§ 3. Өзара түсіністік

Қазақстан коллизиялық нормасын өзара түсіністік пен сілтеме жасаған шетел құқығын қолдануға алдын ала келісім алды ма? Қазақстан соты алдын ала бет бұрудан бұрын шетел құқығының коллизиялық нормасының ұсынысымен жүруге белгілі шекарадағы елдерде осы жағдайға байланысты Қазақстан құқығы қолданылуын анықтау осы жағдайға байланысты соттың шешімі байланысты ма? Шетел құқығын қолдану керек пе, немесе оны қолдануды қабылдамау керек пе?

Осы сұрақтың жауаптары нақтыланған отандық ілімде және тәжірибеден бастама алады: коллизиялық нормаға сілтеме жасаған шетел құқығын қолданудың сөзсіз айырмашылығы бар. Шетел құқығын қолдану мәселесі жөніндегі алғышарттарды Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің 1089-бабының өзара түсіністік жайлы ережелерінен көре аламыз.

Осы ережелердің бірі мыналардан тұрады: шетел құқығын өзара түсіністік негізінде қолдан Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, тиісті шет мемелекеттегі ұқсас қатынастарға Қазақстан Республикасының құқығын қолдануға болатын болмайтындығына қарамастан, сот шетел құқығын қолданады.

Егер шетел құқығын қолдану өзара түсіністікке байланысты болса, өзгеше дәлелденбегендіктен, ол бар деп ұйғарылады.

Халықаралық жеке құқықтағы өзара түсіністік тақырыбы коллизиялық нормалардың әрекет ету шеңберімен шектеліп қана қоймайды. Ол сонымен қатар шетелдегі жеке және заңды тұлғалардың азаматтық құқықтық жағдайларын белгілейтін, яғни барлық ережелердің және материалдық құқықтық бұйрықтарын қолдану мәселелерін қозғайды. Шетел элементімен күрделенген жеке құқықтық қатынастар аумағындағы өзара түсіністікке «материалды» және «формалды» өзара түсіністікті ажыратушы арнайы құқықтық институттардың маңызын береді.

«Материалды» өзара түсіністік сол елге мекендеген шетел азаматтары мен заңды тұлғаларының заңдылықты беруін білдіреді, яғни ол осы шетел тұлғаларына жататын азаматтар мен заңды тұлға елдеріне берілетіні ұқсас болып келеді. Құқықтық айырмашылықта, әрине материалды өзара түсіністіктің кең қолдану мүмкіндігі шектелуде.

«Формалды» өзара түсіністік сол елге мекендеген шетелдіктердің жергілікті азаматтары мен заңды тұлғалардың құқық пен міндеттемелердің теңдігін болжайды. Халықаралық жеке құқықта «формалды» өзара түсіністік негізіндегі шетелдіктердің құқықтық режим қолданылады.

Осы кең аумақтағы азаматтық құқық айырмашылықтар қатынастарын өзара түсіністікпен ұсыну- сөзсіз болып табылады. Бұл дегеніміз, егер де РФ халықаралық шарттары мен федерелды заңдарында өзгеше көзделмесе. Шетел азаматтары мен шетел заңды тұлғаларын Ресей азаматтары мен Ресей заңды тұлғалары сияқты жалпы құқық бойынша құқықтар мен міндеттемелерді тең үйлестіру өзара түсіністікке байланысты емес және Ресей соты белгілі шетел мемлекетінің өзара түсіністіктің болуы туралы мәселені талқыға салуды қажеті етпейді.

Кең мағынадағы өзара түсіністік – ол теңдік негізіндегі қамтамасыз етілетін және ортақ пайдалы құқықтар мен мемлекеттік мүдделер, олардың азаматтары мен ұйымдарына мүмкіндік беретін халықаралық ынтымақтастық бастамаларының бірі болып табылады. ҚР халықаралық шарттарының бірінде өзара түсіністікке азаматтар мен ұйым тараптарының белгілі заңдарын белгілеу жағдайына міндетті мағына береді.

Өзара түсіністік туралы мәселе бойынша қарсы шектеулер (реторсиялар) деп аталатын бір кіріспенің байланысы бар, оның мақсаты өзара түсіністік қағидатын қалпына келтіру болып табылады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің-1093 бабында былай делінген: Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына арнайы шектеулері бар мемлекеттердің азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына қатысты Қазақстан Республикасы қарсы шектеулер (реторсиялар) белгілеуі мүмкін.

Реторсия деген ол халықаралық құқықтың көзқарасы бойынша басқа мемлекетке дискриминациялық шаралар қолдануы, ол мемлекеттің саясы актісі болып табылады. Реторсияға амалсыздан келетін мемлекеттік ұйымдар және азаматтардың мүдделері мен құқықтарын немесе мемлекеттің өзінің мүдделері мен құқықтарын қосқанда бұзатын актілер болып отыр. Қарсы шектеулер дискриминациялық актілерге енгізілген шектеулермен бірдей болуы тиіс.

Қазақстан Республикасының шетелде тұратын отандастарға қатысты мемлекеттік саяси бағыттарының негізі ол отандастардың құқықтарын бұзатын мемлекеттерге қатысты, әлемдік тәжірибеде қолданылатын және қазіргі заманға сай халықаралық құқықпен рұқсат етілген, қажетті жағдайларға байланысты белгілі бір шараларды қолдануды қарастырады. Бұл жерде әңгіме, сауда экономикалық байланысты қысқарту, кедендік режимді өзгерту, ҚР шекарасында өз әрекетін жүзеге асыратын, белгілі мемлекеттердің заңды және жеке тұлғалардың жеңілдіктерін өзгерту болып отыр.

Қазақстанның мүделерінің оның сауда айналымының және экспорттерінің айтарлықтай зиян келтіріп тұрғаны ол Қазақстан экспорттеріне қатысты шетелдердің дискриминациялық шараларына байланысты сыртқы рынокты қолдану.

Коллизиялық нормаларды қолданар кездегі басшылыққа алатын бір нәрсе ол шетелдік өз елінің азаматынан негіз ретінде алуға тырысады. Бұл ереже әр елдердің халықаралық байланыс процесіндегі жеке және заңды тұлғалардың теңдігіне негізделіп құрылған. Басқа сөзбен айтқанда, халықаралық жеке құқықтағы субъектілердің өзара қатынастарында құқық қолданушылық тәжірибе процесінде өзара түсіністік болжамдалады. Бұнда өзара түсіністік материалды және сонымен қатар формалды болуы да мүмкін. Материалды өзара түсіністік бұл құзыреттіліктің мөлшер теңдігін білдіреді. Формалды өзара түсіністік бұл шетелдіктерге өз елінің ұйымдары мен азаматтарының құқықтарын сол күйінде өздеріне ұсынуды болжамдайды. Әр елдің әр түрлі құқықтық жүйесінің өзгеруіне байланысты материалды өзара түсіністікті қамтамасыз ету әрқашан мүмкін болып отырған жоқ, сондықтан формалды өзара түсіністікті қамтамасыз етуге әрекет етеді.

Халықаралық жеке құқықтық аспектілерді реттейтін халықаралық келісімшарттардың ұқсас бірдей әрекеттері жоқ: келісімшарттың біреуін өзара түсіністік қағидатын жоққа шығарады, басқалары оның айналымын қолдайды, ал үшіншісі осы мәселеге байланысты ешқандай нұсқаулар бермейді. 1993 жылғы экономикалық ынтымақтастық туралы Қазақстан-АҚШ келісімдеріне зер қойған дұрыс шығар деп ойлайсың, яғни ондағы әр баптың өзара түсіністік принципі жол тауып отыр.

Коллизиялық норманың оған сілтеме жасауына байланысты басқа мемлекеттің шекарасындағы шетел заңын қолданар кезде өзара түсіністік туралы мәселе туындайды.Бұл дегеніңіз алдымен сол мемлекеттің шекарасындағы қолданған заңды және жеке тұлғаларға коллизиялық сілтеме қолданған құқықты мемлекет мүмкіндік беруін тану қажеттілігін білдіреді.

Басқа мемлекеттің заңды тұлғаларын және азаматтық құқықтарын жауапты шектеулер мүмкіндігі бар, егер соңғысы бірінші мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардың құқықтарына шек қоюына мүмкіндік берсе.

Дау мамандығы әдетте коллизиялық жалғаудың көмегімен шешіледі, яғни оны сот заңы (lex fori) бойынша мамандандыру деп атайды. Бұл жерде сот немесе арбитраж әр түрлі коллизиялық нормалардың түсініктемелері мен қақтығысып отырады, осы елдің азаматтық заңнамаларының түсінігі бойынша түсініктемелерді мамандандырады.

Шетел заңы сол немесе басқа мемлекеттің шекарасында әрқашан қолданыла бермейді, өйткені онда жария тәртіп түсінігі қызмет етеді. Жария тәртіп туралы ескерту шетел мемлекеттерінің заңдарын қолдануды шектейтін, немесе осы мемлекетте белгіленген, жария тәртіпке қарсы келетін шетел мемлекетінің құқығын қолдану кездегі, шетел мемлекеттерінің заңдарын қолдануын шектейтін, өзінше қорғаушы клапан ретінде қызмет етеді.

Халықаралық жеке құқық шеңберіндегі тәжірибелерге көз салсақ, жария тәртіп туралы ескерту азаматтық процесс мәселелері бойынша да қолдана бастады. Бұл дегеніңіз құжаттарды тапсыру, куәгерлерден жауап алу және тағы басқа процесуалды іс-әрекеттер осы елде мүмкін, бірақ жария тәртіп туралы ескерту қолданылуы мүмкін, егер тапсырылған құжатта немесе мәлімдемеде куәгер айтқан мемлекеттік немесе әскери құпия болса, өйткені бұл осы елдің қауіпсіздігі мен мүделеріне нұқсан келтіреді.

Көптеген елдерде мысалы, ГФР сот өз бастамасымен шетел заңын қолданып және оның мазмұнын анықтай алады, егер де шетел заңы дұрыс қолданбаса, бұл сот шешімін қайта қарауға негіз болмайды. Бірақ Қазақстан мен Ресейде шетел заңын дұрыс қолданбаса оны қайта қарауға негіз бар. Қазақстан заңнамаларында жария тәртіп туралы ескерту қатынастары әлі толық қалыптасып біткен жоқ.

Шетел заңы Қазақстан шекарасында қолданылуы мүмкін емес, егер осы қолдану республикада белгіленген жария тәртіпке қарсы келетін болса, сондықтан қажет болған жағдайда республика азаматтық құқықтағы құқықтық тәртіппен жеткен нормаларды басшылыққа алады.

Жалпы ойға келетін болсақ, сот әдетте, өзінің ұлттық құқығын қолданады. Сот шетел заңы күшімен пайда болған, құқықты мойындай отырып, ол шетел құқығын мойындамайды, ал ол белгілі бір шетел заңының әрекеттерінен пайда болатын, субъективтік құқықты мойындайды.

Сол немесе басқа шетел құқықтық нормасын дұрыс қолдану үшін, алдымен осы нормалардың мазмұнын анықтау қажет. Бүгінгі күні осы шетел құқығының қолданылуына қызығушылық білдіріп отырған және сотта өзінің әділдігін дәлелдеуші, тараптар және соттың өзі шетел заңының мазмұнын анықтайды. Сот шетел құқығының мазмұнын анықтауға міндетті, сонымен бірге ол процеске қатысушылардың дәлелдемелерімен шектеліп қалуына болмайды және де дауда тараптар сілтеме жасаған сол немесе басқа да шетел заңының болуына өзі көз жеткізуі керек, сонымен қатар басқа да шетел мемлекеттерінен немесе қажетті заңдардың мәтіндерін Әділет министірлігі арқылы сұрату қажет.

Шетел құқығы өз елінде қалай қолданылса, солай қолданылуы қажет және өзі шыққан елінде қалай түсінік берілсе оған солай түсінік берілуі тиіс.

Қазақстан соты шетел заңын қолдануы тиіс, егер бұл қажеттілік істі қарастырудың мазмұнынан шығып жатса; сонымен қатар тараптар шетел заңына сілтеме жасады ма жоқ па, немесе олар шетел заңының қолданылуына өтініш жасады ма жоқ па, оның маңызы жоқ.

Қазақстан соттары шетел заңына қолданарда, осы заңның қабылданған елде түсінік беру және қолданып жатса, сол қалпында оған түсінік беріп және қолдану қажет. Осындай тәртіп Қазақстан Республикасының Сауда – Өнеркәсіптік Палатасының Арбитражды сотына да таралады.

Сот отырысындағы дауды реттеу мүмкіндігімен шетел заңының жоқ болуына байланысты сотқа қандай шаралар қолдану мәселесі туындайды. Бұл жағдайда Lex fori(сот заңы) қолдану мүмкіндігі пайда болады.