§ 2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәнi

Бiздiң отандық iлiм халықаралық жеке құқықты халықаралық азаматтық-құқықтық, шетелдермен отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастарды реттейтін құқық жүйесі қарастырады. Осылайша, халықаралық жеке құқық дегенде, бiр мемлекеттiң аумағында ғана орын алмайтын азаматтық-құқықтық қатынастар туралы айтуға болады, қайсыбiр мемлекет азаматтары арасындағы мүлiктiк және оларға байланысты емес жеке мүлiктiк емес қатынастарды айтпастан бұрын, бұл мемлекеттер арасындағы сыртқы саяси қатынастарды да қозғап өту керек.

Кез-келген құқық саласымен танысу үшін, ең алдымен, оның реттелуіне жататын құқық қатынастар шеңберін анықтап алуымыз қажет.

Мынадай екі мысалды қарастырайық.

Мысал 1. Алжирде жүрген Ресей азаматшасы Алжир азаматымен некеге отырады. Осы неке екі мемлекет территорияларында да некеге отыру шарттары және оны жасасу нысаны мен тәртібі заңи жарамды деп танылуы үшін осы құқықтық қатынасқа шетел элементі қатысқандығын ескеретін құқық жүйесін қолдану қажет. Берілген мысалда шетел элементі болып Ресей азаматшасы табылса, осы шетел элементі күрделендірген ұлттық құқықтық жүйе – Алжир құқықтық жүйесі болып отыр. Егер Ресей азаматшасының мүдделерін ескерместен, тек Алжир заңнамасын қолдансақ, осы неке РФ Отбасы кодексіне сәйкес еместігінен Ресейде жарамсыз деп танылуы мүмкін. Бұл әрбір мемлекеттің ұлттық заңнамасында нақты құқықтық қатынастарды реттеуде шетел құқықтық жүйесінің араласуына жол бермейтін императивтік нормалардың бар екендігімен түсіндіріледі.

Әрбір мемлекеттің құқықтық жүйесі өз халқының рухани мінез-құлық жағдайын, әсіресе әлеуметтік, психологиялық және материалды-тұрмыстық өмір деңгейіне сәйкес қалыптасқан. Ұлттық әдет-ғұрып нормалары, негізінен, отбасы-некелік қатынастарда шоғырланғаны мәлім. Нақ осы себепті Ресей азаматшасы мен Алжир азаматы арасындағы некелік қатынастарды реттеу үшін материалдық нормаларды қолданбастан бұрын, ең алдымен, осы қатынастарды реттеуге тиіс құқықтық жүйені анықтауымыз қажет.

Мемлекет өзінің ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастыруда, жоғарыда көрсетілген мысалдағыдай, шетел элементі қатысатын жағдайларды ескермеуі мүмкін емес. Әйтпесе, шетел мемлекетіндегі өз азаматтарының құқықтарын қорғауда көптеген қиыншылықтарға тап болуы мүмкін.

Мысал 2. ЖАҚ «Мострансгаз» ресейлік кәсіпорнында жұмыс жасайтын АҚШ азаматы 4-ші шілде Американың тәуелсіздік күні болып табылатынына сілтеме жасай отырып, 2002 жылдың 4ші шілде күні жұмысқа шықпады. Ресей азаматтары РФ Еңбек Кодексінің 112 бабына сәйкес 12 маусым Ресей күні мерекесінде демалатындығына нұсқай отырып, АҚШ азаматы 4ші шілде күні демалуға толық құқылы деп ұйғарды. Жұмыс беруші өз позициясын ресейлік мекеме қызметі РФ еңбек заңнамасымен реттелетінімен түсіндіреді. Өз кезегінде, американдық маман еңбек қатынастарын реттеуде оның «жеке заңы» - АҚШ заңнамасын ескеру керектігін алға тартады.

Жоғарыда келтірілген екі мысалда қай құқық қолданатынын анықтамастан, басты назарды екі жағдайды біріктіретін шарт – шетел элементімен күрделенгендігіне аударуымыз қажет.

Халықаралық сипатқа ие, яғни шетел элементімен күрделенген қатынастар ғана халықаралық жеке құқық әрекет етуінің аясына енеді.

Халықаралық жеке құқықтың пәні тек шетел элементімен күрделенген қатынастар екендігін ескере отырып, жалпы, «шетел элементі» терминіне түсіндірме жасап кету керек. Азаматтық Кодекстің «Халықаралық жеке құқық» деп аталатын бөлімі пайда болғанға дейін «шетел элементі» термині шартты түрде ғана болды. Сонымен қатар, көптеген ғалымдар оның қолданылуына қарсы болды. Мысалы, В.П.Зевков «шетел элементі» деген терминді халықаралық жеке құқыққа тән әр түрлі жағдайлар жасырынатын «құрғақ, мәнерсіз термин» деп сипаттаған.

Терминнің сәтсіздігі қатынастың мәнісін бұрмалап жіберетіндігімен түсіндіріледі. Яғни, аталмыш терминді қолданған жағдайда құқықтық қатынас белгілі бір шетел элементі қатысатын ішкі мемлекеттік қатынас ретінде түсініледі. Ал шын мәнісінде, қатынастың жекелеген элементі ғана емес, жалпы қатынастың өзі халықаралық сипатқа ие.

Халықаралық жеке құқық ғылымында шетел элементі құқықтық қатынастың әр түрлі элементтеріне «тіркелген» («прикрепленный»)