Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны

б) скразны вецер (скразняк, сквазняк...);

в) вецер, які падымае слупы пылу (віхор, віхар, віхр, суха-

вей...);

г) цёплы вецер (цяпляк...); д) халодны вецер (сівер, сіверка...). 2. Воблакі, хмары:

а) воблачнасць не суцэльнага характару (хмаркі, похмаркі,

бухмаркі, воблыкі, барашкі, баранкі, дзяды, болакі, памягі...);

б) дажджлівая хмара (хмара, хмура, туча...). 3. Ападкі ў выглядзе кропель вады (дождж...):

а) малы, дробны дождж (рось, марошка, мгла, мжа, мжака...); б) вялікі дождж (лівень, улева, люха, залівень, заліва, палівень,

лея, пралой...);

в) працяглы дождж (абложнік, аблога...);

г) дажджлівае надвор’е (хляба, нянасце, макрата, макрадзь, плюта...).

4.Электрычны разрад паміж хмарамі (бліскаўка, бліскавіца,

маланка, маладня, малання...).

5.Гул, якім суправаджаецца маланка (гром, грымоты, пя-

рун...).

6.Каляровая дуга на небе пасля дажджу (вясёлка, радуга, рай-

дуга, тэнча...).

7.Надвор’е:

а) добрае, сонечнае надвор’е (пагода, вёдра...); б) надвор’е, калі ў паветры суха і горача (суш, спякота, жара,

духата, цеплата...).

8. Ападкі зімой (снег, крупы...):

а) надвор’е, калі ідзе снег з ветрам (завіруха, бура, буран, за-

мець, пазёмка, завея, дуйка, бура...);

б) цвёрды верхні пласт снегу (серанок, шарун, шарэн...); в) першы снег (зазімак...);

г) апошні снег (падскробак, падмецце...);

д) белая намаразь, якой пакрываюцца дрэвы (іней, шэрань...); е) зямля, пакрытая лёдавай скарынкай (галалёд, галалёдзіца,

слізговіца...).

Пры збіранні лексікі звяртаецца ўвага не толькі на назоўнікі, але і на іншыя часціны мовы. Фармулёўка пытанняў у такіх выпадках крыху змяняецца. У адносінах да прыметніка пытанне часцей пачынаецца словамі «Якім (якой) бывае (што-небудзь)?», «Як скажуць пра (што-небудзь)?»:

1.Вецер (буйны, моцны, слабы, лёгкі, пранізлівы, халодны, сухі, густы...).

2.Ноч з навальніцай у канцы лета (рабінавая, вераб’іная...). Пра дзеясловы можна спытаць «Як у вас гаворыцца, калі

(што-небудзь робіцца)?»:

1.Ідзе дождж (ідзе, сыпле, шпарыць, імжыць, плешча, сячэ, барабаніць, шалясціць, пырскае, лье...).

2.Ідзе снег (ідзе, падае, сыпле, лепіць, круціць, прэ...).

3.Бліскае маланка (бліскае, зіхае, паліць, палыхае...).

4.Грыміць гром (грыміць, грукоча, грахоча, грукаціць, раскатваецца...).

Сабраны матэрыял адпаведным чынам афармляецца і сістэматызуецца. Яго можна перапісаць у сшытак, але зручней аформіць на карткі. Выкарыстоўваюцца карткі аднаго прынятага памеру (звычайна 9 на 13 см). На кожнае слова адводзіцца асобная картка. Яна запаўняецца такім чынам:

1.Уверсе запісваецца слова ў пачатковай форме.

2.Пасля слова прыводзіцца скарочана граматычная памета. Для назоўніка выкарыстоўваюцца такія паметы: м., ж., н. (паказваюць на мужчынскі, жаночы ці ніякі род назоўніка); калі назоўнік ужываецца ў форме толькі адзіночнага ліку ці толькі множнага ліку, ставіцца памета адз. або мн. Граматычныя паметы дзеяслова – зак. або незак. (закончанае або незакончанае трыванне). Пры словах іншых лексічна-граматычных разрадаў памета ўказвае на прыналежнасць гэтых слоў да той ці іншай часціны мовы: прым. – прыметнік, займ. – займеннік, ліч. – лічэбнік, прысл. – прыслоўе, злуч. – злучнік, часц. – цасціца, прыназ. – прыназоўнік, выкл. – выклічнік.

3.Многія дыялектныя словы, называючы прадметы, з’явы, дзеянні, прыметы, адначасова выражаюць эмацыянальнаэкспрэсіўныя адценні. Гэтыя адценні абазначаюцца стылістычнымі паметамі, якія на картках ідуць услед за граматычнымі паметамі. Прыкладны індэкс стылістычных памет:

абразл. – абразлівае асудж. – асуджальнае груб. – грубае гумар. – гумарыстычнае жарт. – жартаўлівае

здзекл. – здзеклівае зніж. – зніжанае зневаж. – зневажальнае іран. – іранічнае ласк. – ласкальнае лаянк. – лаянкавае

непахв. – непахвальнае павел. – павелічальнае пагард. – пагардлівае пахв. – пахвальнае спагад. – спагадлівае узмац. – узмацняльнае

Вучні на інтуітыўным узроўні добра адчуваюць экспрэсіўнасць, калі яна прысутнічае ў слове, але канкрэтызаваць яе і выбраць адправедную стылістычную памету часта не могуць (для гэтага трэба мець прафесійнае веданне і чуццё мовы). Калі ўзнікаюць цяжкасці ў вызначэнні стылістычнага адцення, можна карыстацца ўніверсальнай паметай агульнага характару экспр., якая паказвае, што слова не нейтральнае, а стылістычна афарбаванае, экспрэсіўнае.

4.Затым даецца тлумачэнне слова. Прымяняюцца два спосабы тлумачэння. Калі дыялектнае слова мае семантычна тоесны адпаведнік у літаратурнай мове, то яно і тлумачыцца гэтым адпаведнікам: апані ва– патэльня. Дыялектызмы, якія не суадносяцца са словамі літаратурнай мовы або значэнні якіх не супадаюць са значэннямі слоў у літаратурнай мове, тлумачацца апісальна: апа р– ‘паласа вады каля берага ракі або возера пры раставанні лёду’. Тлумачэнні слоў-этнаграфізмаў, што абазначаюць мясцовыя прадметы, можна дапаўняць малюнкамі, схемамі, фотаздымкамі, якія даюць нагляднае ўяўленне аб прадметах і значэннях слоў.

Умнагазначных словах тлумачацца ўсе значэнні і кожнае з іх падмацоўваецца прыкладамі-сказамі.

5.Значэнне і ўжыванне слова ілюструецца сказам, запісаным спрошчанай фанетычнай транскрыпцыяй. Ілюстрацыі падаюцца такімі, якімі яны атрыманы ад інфарманта, нельга папраўляць ці дапаўняць сказы сваімі словамі.

6.Кожная картка пашпартызуецца: унізве ўказваецца назва населенага пункта і раёна, дзе зроблены запіс, год запісу, прозвішча збіральніка.

214 Раздзел 2. Школьнае лінгвістычнае краязнаўства

Узор карткі:

То ўбаж., непахв. – тоўстая жанчына.

Ну й то ўба, мо кілагра мсто ма .я

Новая Руда Гродзенскага р-на, 2003 г. Т. Грынь

Правераныя настаўнікам карткі папаўняюць школьную дыялекталагічную картатэку.

Вучні займаюцца не толькі лексікай, але і фразеалогіяй. Методыка збірання яе ў асноўным такая самая, але ёсць і пэўныя асаблівасці. Фразеалагізмы створаны не столькі для называня, колькі для ацэнкі, характарыстыкі прадметаў. Іх намнога менш, чым слоў, і ў маўленні яны выкарыстоўваюцца адносна рэдка. Гэта стварае пэўныя цяжкасці выяўлення фразеалагізмаў.

Не трэба арыентаваць вучняў запісваць толькі ўласна дыялектныя фразеалагізмы, бо вызначыць такі іх статус без добрага ведання фразеалогіі, без спецыяльных фразеалагічных слоўнікаў няпроста, а часта і немагчыма. Пры недыферэнцыйным падыходзе збіральніка зацікавіць усякі фразеалагізм, незалежна ад таго, ужываецца ён у літаратурнай мове ці не.

Найбольш якасны, аб’ектыўны запіс фразеалагізмаў атрымліваецца тады, калі яны ўзяты з натуральнага маўлення, не «справакаванага» спецыяльнымі пытаннямі. Збіральнік у такім выпадку карыстаецца метадам пасіўнага назірання за гаворкай інфарманта, спадзеючыся на ўдачу, на выпадковую «сустрэчу» з фразеалагізмам.

Пры належнай падрыхтоўцы можна карыстацца метадам апытання. З дапамогай яго становіцца магчымым за адносна кароткі час абследаваць большую колькасць фразеалагізмаў. Гутарка з інфармантам ажыццяўляецца па загадзя складзенай інструкцыіапытальніку. Апытальнік ствараецца на базе слоўнікаў, а таксама картатэкі, што знаходзіцца ў дыялекталагічным фондзе вучнёўскага гуртка. Ён уяўляе сабой спіс фразеалагізмаў, размеркаваных па тэматычных групах, напрыклад: «Рысы характару і паводзіны чалавека», «Адносіны паміж людзьмі», «Фізічны стан і адчуванні», «Псіхалагічны стан і пачуцці», «Знешні выгляд чалавека», «Мысленне і моўныя зносіны», «Колькасць каго-, чаго-небудзь», «Час», «Перамяшчэнне ў прасторы» і інш.

У Беларусі пакуль што апублікаваны адзін фразеалагічны апытальнік – «Кароткая інструкцыя па збору фразеалогіі ў беларускіх гаворках», складзены У.І.Ковалем [28]. Тыповыя пытанні ў ім – «Як у вас гавораць пра (каго-, што-небудзь)?»:

1.Разумнага, кемлівага чалавека (светлая галава, галава ва-

рыць, глузды добра вараць, галава не на вошы...).

2.Добрага, ціхага, памяркоўнага чалавека (хоць да раны пры-

кладай, пальцам не зачэпіць, вока не запарушыць...).

3.Легкадумнага, несур’ёзнага чалавека (матылі ў галаве, ве-

цер у галаве, ветрам падшыты, віхар у галаве круціць, у галаве вецер свішча...).

Пры выкарыстанні апытальніка інфарманту па чарзе зачытваюцца фразеалагізмы, і ён павінен назваць тыя, што выкарыстоўваюцца ў гаворцы. Агучаныя прыклады фразеалагізмаў часта дапамагаюць інфарманту ўспомніць іншыя выразы і варыянты з такім самым ці іншым значэннем.

Складанасць правядзення гутаркі на фразеалагічную тэму зыходзіць таксама з самой спецыфікі фразеалагізмаў. Многія з іх маюць вобразную аснову і супадаюць кампанентным складам

зпераменнымі словазлучэннямі. Бывае, што інфармант не можа зразумець семантычную цэласнасць фразеалагізма і ўспрымае яго як звычайнае словазлучэнне. Напрыклад, на пытанне «Ці выкарыстоўваюць у вас выраз намыліць шыю ‘моцна прабраць каго-небудзь, выгаварыць з дакорам’?» інфармант адказвае сцвярджальна, а на ўдакладняльнае пытанне «Што абазначае гэты выраз?» дае такое азначэнне: «Ну, гэта калі бярэш мыла і трэш шыю, каб яна стала мыльнай». Збіральніку даводзіцца тлумачыць, што тут словазлучэнне выступае не ў прамым, а ў пераносным значэнні. Але не кожны суразмоўца здольны гэта зразумець. Практыка сведчыць: найлепшыя запісы фразеалагізмаў дае гутарка з інфармантам, маўленне якога вобразнае, жывое, аздобленае параўнаннямі, прыказкамі, трапнымі характарыстыкамі і азначэннямі. Такія інфарманты – залаты фонд для збіральніка.

Часта інфармант не можа адназначна сарыентавацца, ужываецца ў гаворцы фразеалагізм ці не. На пытанне «Ці кажуць у вас так?» можна пачуць адказ: «Хто яго ведае, можа і кажуць. Напэўна, кажуць. Хто хоча, той і кажа». Няўпэўненасць выклікаецца тым, што фразеалагізм у большасці выпадкаў складаецца з агульнаўжывальных, зразумелых слоў. І ствараецца ілюзія, што ён

зтакім слоўным комплексам магчымы, хоць на самай справе для гаворкі не характэрны.

Адзначаныя акалічнасці вымагаюць апытання не аднаго, а некалькіх інфармантаў, каб атрымаць больш аб’ектыўныя звесткі пра ўжыванне канкрэтнага фразеалагізма.

Чарнавыя запісы фразеалагізмаў ў далейшым апрацоўваюцца і сістэматызуюцца. Кожны фразеалагізм заносіцца на асобную картку, якая прыкладна выглядае так:

Ні да та нцані да ружа нца– ні на што не здатны, няўмелы.

У вучняў узрастае цікавасць да збіральніцкай справы, калі яны бачаць яе рэальную карысць. Сабраны матэрыял можна выкарыстаць на ўроку і, часцей, у розных пазакласных мерапрыемствах. На паседжаннях гуртка ці ў канферэнцыях гэта невялікія паведамленні пра групы слоў, фразеалагізмаў, аб’яднаных адной тэмай, напрыклад: «Дыялектныя назвы ў гаворцы нашай вёскі», «Народныя назвы грыбоў і ягад», «Народныя назвы птушак», «Назвы посуду», «Фразеалагічнае багацце нашай гаворкі». Падборкі слоў і фразеалагізмаў варта змяшчаць у школьным перыядычным друку (насценнай газеце, рукапісным часопісе, альманаху), абавязкова ўказваючы прозвішчы вучняў-збіральнікаў. Калі збіральніцкая праца праводзілася з году ў год і сабрана багатая картатэка, можна скласці дыялектны слоўнік гаворкі сваёй вёскі ці ўсяго сельсавета. Зразумела, што асноўную рэдактарскую функцыю ў гэтай справе бярэ на сябе настаўнік.

Калектыў энтузіястаў школьнага гуртка можа трымаць сувязь з кафедрай беларускай мовы універсітэта ці навукова-даследчым інстытутам і стаць свайго роду дыялекталагічным карэспандэнцкім пунктам гэтых устаноў.

Як паказвае практыка, збіранне дыялектных слоў і фразеалагізмаў «не толькі пашырае веды вучняў ў галіне роднай мовы, але і развівае ў іх назіральнасць, знаходлівасць, здольнасць аналізаваць навакольныя з’явы, заўважаць, чым адно адрозніваецца ад другога, уменне дакладна фармуляваць думкі» [46, с. 62].

2.4. Збiранне тапанiмii

Праца з тапанімічным матэрыялам аказвае вялікае пазнавальна-выхаваўчае ўздзеянне на вучняў. Тапонімы ўтрымліваюць інфармацыю мінулых часоў, знаёмяць з культурай,

бытам, гаспадарчай дзейнасцю нашых продкаў.

Вывучэнне тапанімічнай лексікі з вучнямі могуць арганізаваць выкладчыкі розных прадметаў (беларускай мовы і літаратуры, гісторыі, геаграфіі, астраноміі) як на ўроках, так і на пазакласных занятках. Сістэмна і рознабакова тапанімію можна вывучаць сіламі тапанімічнага гуртка. Тэматыку заняткаў гуртка вызначае настаўнік. З апублікаваных метадычных распрацовак падобнага гуртка заслугоўвае ўвагі артыкул В.М.Емельяновіч «Тапанімічны гурток» у часопісе «Народная асвета» [19, с. 52 – 55], дзе прапануюцца, напрыклад, такія тэмы заняткаў: 1. Тапаніміка і яе раздзелы. 2. Паходжанне геаграфічных назваў. 3. Назвы рэспублік. Назва «Беларусь». 4. Назвы рэк і азёраў нашай рэспублікі. 5. Назвы гарадоў і вёсак Беларусі. 6. Назвы роднага краю (урочышчаў, палёў, лясоў, сенажацей, дарог і інш.). 7. Назвы вуліц роднага горада, вёскі. 8. Гісторыя краю – у назвах. 9. Новыя часы – новыя назвы. 10. Геаграфічныя назвы ў песнях, паданнях, прыказках і прымаўках, у творах мастацкай літаратуры.

Вельмі актуальнай з’яўляецца тэма № 6, паколькі яна арыентуе вучняў на непасрэдна збіральніцкую працу. Важнасць гэтай працы ў наш час тлумачыцца тым, што разбураецца традыцыйная беларуская вёска і разам з ёю знікае багаты пласт мікратапанімічнай лексікі, што назапашваўся цягам стагоддзяў. Пачэсны абавязак настаўніка роднай мовы і літаратуры – занатаваць гэтую лексіку ў сваім рэгіёне, каб яна не страцілася, а захавалася хаця б у пісьмовым выглядзе для будучых пакаленняў. Калі ў гэтай справе прымуць удзел і вучні, то карысць ад яе, несумненна, узрасце.

Для таго, каб школьнікі навучыліся запісваць назвы свайго рэгіёна, настаўніку неабходна правесці серыю падрыхтоўчых заняткаў. Яны грунтуюцца на агульнай методыцы збірання дыялектнага матэрыялу і методыцы збірання лексікі, апісанай у папярэдніх раздзелах дапаможніка.

Пры апытанні інфармантаў у гэтым выпадку найлепш падыходзіць тэматычная гутарка. Паспяховай яна можа быць толькі тады, калі вучні засвояць праграму-мінімум па тапаніміцы. Праграма прадугледжвае па магчымасці ўсебаковае вывучэнне

мясцовых геаграфічных аб’ектаў і арыентуе збіральнікаў на высвятленне наступных фактаў. Прыкладны змест праграмы:

Населеныя пункты

1. Назва населенага пункта (хутара, вёскі, мястэчка і г.д.), афіцыйная і мясцовая, калі яна ёсць, раён і вобласць з улікам сучаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу. Ці была ў мінулым іншая назва і ў сувязі з чым адбылася змена назвы? Мясцовыя легенды пра паходжанне старой і новай назвы, і якія навукова-афіцыйныя звесткі ёсць на гэты конт? Ці ёсць у мясцовых жыхароў якая-небудзь агульная мянушка?

2.Як называюцца часткі населенага пункта, вуліцы, плошчы, сады, базары і іншыя дробныя геаграфічныя аб’екты?

3.Ці ёсць паблізу населенага пункта рэшткі гарадзішчаў, развалінаў, крэпасцяў, валоў, ірвоў, як яны называюцца?

4.Назвы мясцовых калгасаў і саўгасаў.

5.Назвы жыхароў па імені населенага пункта (у мужчынскім, жаночым родзе і зборныя).

6.Назвы суседніх населеных пунктаў, у тым ліку і тых, што цяпер не існуюць. Што вядома пра іх паходжанне?

Пачынаючы з гэтага пункта і далей пры апісанні геаграфічнага аб’екта варта ўказаць яго месцазнаходжанне ў адносінах да асноўнага населенага пункта (з улікам напрамку на поўнач, поўдзень і г.д. і прыкладнай адлегласці ў кіламетрах).

Рэльеф

7.Як называюцца горы, пагоркі, іх вяршыні, цясніны, хрыбты, перавалы?

8.Назвы далінаў, нізінаў, раўнінаў.

9.Як называюцца курганы, схілы, яры, іншыя элементы мясцовага рэльефу?

10.Назвы пячораў, падземных хадоў, шахтаў, кар’ераў,

акопаў.

Сельскагаспадарчыя ўгоддзі

11.Назвы ніваў, лугоў, палёў і асобных іх частак.

12.Як называюцца выганы, пашы, папары і іншыя ўчасткі неапрацаванай зямлі?

Лясныя ўгоддзі

13.Як называюцца лясы, асобныя лясныя ўчасткі (паляны, бары, гаі, узлескі, лесапаркі, лесапалосы і іншыя геаграфічныя аб’екты, звязаныя з мясцовай флорай)?

14.Назвы запаведнікаў і заказнікаў.

15.Як называюцца масівы кустоў і дробналесся?

Вадаёмы

16.Як называюцца рэкі, рэчкі, ручаі, што працякаюць на абследаванай тэрыторыі. Указаць, адкуль яны бяруць пачатак, куды ўпадаюць (пры неабходнасці і магчымасці: даўжыню, шырыню, глыбіню, хуткасць цячэння, колер вады, характар рэчышча, дна, берагоў (гліністыя, пясчаныя, камяністыя, ілістыя, топкія), асаблівасці поплава – шырокі, вузкі, балоцісты).

17.Якія назвы маюць рэчышчы перасохлых рэчак і ручаёў?

18.Назвы крыніцаў.

19.Назвы канаў, каналаў, пратокаў, рукавоў.

20.Назвы стаячых водаў: балотаў, азёраў, сажалак (ставаў), тарфянішчаў і г. д.

21.Назвы астравоў, паўастравоў, косаў, мысаў.

22.Назвы плёсаў, парогаў, перакатаў, меляў, вадаспадаў, асобных участкаў берага, прыбярэжных стромаў, заліваў, ліманаў.

23.Як называюцца пераправы, брады, прыстані, рыбалоўныя тоні, месцы для купання?

Сабраныя тапанімічныя назвы афармляюцца на карткі. Карткі павінны быць аднолькавага памеру, звычайна 9 х 13 см. Асобная картка афармляецца наступным чынам. Злева ўверсе запісваецца літаратурным пісьмом назва. У дужках транскрыпцыяй перадаецца яе вымаўленне. Калі ёсць неафіцыйная назва, то побач такім самым чынам падаецца і яна. Прыводзяцца граматычныя паметы: мужчынскі род – м., жаночы род – ж., ніякі род – н. Калі тапонім мае толькі множны лік, то выкарыстоўваецца памета мн. Пры некаторых назвах паметы не падаюцца, напрыклад: Пад кудрай, Каля шашы, За дубішчам.

Затым даецца значэнне тапоніма, г. зн. называецца адпаведны аб’ект намінацыі. Указваецца месцазнаходжанне аб’екта.

Калі ўдалося запісаць ілюстрацыйны прыклад ужывання тапоніма ад інфармантаў, то ён адлюстроўваецца на картцы спрошчанай транскрыпцыяй.

Кожная картка пашпартызуецца: указваецца населены пункт

іадміністрацыйна-тэрытарыяльны раён, дзе запісана; прозвішча, імя, імя па бацьку, узрост інфарманта; прозвішча таго, хто запісаў, год запісу.

Гістарычна-этымалагічныязвесткі(афіцыйнаецінеафіцыйнае тлумачэнне паходжання назвы) таксама занатоўваюцца на картцы.

Калі адной старонкі карткі не хапае, то можна працягнуць запіс на адваротным баку. Калі для запісу замала адной карткі,

то можна выкарыстаць дадатковыя карткі, пранумараваўшы іх старонкі і змацаваўшы разам.

Узоры картак:

Прыдо ўгаен. (Прыдо ўго). Неафіц. назва Дарашке вічы

мн. (Дарашке вічы). Вёска за тры кіламетры на поўдзень ад в.

Бершты Шчучынскага р-на. Запісана ад Лебядзевіча Віктара Іванавіча, 1948 г.н. М.П.Абухоўскім у 2008 г. у в. Бершты Шчу-

Сабраныя і належным чынам аформленыя тапонімы паслужаць каштоўным матэрыялам на ўроках, крыніцай плённай пазакласнай працы. На базе іх можна скласці тапанімічную картатэку, рэгіянальныя мікратапанімічныя карты, слоўнік мікратапонімаў пэўнага рэгіёна. Гісторыя геаграфічных назваў можа быць раскрыта ў творчых працах: сачыненнях і пераказах, прысвечаных роднаму краю.

Тапанімічная праца пад кіраўніцтвам творчага, ініцыятыўнага, захопленага такой справай настаўніка можа стаць выдатным сродкам навучання, выхавання ў вучняў дапытлівасці і назіральнасці, развіцця патрыятычных пачуццяў.