Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны

20. Знайдзіце прыметнікі са сцягнутымі канчаткамі, растлумачце, як утварыліся сцягнутыя канчаткі.

1.Ха таў і хбыла до бра, і жылі яны до бро, бо былі панэ. Камо рнікбы ўхаро шымушчы на, высо кі, стро йны, чырво ны, а яго жо нкабыла ні натто кап харо ша, мале нька, худзе нькаі не ка прыго рбляна(Сурынка Сл.). 2. Ране йшавайна, ца рска, та была страшне йша, як цяпе рашня(Гуды Лід.). 3. Сьпява ем: «Мы дажа лі жы таі вы гналіво ўка, а ў на шагапа насі вагало ўка» (Залацеева Зэльв.). 4. На бало цігэ тумкла ліў та кіясташке, кап патсыха ла, бо яна з вады й мо кра(Кавалі Бераст.). 5. Але такса маглядзе лі на хараство, кап ні даўгано са, ні гарба таці крыва я(Суботнікі Іўеў.). 6. Ат сэ рцаў яе атніма ласяпра вару ка, яна ні магла нічо га рабі ць(Свірыды Шчуч.). 7. Я ба чыўу сусе дато лькічо рнукаро ву (Хадзявічы Сл.). 8. Пабе глаз дзе ўкаміў сусе днювёску, ма ццы нічо гані сказа ла(Янчукі Шчуч.). 9. Патсо хня, пасьля перакла двалі

ўбо льшвысо кіясташке, бо як пакла сьцівысо комо кру, то па дае (Кавалі Бераст.). 10. Прыйшла, а яны якра стару сьвіню закало лі (Рудзевічы Зэльв.). 11. Мы шма тпрыяжджа ямцяпе рна бра цку магі лу(Казакоўцы Маст.). 12. Сма чнамалачко, і я спыта ўу яе, чаму каро вачо рна, а малачко бе ла(Хадзявічы Сл.).

21.Адзначце дыялектную спецыфіку форм прыметнікаў (займеннікаў) жаночага роду роднага склону.

1.Каля на шаевёскі ёсьць ніве лького зяро(Хадзявічы Сл.).

2.У гэ тыча сба цькаі ма цімаладо есадзі лісяпад ыко намідля благаславе ньня(Пасінічы Сл.). 3. Бяр упытлёвае мукі, насыпа юяе ў вялі кумі скуі даліва ютуды ка плювады і ло шкайпераме шваю муку з вадо юці з малако м(Аляксандраўшчына Зэльв.). 4. Як ідзе маладо ідружы на, віта лісяху стачкаміцера ссто л(Лозкі Навагр.).

5.Самапе ру[сухая бялізна, якую нясуць мыць на рэчку] назьбіра ю з усяе ха ты, панясу на рэ чкуі памы ю(Мураваная Ашмянка Ашм.).

6.Быва ло, німачагое сьці, ды кмысьсястро нкаюпайдзе мнаскуба ем яко елебяды, крапівы маладо еці шча ўядый нава рым(Цяглевічы Зэльв.). 7. Хі бара ньшэкаро вае лахле .пСе нады сало мупало жым, да хало днаевады нап’е цца, ды й до бро(Востухава Карэл.).

22. Растлумачце дыялектны характар канчаткаў прыметнікаў (займеннікаў) мужчынскага і ніякага роду ў месным склоне.

1.У каго стары ядо мае сьць, дык малады мудо марабі цьніма што, на ўсём гато вумсядзя ць(Востухава Карэл.). 2. Па ніЁле нска

ўтако мхаро шумхала це, прачыта лазапі сачку, дала мне сы ра гала нскага кака вам, што вы ве кне ба чылібелару сые таго(Шчорсы Навагр.). 3. Са мгра фПато цкіжы ўу гэ тумцагля нумпала цы (Рось Ваўк.). 4. Хто ў до брумжы цьціжы ,ўто то йдо брове даяўсё (Струга Маст.). 5. Тады та мна по льскумязыку вучы ліся(Перстунь Гродз.). 6. На маладо мбы ўэлега нскікасьцю м, а на маладо й бе лывэ люм(Лешчаняты Смарг.). 7. Калі ле хчыўмі тусь, то й на тако мсло нчыкумо жнаўдво хспа ць(Цырын Карэл.). 8. Купíла сабе но высьпіжа к[каструлю з ручкай], звары лакру пнікуў но вум сьпіжаку. Усё ты лю бішправава цца, каб на сваём паста віць(Загор’е

Карэл.).

23.Знайдзіце дзеясловы, якія заканчваюцца спалучэннем -мо. У якіх дзеяслоўных формах яно рэалізуецца?

1. Гэ такі цяпе ракае сьцьМастэ го рат. Ту така, дзе мы жывямо, – Пра выяМастэ, а на ле выбо кад на с– Ле выяМастэ (Правыя Масты Маст.). 2. Да таво равы глыбо кія, што мы ні пярэ йдзямо (Сідоркі Свісл.). 3. Мы седзімо на ву ліцы, гаварымо, а ён ка жа: «Ва ля, е сьліты по йдзішза міне за муш, я прые дуўво сіньда цібе ў сва ты» (Ганчары Лід.). 4. А мы пра жы зьнюна шупагаво рымо, а ўжо нагавары ўшыся, пе сьнюзасьпява ем(Вялікая Бераставіца Бераст.). 5. А даха тыбяжымо, ано кале ніпа па льцахсту каюць (Залацеева Зэльв.). 6. Быва ло, і музыка нтыйгра юць, гуля ямоі касьцёр па лімо, хто заці рку, хто булён ва рыць, бо на цэ лыты дзень на Кро маньатпраўля лі(Шчорсы Навагр.). 7. Як по ст, пы шкі пяклí: напа рымкарто флі, даба віммукі і пячымо (Дакудава Лід.). 8. Нагатава ліпасо лізь мя сам, тады і ка жаба цька: «Дава йзды мемо ме ркуі гля ньмо, хто з на спатаўсьце »я (Любча Навагр). 9. На тта любíла вечаркі. Як пайду на вечаркі, і сьпява ю. Так сьпеімо, так прадзімо, седзімо прадзімо ці зу быро бім. А тады дава йцепасьпяём, так дава йцепагуля емотро хі. Так яшчэ пры дзекато рыхло пец з гармо шкай, пагра еі пагуля емотам тро хі. Сядзімо з хло пцамі, а як завядзе мся като рым, так раскіда ена мусю ту юрабо ту, што мы ро бім. Ужо ш така яабі да, як ідзімо даха ты, аш чу цьне пла чаш. Ну, нічо га, наза ўтраізно ўідзімо (Тарнова Лід.). 10. А дзе тка жана Віцька: «Па даймоі ляжэ мо» (Косцевічы Ваўк.). 11. По йдзямоўсе тро ху сьве ,тпаглядзіцё хо ць, што лю дзіро бяць. (Любча Навагр.).

24. Выпішыце дзеясловы ў сінтэтычнай форме будучага складанага часу, растлумачце гісторыю яе ўтварэння.

1. Гавары цьмутабе адно, а ты друго еро iбш (Чырвонае Сяло Зэльв.). 2. Тэ расме цьмеяна бя дыз гэ тымхло пцам(Падлабенне Гродз.). 3. Трасьці ты лясе нане ме цьмяцяча су; Што хаце цьме, то вары цьме(Навасёлкі Свісл.). 4. Наш Ге нюсьшкадава цьме, што не прые хаў, як ма цібыла яшчэ жыва я(Міжэвічы Сл.). 5. На шуй каро вена зіму се нахва цімее сьці(Ізабелін Ваўк.). 6. Спатайка што дасі ма цяры, ніхто ня ве дацьме, то ме ншкры кубу дзя, як мужы кня ве дацьме(Хілякі Бераст). 7. Прыла плютабе хала цік, і насíцьмеш за каро вамі, гэ тож ні ў шко лу(Бабынічы Сл.).

8.Ху ткомалы пла каціме, ужо лу псідрыжа цьу яго (Калантаі Ваўк.).

9.До ўгажы цімятвая сьвякро ,ўлёткая яшчэ (Бабынічы Сл.). 10. І не зна цьмуцьбацьке, куды падзе ласяі хВе рка, як яна з на міпае хала (Прывалка Гродз.). 11. Дзя цькаіму цімешма тдакуме нтаў, што бы ў на вайне (Міжэрычы Сл.). 12. Нічо ганя зро біш, мая сьцяга ўжо така ,яшто жы цьмуадна (Старыя Васілішкі Шчуч.).

1.7.2. Асаблiвасцi гродзенска-баранавiцкай групы гаворак

Мова Гродзеншчыны вызначаецца і шэрагам асаблівасцей, якія бытуюць пераважна ці толькі на гэтай тэрыторыі і не характэрны для іншых рэгіёнаў пашырэння паўднёва-заходняга дыялекту. Паводле гэтых асаблівасцей вылучаецца ўнутрыдыялектная група гродзенска-баранавіцкіх гаворак, для якіх характэрны такія

асаблівасці.

1. Адносна паслядоўная рэалізацыя моцнага недысіміляцыйнага якання, калі этымалагічныя галосныя гукі |э|, |о|, |а| пасля мяккіх зычных супадаюць у гуку |а| не толькі ў першым складзе перад націскам, але і ў іншых ненаціскных складах: в’арац’ано,

п’араста ’,н з’ал’анава ты, с’в’ан’ц’а нскоз’э ’ла. Не рэалізуецца гэ-

тая заканамернасць у канцавым адкрытым складзе. Тут у большасці гаворак, як і пасля цвёрдых зычных чуецца гук |о|: по ’ло, нас’э ’но,

в’ас’э ’ло, шча ’сц’о, то йо, с’л’апо йо, Ка ’зо.

2. Прыстаўны гук |г|, які ўжываецца не толькі перад націскнымі пачатковымі |о|, |у|, але і перад ненаціскным |а|: го стры, го ’сан’,

го ’заро, гу ’ліца, гуш, гу ’зал, гану ча, гарэ ,хгал’э шн’ік.

3.Націскны канчатак -э ў формах назоўнікаў жаночага роду множнага ліку назоўна-вінавальнага склону: дз’аўк’э, хустк’э,

лашк’э, м’іск’э, каравэ, паласк’э, галаўк’э, мац’арк’э, ц’атк’э.

4.Постфікс -с’о ў зваротных дзеясловах: байу ’со, с’п’о кс’о,

захац’э лас’о, с’м’айа ’ліс’о, зраб’і лас’о.

5.Суфікс -ц’і ў формах інфінітыва з асновай на галосны:

хадз’і ’ці, раб’і ’ці, п’іса ’ці, каза ’ці, да ’ці, с’п’ава ’ці.

6.Націскны канчатак -эм у формах дзеясловаў першай асобы множнага ліку цяперашняга і будучага простага часу першага спра-

жэння: (ідз’э м, кладз’э м, н’ас’э м, б’арэ м, жн’э м) і канчатак -ам не пад націскам (ко ’лам, м’э ’лам).

7.Канчатак -эц’а ў формах дзеясловаў другой асобы множнага ліку цяперашняга часу першага спражэння з націскам на тэматыч-

ным галосным: н’ас’э ’ца, ідз’э ’ца, пас’э ’ца, стрыжэ ’ца, с’ачэ ’ца.

8.Для ўтварэння назваў, якія абазначаюць месца, плошчу, дзе расла тая ці іншая сельскагаспадарчая культура, выкарыстоўваецца суфікс -іск(о): аўс’а ’ніско, бул’бо ’віско, жы тн’іско, грыча ’ніско, лубо ’віско, луб’а ні’ско, йачм’э ’ніско. Зрэдку з дапамогай гэтага суфікса ўтвараюцца назоўнікі іншых тэматычных груп: а) назвы частак прыладаў працы: тапары ско, грабл’і ско, ранкав’і ско‘ручка лапаты’; б) назвы месца, дзе што-небудзь адбывалася, знаходзілася: агн’і ско‘месца, дзе гарэў агонь, кастрышча’, пажа рыско‘месца, дзе быў пажар’, ха тн’іско ‘месца, дзе стаяла хата’, стажа рыско ‘месца, дзе стаяў стог’, тарпан’і ско‘тарфянішча’.

25. Знайдзіце словы з прыстаўным гукам |г|, растлумачце пазіцыю, у якой ён выкарыстоўваецца.

1. Сво йгузяло ккі нула, пасьля ма тказабра лато йгузяло кз лахма нікамі(Вострава Зэльв.). 2. Гу ліцад гу лачкі– усё выгара ла, ажно да магі лкаў. У я махляжа ліру скія крыча лі«гура!», «гура!», запа льваліха ты, кап прас ды мнічо гоні было відно (Монькавічы Маст.). 3. Ка ляна шаевёскі ёсьць няве лькаего зеро(Хадзявічы Сл.). 4. А ляра су на шайха цебылі та нцы, то о тош бі ліся, до бра, го кнаўні пабі лі(Лушчыкі Воран.). 5. На рэ чкулята юць, у ле ,сяк го сяньпры йдзя(Лаздуны Іўеў.). 6. А ўдо мата вячэ ру, та го ўцы заганя й– рабо тыбыло ко лькіхо чаш(Струга Маст.). 7. Во з

увяза ўгабо ркай(Галунавічы Іўеў.). 8. Бра ліў ха тупат пры печак курэ ,йпрыво дзілікаці ццагаве чак, парасі лісясьві нято жаў ха ці (Аляксандраўшчына Зэльв.). 9. Се ялівясно юпшанíцу, рачы ху, гавёс (Якубаўцы Воран.). 10. Як ішлі за мушза по льскім, мелі ку фры гадзе ньня, сво палатнаі, гаве чак(Пераганцы Воран.). 11. От мру ць лю дзі, штодзе ньнябо шчык. Та кадмэ нчыццахто ве ляі зно йдзе сваю дзя лку. Така яга мбаі кво ламу, і здаро ваму(Радунь Воран.).

12.Пазьбіра лаўсе гану чыі аднесла гану чніку(Асташа Гродз.).

13.Адзі нра спае хаўму жыкгара цьса шва грам, гара лі, гара ліда ве чара(Малая Бераставіца Бераст.). 14. Дзе цігарэ хаўназьбі ралі мне ле там(Навікі Свісл.). 15. Ніго дзінсы нні прые хаўна сьвя та (Ражкі Свісл.). 16. Пашла да каваля, нагастры ласаке ру(Голдава Лід.).

26.Растлумачце тып ненаціскнога вакалізму пасля мяккіх зычных у канцавым адкрытым складзе.

1.Было тро ёдзяце ,йбудава ліно вуха ту(Рудзевічы Зэльв.).

2.Было ў сям’і пяцёро дзяце ,йды яшчэ ўмярло дво ё(Самуйлавічы Маст.). 3. На вы ганібыло ты ляптушо к– баgа сы. Ціпе рніма. Кулікі былі, чы сто каўняра мічо рнянькімі, пе ’рё кудлава то(Падбалоцце Зэльв.). 4. Як ма макалі ку піцьпаду шачак(та кканфе ты называ ліся), то для на сгэ тове лькаёсьвя тобыло (Гарнастаевічы Свісл.). 5. Адна вы гадаваладваі хдзяце .йТрэ цяёпамярло (Масушыны Свісл.). 6. Шэ сьцьнядзе льпо ступерат Каляда мі: нічо го скаро мнагое сьцінямо жно, то лькісе мётаўку ць, сялётка, ры ба (Востухава Карэл.). 7. А плаці ліза дзе ньрабо тыза капа нёпіся т капе як(Самуйлавічы Маст.). 8. Шча сьцё, што ко ньпераско чыў церас яго (Шылавічы Сл.). 9. У по лёбацькí вадзíлі, каравэ па сьвілі (Шылавічы Сл.). 10. І хнодзіцё лапшы ваё, усё абля паяцца, як е сьць (Лаўрыновічы Свісл.). 11. І ён с тае юдзе ўкаюў бало цісхава ўсё да й жы ўсабе (Росцевічы Зэльв.). 12. Адзе нёсушы iл лю дзi, да палатно матыля ласё(Малыя Азёркi Маст.). 13. I мы тагда, пасьля э тагаўсяго, сабяро мсёi танцу ям, пье м(Калядзiчы Ваук.).

14.Мужы кс канём у ле iссхава ўсё, сястра яго, Анто ся, с каро ваю, а я

змалы мi дзе цьмi ў жы iцсхава лася(Пруд Дзятл.). 15. Пачала сягэ та гiсто рыяс таго, як на на шыхзе мляхпрайшо ўсёвялi iкНапалеён са сваi м во йскам, каб забра iцса беўсi хна с(Кватары Бераст.). 16. Закрыва iл пе чдзьве ркамi, i та кпякло сёўсё (Вялікая Бераставiца Бераст.).

17.Уся ,кдзяткi, прыхо дзiласё, а iлма iцтва яхi траябыла (Райца Ка-

рэл.). 18. На сзавязьлi ў Сьвi слач, са Сьвi слачыта мужо пяшко мда Сто каў, та мпачына ўсёаэрадро мстроiць, у Сто ках(Бiбiкi Зэльв.).

19.На снарадзi ласёчатырна ццацьдзяце й(Асташына Навагр.).

20.Iнцярэ снове льмi зва iлсё яны, цi то рхiёлагi, цi то архiёлагi (Любча Навагр.). 21. У каго бо льшаясьцяблi нкасе на, зна чыцца, у цябе бу дзялён бо льшы, у каго ме ньшая, то йабi жаныаста ўсё

(Куцавiчы Карэл.).

27.Вызначце канчаткі назоўнікаў жаночага роду множнага ліку ў назоўным і вінавальным склонах.

1.Пляту цьз жы татакі вяно кс каласо ,ўуплята юцьквятке (Замасцяны Шчуч.). 2. У дзя целіныбе лыягалаўке, а ў канюшы ны– ружо выя, чырво ныя; Бяру цьшчатке і чэ шуцьлён (Пацаўшчына Дзятл.). 3. Мно гіяні начава ліў дамо ,хпа ле сіішлі с карава мі, ко ньмі, бу парціза нызабіра лісьвíня, каравэ, ко ні(Пруд Дзятл.).

4.Гарэ паў нскімаёнтэк, та мгарэ лабібліятэ ка, і мы, дзяўке, с пажа ра выця гвалі(Вялікая Бераставіца Бераст.). 5. На мпа чатырна ццаць го тбыло, яшчэ дзяўчуке (Вострава Зэльв.). 6. Да на сдзе ткі чатырмя машы наміпрыяжжа юць: і сыно чкі, і дачу шкі, і невястке, і зяце (Сухінічы Маст.). 7. Выганя йсваíх вавячо ,кха йвавячке йду цьу по ля(Куклічы Свісл.). 8. Калíсьці на вечаркі хадзі лі. Мне было во сімле ,тяк я пагна лакаравы; Тады мядзьве цьяк разлава ўся, узя ўзае ўту юдачку, адно кастачкí засталíся (Сідоркі Свісл.). 9. У камо рцыстая ўсунду кз адзе ням: кажухі, сукянкі, спані цы, галіфэ (Пасінічы Сл.). 10. Красі выядзяўкі, пато мза муші хаддала (Правыя Масты Маст.). 11. Дыванэ тка лі, спадніцэ самадзе льскіяшы лі (Паляжын Зэльв.). 12. Дзяшке зьбіра юццагу ртаму ягадэ, а то і грыба зно йдзеш(Вензавец Дзятл.). 13. Ра спашлі бабэ жа цьжы та, ды адна дзіця ў калы сцына галíну паве сіла(Вензавец Дзятл.).

28.Адзначце дыялектную асаблівасць ў формах дзеясловаў абвеснага і загаднага ладу множнага ліку.

1. Я гатназьбіра ем, нясе му Валкавы скпрадава ць(Вялікае Сяло Ваўк.). 2. Мы с табо йгэ тада ве чаране давязе м(Навасёлкі Ашм.). 3. Ідзе мна ву ліцу, адбярэ мкабылі цу(Тарнова Лід.). 4. Нарве мза па зухуі ўжэ даво льныяплыве мназа т(Гарнастаевічы Свісл.). 5. Ну ідзе ммы дадо му, падыйшлі да рэ кі, хаце ліпамы ца, кап у ха ціа дразуле хчыспа ць(Крапіўніца Свісл.). 6. Жне м, жне м.

Узна ліміне, што я сіро та, ніgды міне ні вы пусьцілілю дзіта ,ккаб я ні павячэ рала(Паляжын Зэльв.). 7. Мы ўжо стара ліся, як хле п пячэ м, так ма слазьбíці (Азёры Гродз.). 8. Збярэ мсяў кампа нію, набярэ мса ла, хле ба, пячэ мна агні (Галавічполе Шчуч.). 9. Зусі м затапта лісяна шыпалацёры [палавікі], трэ баіх памы ць, панясе мна рэ чкуі до брапамы ям(Падвялікае Дзятл.). 10. Ве чарамусе нтарым [упарадкуем] се на, прывязе мдаха ты(Эйгерды Іўеў.). 11. Дзі ма пача ўкрыча ць: «Лю дзі, рату йця! Лю дзі, памажэ ця!» (Голдава Лід.).

12.Глядзе ця, беражэ цядруг дру га(Сухінічы Маст.). 13. Сказа лі: ідзе ця(Косцевічы Ваўк.). 14. Папе цясьве жагамала ка, яшчэ цё-

пленька (Дакудава Лід.).

29.Знайдзіце дзеясловы ў неазначальнай форме. Параўнайце суфікс інфінітыва пры аснове на галосны з адпаведным суфіксам

улітаратурнай мове.

1.У балеi замачы iлбяльё мы iц(Заполле Маст.). 2. Та кi ста iл мы жы iцра зам(Сурынка Сл.). 3. Сь цюрмы выво дзiлi i хкатава i,ц ве шацi гэ тыхпатпо льшчыкаў(Канявiчы Гродз.) 4. Та ўжэ ш даўно е табыло, за расусё нi ўспо мнiш, по мню, зiмо ю, на Каля ды, хадзi iл калядава iц (Галавiчполе Шчуч.). 5. I ма мапамярла, аля мяне пра сьцi навучы ла, о. Усё, усё навучы ла: i карто плюскраба i,ц i вары iц(Каменка Гродз.). 6. Да Нава груткато лькi за патрэ байяко й пад’е хацi трэ ба(Любча Навагр.). 7. Ма iцш мая ма i,ц ты ў на снi бу дзешжы iц. У на снiма дзiця i,ц нiма што рабiцi (Голдава Лiд.).

8.Трэ баўсё купi i,ц малако i сьмята ну, i адзе цакрасi во(Правыя Масты Маст.). 9. Нача ўна славi iц(Дружная Ваўк.). 10. Ахо та ўзна ці, я ктам жыве на шаГа ля(Каралін Зэльв.). 11. Ні хаце лімяне бра ці, але ма ціста лапла каці, прасі ці. І та кпача лапрацава ціна заво дзі(Малыя Сцяпанішкі Маст.). 12. Пайшо ўдзет у сільсаве т жо нкуабвіня ці, у сільсаве ціпрысудзі ліжо нкуцалава ці(Парэчча Дзятл.). 13. У ле спрышло сазанясьці то ,ешто пасьпе лісхапі ці(Коматава Гродз.). 14. Ці мясо ты лькокалі на нядзе лютро хімо жно было паўзіра ццаці пакаштава ці(Квасоўка Гродз.). 15. Сказа ў[доктар], што на дазда ціі гэ ту[карову]. Та кя перажыва ла, хаце ла падзяржа ці(Ліцвінкі Гродз.). 16. Калі я яшчэ малада ябыла, то тады пе сьніду жадо брыябылі, я й сама сі льнасьпява цілюбі ла(Малая Бераставіца Бераст.).

30. Прачытайце сказы. Знайдзіце назоўнікі з суфіксам -іск-. У якіх групах лексікі ён выкарыстоўваецца?

1. Сёньня но чайна аўся ніскодзікі прыхо дзілі, ду малі, што авёс яшчэ расьце (Маркішы Гродз.). 2. Як ячме ньубра лі, астало ся ячме ніска(Кіралі Шчуч.). 3. Каро ўпа гаро хавіскуганя лі, па ём жы тапато мсе ялі(Пацаўшчына Дзятл.). 4. Я па картафля ніску пасу ко ней(Амбілеўцы Шчуч.). 5. На тадо бранамалаці лі, бо на бульбя ніскурасло (Старынкі Шчуч.). 6. Яго было назьві ско Заляты нскі(Стральцы Маст.). 7. Тапары скода саке рытрэ ба зрабíць, бо гэ тозлама лася(Мсцібава Ваўк.). 8. Пасьля ве лькага пажа ру, як ле сзгарэ ,ўагні скаастае цца(Вялікія Баяры Шчуч.). 9. Цэ лыпла стсе насу нуўграбля мі, і граблі скозлама ласо(Бабіна Гродз.). 10. Сёні ма цізно ўна ме льніскопа мел пайшла (Баброўнікі Свісл.). 11. Як дзе ціпа ляцьаго ньу ле се, астае ццапаляні ско [вогнішча] (Міратычы Карэл.). 12. Ту тна ку хнімаё прыпы ніско: і ла ўкі, і сто ,лі ло шкі, і ўсё (Кіралі Шчуч.). 13. На гэ дакусям’ю патпі рыскодо броме ў(Старое Сяло Зэльв.). 14. Пры мавіскаёсць такі: «Та кпамо жа, як гарба тагамагі лапараўня »я (Крэва Смарг.).

15.Схадзі на дрыво ціско, набяры дрэ ўкаў(Вугальнікі Шчуч.).

16.Пагна лісёньня каро ўна канюшы ніско(Грынявічы Свісл.). 17. На капу сьніскухадзі лане чаякаро ва, то прагна ла(Малая Бераставіца Бераст.). 18. Пайду касі цьльня ніско, та мтра вадо брая(Бершты Шчуч.). 19. На марквя ніскуўжо нічо ганіма, мо рквузасы паліна зі му. Дзе цілю бяцьба віццана ха тніску, с ха тніска хні адвядзе ш

нія к(Макараўцы Бераст.).

1.7.3. Асаблiвасцi сярэднебеларускiх гаворак на тэрыторыi Гродзеншчыны

Як ужо адзначалася, гаворкі Гродзеншчыны характарызуюцца пэўнай аднастайнасцю сваёй структуры.

Толькі паўночнай часткай яны трапляюць у паласу змешаных сярэднебеларускіх гаворак. Акрамя сваіх асноўных рыс, тут яны атрымліваюць пранікненне некаторых элементаў паўночнаўсходняга дыялекту, напрыклад такіх, як формы дзеясловаў трэцяй асобы адзіночнага ліку цяперашняга і простага будучага часу першага спражэння тыпу ідз’э ’,ц б’арэ ’,ц ка жыц’, с’э йіц’, двухскладовыя канчаткі прыметнікаў і неасабовых займеннікаў жаночага і ніякага роду (но вайа, йэ тайа, с’і ’найэ, йэ йнайэ).

Сярэднебеларускія гаворкі выпрацавалі і свае толькі ім уласцівыя прыметы:

1.Поўнае недысіміляцыйнае аканне і яканне: маладо га, халадна-

ва та, прыйэ дз’ац’а, з’ал’анава ты.

2.Ненацісны канчатак -а ў назоўнікаў давальнага і меснага склонаў адзіночнага ліку: каро ’ва, ав’э чца, у ха ’ца, у са дз’а, на ла ўца, у ша фца, у калга ’са.

3.Назвы дзіцянят жывых істот з канцавым націскным галос-

ным |o|: ц’ал’о, йагн’о, парас’о, жараб’о, шчан’о.

4.Формы інфінітыва з асновай на зычны і формы дзеясловаў прошлага часу – з націскам на аснове: н’э ’сц’і, в’э ’сц’і, трэ ’сц’і,

грэ пц’і, н’э ’сл’і, в’э ’зл’і, трэ ’сл’і, грэ бл’і.

5.Адсутнасць канцавога -ц’ у дзеясловах другога спражэння трэцяй асобы адзіночнага ліку з націскам на аснове: йон хо дз’а,

ро ’ба, л’у ’ба.

6.Дзеясловы першага спражэння ў трэцяй асобе цяперашняга

ібудучага простага часу множнага ліку маюць ненаціскны канча-

так -ац’: йаны б’э рац’, ка жац’, шы йац’.

31.Растлумачце дыялектную прыроду канчаткаў у назоўніках адзіночнага ліку давальнага і меснага склонаў.

1. Сярадня яg дава лакаро вя, то яшчэ ні хадзі ладаха ты(Янканцы Ашм.). 2. Зьмяці ўсе пілавíны ў ку чу, занясі ў хле ўна по тсьціл каро вя, бу дзяёй сушэ йу хляве (Кладнікі Іўеў.). 3. У і хняйха цяне к уся мэ бляпа тпяско выцьве т(Геранёны Іўеў.). 4. Сьцямне лаў ле ся, пара ісьці даха ты, каб но чні ахапі ла(Урцішкі Іўеў.). 5. Но жык у грыбы ісьці да м, алі глядзі ця, каб ні зба славалі[змарнавалі] дзе ў ле ся. Сядзі цьсабе, перапіры ндываіць[бавіць час пустымі размовамі], зь Ві ктусям; ні скаці няні дава на, ні вады ні прыне сяна, а яму ні ў галаве. У гэ тайстало ўцанічо галю цкаганіма, вы піла шкля нкунапі тку, дык аш стармасну ла[страсянула] усю – му сіўжо сапсу ты. Узьдзябу рыць[надзене] гэ тыяджы нсыі спацыру іцьпа вёсца (Косцевічы Астр.). 6. Аднаму чалаве куна ттахаце ласягра ць на скры пца. І хто ве дая, даку льгэ табыло бы, ажно запяя ўпяту ху вёсца (Слабены Смарг.).

32. Знайдзіце і ахарактарызуйце дзеяслоўныя формы, спецыфічныя для сярэднебеларускіх гаворак.

1.А ён мне гаво ра: «Прайдзi ценале ва, по тымнапра во, увi дзiце магазi н каўба сны» (Крапiўна Смарг.). 2. Чалаве к прызна ўся, што на тталю бягра ць, але няма за што купi цьскры пку (Слабены Смарг.). 3. Ба цьканясе цьхлеп-со ль, а ма iц сьце iлць кажу хво ўнайуве рх, куды малада язла зя во за(Вiшнева Смарг.).

4.Некато рыягаво раць, што i хта мпаму чалi, паабраза iлнасы, а Я нусьгаво ра, што про стазабi iл(Асiпаны Смарг.). 5. Бу льбато лькi ўзышла, а салда тпрыхо дзя, капа ,ябу льбышука я(Дзягаўцы Ашм.).

6.Ну паду малi, што во ўкхаро шы, ну сi льныi вы ганя(Ашмяны Ашм.). 7. По мню, ма iцбу льбызва ра, халаднiчо ктро iхсьмята нкай забе ля, яйко сьпячэ (Гальшаны Ашм.). 8. Ба цька, быва ла, ро бя, ро бя, а гро шайусё ро ўнаняма (Жупраны Ашм.). 9. Як наку раў ха це, то й не ўсе дзiш. Iзно ўяна ро бядрэ нно(Мур-Ашмянка Ашм.).

10.Васi льцэ лыдзе ньна сенажа iцтраву ко ся(Навасёлкi Ашм.).

11.Мары ляшто ні ку пя, усё хва ліцца, така япахвалі ўка, лю біць, каб до браапрану цца(Гейстуны Ашм.). 12. Хо дзяс са майра ніцы раску дланая, расчаса ласяп хоць (Варняны Астр.). 13. По мню, як дары лі. Паса дзяцьмаладу юза сто ,ляна гало ся, а радзі напада ркі прэ, сва ту бэ лькукачарго йб’е (Дайлідкі Астр.). 14. Дзе ду на стакі пару пны, усё ўпару зро бя(Валеўцы Ашм.). 15. На шПятру сьніgды ні зма нячалаве ка(Магуны Воран.). 16. Марэ чнікдаю цьпі ць, як саба кашалёны ўку ся(Жылі Іўеў.).

33.Прасачыце, які канчатак маюць дзеясловы першага спражэння абвеснага ладу трэцяй асобы множнага ліку ў гаворцы вёскі Косцевічы Астравецкага раёна.

1. Не йкуюза баўкупрыду малісабе. Нарысу яцькле ткіна зямлі, бляша нкукі нацьі скака яцьцэ лыдзе нь. 2. Ско лькані е сь, усё яму ма ла. Зато ей гру бы, як бо чка, трубло мі празыва яць. 3. У на сі муро кі пячу рканазыва яць, гэ тато яса мая. 4. Дзе ціно г ні выціра яцьпрышо ўшы. Насьляду яць... Ізно ўстанаві сямы й падло гу. 5. Магілёвых малы хні пе ршыра сві джупад на шай малі наўкай. Не каліпатціка юся[падкрадуся] і та катпсю ру, што дзіся тамузака жаць. 6. Быва ла, як пана дзяццасаба кіў хле ,ўусе я йкіпавыпіва яць. 7. Уну чківо ні ве раць, што ба бакалі сьцімалада я была, ду маяць, што така ямарска таяі сіва яй нарадзі лася. 8. Як