам дар нутци нерсонажхои гуногунсавия кор фармудаанд, вале он хамчун варианта гуфтугуии чоиишннхои еаволн эаи\ дода мешавад.

Усулн тадкики ходисахои забони ва тарзи тасвири онхо аз вазифа ва максади худи Грамматика ба амал омадаасг, ки дар оп хулосахои илмиву иазарнявй бо тавгиихон нормативи омехта баён шудааид.

ФОНЕТИКА

МАВЗУИ ЬА\СИ ФОНЕТИКА

§ I Фонетика як сохаи илмн забоншнпоси буда, дих,ати овозни забопро меочузад. Хамаи ходнсахои забои: морфемахо, калимях.о, чум- лахо ва г. конунхои хамиишини ва тагьири онхо, ки дар майнаи мо дар шакли ма'фхумхо^ гасаивуротхо, образхо, с.хемахою конуихо ва муносибатхои умумигарднда махфуз мебошанд, чихатн модди—мохи- ятн овозй доранд ва дар нутки овозй зохир мешаванд. Нутки овозй шакли мявчудият, чихатн моддин забои яст.

Забои хусусияти абстракт дорад. Дарки ходнсахои забонй ба ту- фай л и шакли мавчуд.няти онхо, ки овозхо ва нутки овознст, имконпа- зир мегардад. Махз дар нутк мо вохндхои забонро чудо карда, мохият ва муиосибати опхоро меомузем ва коидахои истсъмолняпюиро дар ташяккули фикр ва мубодилаи афкор муайян мснамосм^

Фонетика аз кисматхон дигарн илмн забоншинисй бо объекти омузнш, вазнфа ва усулхои тадкикот фарк. мекунад.

Вазнфан илми фонетика тахкики системяи овозни забои мебо- шад. Фонетика вохндхои ояозии забонро равшан ва мукаррар наму- да, мохият ва сахмн опхоро дар ташкили мубодилаи афкор муайян менамояд. Фонетика бо техники ходнсахои овозй дар як давраи MVaji- яни таърих махдуд иамешавад, балки амали онхоро дар давоми муд- датн мадид омухта, конуният ьа сабабхои тахаввулу такомулашонро oiukop менамояд^

§ 2. Мавзуи бахеи фонетика мачмуи ходнсахои овозни забон мебо- шад, ки дар байни онхо оиозхо, зада ва охянг мавкеи асосиро ишгол мспамояпд. Овозхо воситаи' асосни ташаккули овозни забон мебошанд. Фонетика дар аооси тахкики овозхои нутк микдор, конунхои хамни- шннню тагьирьёбй ва гуруххои опхоро муайян менамояд. Фонетика мо­хият ва навьп задаро муайян нлмуда, чон онро дар калима, тагьир ё пой- дории оиро дар калнмасозию шяклеозй, вазифан онро дар ннзоми фонологии забон таънн месозад. Зада ва масъалахон марбут ба он мавзуи бяхен сохаи махсуси илми фонетика—задашиноси (акцентоло­гия) мебошанд.

Интонация аз вохидх,ои мураккабн фонетики ба шумор меравад. Унсурхон интонация, вазнфа ва хацкорни онх.о дар ташкили павъхои гуногуии оханг вобаста ба максади гуфтор, (пурсиш, яхбор, ангезиш), вохндхои асосин оханг такгеоу ташкили фонетикин он ва гайпа мавзуи бахеи сохаи дигарн фонетика—охангшнноей (ннтонология) аст.

Овозхо, зада ва оханг вохндхои асосин фонетика мебошанд, аммо микдорн вохндхои фонетика бо ннхо махдуд намешавад. Тачзнян маъ- поию фонетикин чараёни нутк вохндхои зерини фонетикаро (аз халой бя хурд) чудо мекунад матн, банди фонетики, фраза, синтагма, кали- маи фонетики, хичо ни овозй нутк. Дар байни кн еохидхо муносибат­хои чудошави (аз калон ба хурд) ва хамрохшавй (а.ч хурд ба калон) мушохида мешавад.

§ 3. Вохидхои фонетика вобаста ба тарзи цсТеЪмоЛЙШОн 6а ду гу- рух: занчирй вя аабарзанчнри чудо мешавапд. Нутки овозн хусусияти пайдархамй о силсилаой дорад: овозхои нугква вохндхои аз онхосохта- шаванда: хичо, калнмаи фонетики, синтагма, фраза ва банд бапавбаг ва паихам дар як хати рост талаффуз мешаванд. зеро узвхои нутк на- метавонанд, ки дар як вакт ду овоз с хичо ва ё синтагмаро талаффуз намояид. Ин вохидхо хамсша паихам талаффуз шуда, силсилаи мутта- силн овозиро ба вучуд меоранд. Сабаби похидхои занчири ном гирнфта- ни онхо низ дар хамнн аст. Чихати днгари вохидхои занчирй нн аст, ки хусусняти мустакил доранд ва ба якднгар мукобнл иеистанд.

Ва гурухи вохндхои .чабярзанчнрй навьхон гуногуни зада ва оханг дохил мсшаванд. Хусусияти хосн вохндхои забарзанчирн ин аст, ки он­хо аз вохидхон занчирй чудонашавандааид ва бе онхо вучуд надоранд. Хелхои зада (задай калима, синтагма, фраза ва г.) ва интонация (оханги лурснш, накл, ангезиш. супорнш ва гайра) бо вохидхои забо ни (калима, синтагма, фраза) хамрох о.чада. бар вохидхои занчирй губ зам шуда, онхоро ба таври фонетики мутта.чид месозанд.

§ 4. Хангоми омузиши вохндхои фонетики се чихати опхо: чихатн с- тавлидй, акустики ва функционалн мавридн тахкик карор мегнранд. с Масалан, дар вактн омузиши оханг хам тарзи кори садопардахо, на фасгнрию нафасбарорй, дарацан фишурдашавии узвхо ва танфисхон нутк, хам тагьири унсурхон физикин нутк: зудни лахпн асосй (наво), кувватнокй, тамдид, сифат ва танинн овозхо алокамандона бо павь- хои охаиг, таносуби опхо дар кисматхои гуногуни фраза ва \ам ни- шонахои фарккунанда ва тазодхон иросодн муайян карда мсшаванд. Ин се чихати вохндхои овозй дар амалй гардонидаин вазнфан асосип забон сахми гуиогун доранд.'Ннхатхон тавлидй ва акустики ннсбат Са чихати функционалн туфанли хисоб меёбанд: опхо дар забон махз ба туфайлн он арзнш найдо мекунанд на омухта мешавапд, ки дар му- бодилаи афкор вазнфаеро адо мекунанд. Аз хамнн сабаб ни се чичат дар ду гурухи муттахнда хамчун ду сохан як илм омухта мешаванд: ду чихати аввалро дар якчоягн фонетика (ба маънои танги калима) Ra чихати функцноналнро фонология меноманд. Ьо вучуди ду сохаи як илм буданашон фонетика ва фонология бо силсилаи мафхумхо, категи- рняхо за |усул.чон тадкнкоти худ аз якднгар фарк мекунанд.

§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.

Фонетика асосй таълнми савод ба хисоб меравад. Омузиши савод дяр сурати фарк кардани харф аз овоз, шакли навишт аз шакли ово- зии забои имконпазир мегардад. Вусьатн доираи истифодап нутки да- хоин ба воситан радио, телсвизнон, телефон ва дастгоххои дпгарн ало- ка, зарурати таълнми хуснн сухан, нутки бурро, ба гуфтугуи адабй чало намуданн оммаи васеъ дар замони мо талаб мекунанд,. ки нор­махои таляффузи адабй орфозниян забои дуруст муайян карда ша- ванд. Нормахои талаффузи адабй дар заминай воснтахон овозн муаи ян карда мешаванд. Такмнл додан ва ба шакли овози пазднктар кар- даин шакли хаттии забон алокамандона бо никишофн у мумии он, тах- кику тавзехи падидахои нави овозн ва дар хат ннънкос кардани он.чо Г ахамиятн фс.нетикаро равшану барчаста нишон мсдиханд. /

ФОНЕМА

§ б. Вазнфан аввалинн фонетика муайян кардани микдорн фоне- махо ва муносибати байни он.чо дар низомн фонологист. Халли ин масъала ба фарк кардани фонема вя овозчоп нутк. фонема ва тобнш- хон он знч вобаста аст. Муайян намуданн теъдбдн фонсмахо, муноси-

бати фонема ва тобншчои он Оа халли масъалай дигар тачзияи сил- сплаи овоэй ба хиссахои хурдтарин вобаста аст. Ба иборати днгар, пеш аз он ки дар боран ягой овоаи алохнда (фонема) сухан ронда шавад, зарур аст, кн ин овоз аз овозчои дигар чудо ва мавчудняту мустаки- лнити он с обит карда шавад.

Химии тарик. тачзияи чараёни кутк ба чузъхои хурдтаринн овозй ва муайян намуданн умумият ва тафовути байнн ин упсурхо аз маеъ- алахои, мухнмн назарняи фонема ба шумор мераианд.

§ 7. Чараёни нутк, ба снлсила, заичири овозхое шабохат дорад, ки дар он хар овоз ба озози дигар ба таври ногусастанй HaiiBacT мс бошад. Ин занчнри овозхоро дар асоси меъёрхои фнэнкию физиологи тачзия кардан мумкпн нест. Тачзияи чараёни нутк ба озозхон алочида бо рохн забоншиносй алокамаидона бо маъно сурат мегнрад.

Тачзияи чараёни путк. ба вохидхои аз овоз калонтар чандон душ- вор нест, зеро онхо дорон маъно мебошанд. Чудо кардани ин вохидчо дар чараёни нутк дар асоси маънои лугавп ва грамматики вокеь мс- гардад ва аз тахлили маъмулии грамматики фарк иамекунад. Пале хан- гоми чудо карданн ивозхо дар чараёни нутк. мушкилне ба миён меояд, чунки ин вохидхо баръакси морфема чо маъно надоранд. Бо вучудн ин овоз.чо дар чараёни нутк аз хамдигар махз ба воситаи маъно чудо кар­да мешаванд, зеро онхо кобнлиятн бо маьно алокаманд шудан доранд. Ин хусусняш овпзхо дар маврндхое равшан зохир мешавад, кн онхо ба снфати вохиди маънодори забои — морфема, калима, хатто чумла истифода мешаванд. Ин тарзи истеъмол ба овозхон нутк нмконият медихад, ки онхо дар аввал чуп вохидхои маъиодор ба воситан маънои грамматики па еарчади морфологии худ аз хамдигар чудо туда, баъд хамчун овозхон алоцидаи нутк мустакнлнят иандо кунанд. Масалан, садонокхои [а], [у], [о], |и| ба сифати морфема (дасга, кнтобу ... , даво- дав, гули...) истифода мешаванд ва ба туфанли маъно ва марзан морфологии худ аз фонемахои (морфемахои) дигар чудо мешаванд: даст-а, китоб-у, дав-о-даи, гул-и. Х.ангоми чудо карданн хамсадохо низ ба мо еарчади морфологи ёрй мерасонад. Масалан: барои чудо кар­данн унсурхои хамнншинн овозин [кз] мо метавонем, аз марзан мор­фемахои 1 ок- ва -зор дар калнмаи ток»ор истифода барем.

Овозхон бо ерни марзан морфологи чудо кардашуда тадричан мустакилият найдо карда, дар майнаи сохибонн забон хамчун вохид­хои мустакил чой мсгиранд. Ин холат имконият медихад, ки мо ни овозхоро дар мавридхои мавчуд набудани марзаи морфологи (мас­алан, дар калимаХ|Ои бозор, дока) низ аз овозхон дигар чудо кунем.

Хамин тарик, тактеи фонетики бо ро.\н морфологи чал мешавад ва натнчаи тахлили морфологй мебошад,

§ 8. Пас аз чудо карданн хиссахои хурдтаринн овозй мо метаво нем онхоро ба хамдигар мукоиса карда, умумняту фаркдшонро ош пор ва мнкдорн фонемахоро муайян намоем. Дар ин маврид хам меъ­ёрхои физикшо тавлндн ёрй намераеонанд, зеро овозхон аз чнхати физикию тавлндн монанд (масалан, овозчои садоноки хичохои анвали калимачон шутур, сафед, биринч) мставонанд тобншчон фонемахои гуногун бошанд ва ё баръакс. Пи масъала низ танхо ба воситан меь- ерхои лингвистй, илмй хал карда мешавад.

Овозхон алохидае, ки мо талаффуз мекунем (масалан, овозхон [с], (т), [д] на гайра), дар алохндагй маъно надоранд ва мнелн дигар овозчо ва садох.о (раъду барк, аккоси саг. еадои торн рубоб, аксн садо ва райра) чоднеан маъмулн физики мебошанд. Овозй нутк танхо дар еурате к,имати забони пайдо мекунад, ки дар нкчоягн бо овозхон дигар дар сохтанн вохидхои маънодори забон (морфема, калима, син­тагма, фраза ва гайра) нштнрок намояд ва ба воситан онхо бо маъно алокаманд гашта, вазифаи забонии худро адо кунад.