Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны

на сярадзі нугу ліцыі с такíм імпэ нтамста ўна педа ліці снуць (Голдава Лід.). 13. Парабі ліна мтакíя мінда лі[медалі] па мятныя (Сухінічы Маст.). 14. Ка ждунідзе люслу хаю, як ксёнц Завальню к па ра дзівіслу жбупра віць(Бабіна Гродз.). 15. Вазьмí паста ўсло вік

на палі цу(Зачэпічы Шчуч.). 16. Пасьля ўжо запо віны, на запо вінах

дамаўля лісяпра паса х(Нёўда Навагр.). 17. Я здалёк ішла па тратува ры, дзе ве лькімагазі нбы ў(Урцішкі Іўеў.). 18. Ён крэ пка страхану ўся, кап вада ляце лана кажу ,хі пача ўяго ту рзацьу ро зныя бакі (Суцькава Смарг.). 19. Зьбіра лія гадыў кашы зьбіра лкамі– гэ та невялі каядзяраўля наяскры нкаж жале знымізуба мі(Студзенікі Свісл.). 20. Ма манапя клапо ўнумі скуагла дак(Струга Маст.).

21. Напячэ магла дкаўтакíх вялі кіхна э туй, на патэ льні(Навасёлкі Гродз.). 22. Каро ўяк падо яць, то малако наліва юцьу карні стры

(Драгуці Воран.). 23. А мо йсы нале кстрыкамро бя. Даўне йніхто гэ тайале кстрыкіні зна ў(Варняны Астр.).

1.7.5.2.Íàçî¢íiê

1.У гаворках маюць месца варыянтныя формы граматычнага роду назоўнікаў. Можна вылучыць наступныя тыпы варыянтных родавых адносін: а) жаночы род назоўніка з нулявым канчаткам – мужчынскі род: ус’а маладз’о ш– ув’э ’смаладз’о ш, густа йапыл’ – густы пыл, дал’о каС’іб’і р– дал’о ’кі С’іб’і ;рб) мужчынскі род з ну-

лявым канчаткам – жаночы род з канчаткам -а: адры нак– адры нка,

ас’о лак– ас’о лка, гры п– гры па, бонк – бо нка, караб’і н– караб’і на, пап’э р– пап’э ра, карас’і н– карас’і на, насто ’лн’ік – насто ’лн’іца,

рэ спуст– распу ста, шу ф’эл’ – шу фл’а, шампу ’н – шампу ’на; в) мужчынскі род – ніякі род: падво рак– падво рко, пудэ лак– пудэ лко, рука ў– рукаво, йа блык– йа блыко; г) жаночы род назоўніка трэцяга скланення – жаночы род назоўніка другога скланен-

ня: бал’э ’з ’н– бал’э ’зн’а, гармо ’н– гармо ’на, жыз’н’ – жы ’зн’а; д) жаночы род – ніякі род: ко ўдра– ко ўдро, гэ такрэ сла– гэ то крэ сло; е) мужчынскі – жаночы – ніякі род: аб’э чак– аб’э чка– аб’э чко, ло жак– ло шка– ло шко, цадз’і лак– цадз’і лка– цадзі’лко.

2. Ужываюцца назоўнікі мужчынскага роду адзіночнага і множнага ліку з фармантам -істы (-ысты), якія скланяюцца па тыпе прыметнікаў на -істы: гарман’і сты, гарман’і стага, гарман’і стаму, гармані’стым, аб гармані’стым, гармані’стыя, гармані’стых і г. д.

Такіх назоўнікаў нямнога. Сярод іх вылучаюцца тры семантычныя групы: а) назвы музыкаў у залежнасці ад інструмента: аргані’сты,

кл’арн’эты сты, бубн’і сты, гармані’сты; б) назвы спецыялістаў у

залежнасці ад роду дзейнасці: трахтары сты, машын’і сты‘той, хто кіруе паравозам’, сыгнал’і сты‘той, хто падае сігнал’; в) назвы асоб паводле ідэалагічнай, партыйнай, рэлігійнай прыналежнасці:

камун’і сты, бапты сты.

3.У Гродзенскім, Шчучынскім, Мастоўскім раёнах некаторыя зборныя назоўнікі – назвы лесу па наяўнасці пэўнага віду дрэў у ім – утвараюцца інакш, чым у літаратурнай мове: ас’іна, ал’шына,

б’араз’іна, хвайна (параўн. літаратурныя асіннік, алешнік, бярэзнік,

хвойнік). Дадатковым элементам выражэння зборнасці ў гэтых словах з’яўляецца націск на канчатку. Аналагічныя формы з націскам на аснове маюць ужо значэнне не зборнасці, а адзінкавасці: ас’і на, ал’шы на, бярэ ’зіна, хвайі на. Падобнае дыялектнае словаўтварэнне ўласціва і асобным назоўнікам, не звязаным з паняццем ‘лес’, напрыклад: з’в’арына ‘звяр’ё’, тал’іна ‘праталіны’.

4.У гаворках Зэльвеншчыны назоўнікі ніякага роду на -мя маюць устаўку -ен- не толькі ва ўскосных склонах, але і ў назоўным склоне: вумян’о, ц’эм’ан’о, с’эм’ан’о, стрэм’ан’о, імян’о, полым’ан’о, б’арэм’ан’о.

5.Клічная форма, як адзначаецца ў навуковай і навучальнай літаратуры, утвараецца пры дапамозе канчаткаў -э (-а), -у, -о ад назоўнікаў мужчынскага роду і канчаткаў -о, -э ад назоўнікаў жа-

ночага роду: бра ’цэ, дз’э ду, дз’а дз’ухно; ма мо, Ва ’лэ. У гаворках Гродзенскага, Шчучынскага, Мастоўскага раёнаў побач з названымі спрадвечнымі формамі клічнага склону назоўнікаў жаночага роду на -о, -э бытуе таксама форма клічнага склону назоўнікаў жаночага роду з канчаткам -у: ма му, ба бу, ц’о тку. М.А.Жыдовіч мяркуе, што такая форма з’явілася пад уплывам польскай мовы [21, с. 162]. На наш погляд, выкарыстанне форм назоўнікаў жаночага роду клічнага склону з канчаткам -у варта разглядаць як яшчэ адну старажытную рысу паўднёва-заходніх беларускіх гаворак. Яна тлумачыцца ўплывам форм клічнага склону назоўнікаў мужчынскага роду былога тыпу скланення на *у (сыну) і назоўнікаў мяккай разнавіднасці былога тыпу скланення на *о (коню). Як вядома, такая форма клічнага склону ў старажытнабеларускі перыяд пашыралася і на назоўнікі мужчынскага роду з цвёрдай асновай былога тыпу скланення на *о, асабліва на назоўнікі з асновай на заднеязычны: наместънику, пахолку [8, с. 58]. Можна дапусціць, што ў апісваемых гаворках канчаткак -у ў формах клічнага склону пашырыўся і на назоўнікі жаночага роду з цвёрдай асновай.

6.Нескланяльныя назоўнікі іншамоўнага паходжання тыпу дз’апо, б’уро, пал’то, к’іно ў гаворках сталі зменнымі і скланя-

юцца так, як і назоўнікі першага скланення ніякага роду: пал’то,

пал’та, пал’ту, пал’то м, аб пал’ц’э.

7.Жаночыя імёны па бацьку скланяюцца не як назоўнікі, а як прыметнікі: ва ўсіх склонах, акрамя назоўнага і вінавальнага, ма-

юць канчатак -ай: у Мары йіАнто наўнай, Гал’і ’нэ М’ітрафа наўнай, Гал’і найІва наўнай, аб Н’і ’нэ М’іха йлаўнай.

8.Множналікавыя назвы населеных пунктаў у родным, часам

умесным склоне ўжываюцца з нулявым канчаткам: Б’э ршты– да Б’э ршт, Са ’вічы – у Са ’віч, Парэ ччы– з Парэ ,чДарашк’э ’вічы – у Дарашк’э ’віч, Галавачы – да Галава .ч

9.Назоўнікі жаночага роду другога скланення у родным склоне маюць націскны канчатак -э: да бядэ, у с’астрэ, да з’амл’э, да дачк’э, кал’а шашэ. Гэты ж канчатак рэалізуецца ў давальным і месным склонах назоўнікаў з мяккай і зацвярдзелай асновай: на з’амл’э, дай с’в’ін’э йэ ’сц’і, йак на с’в’ін’э прайэ хаў, пазы чыў с’астрэ гро шы, запын’і ’лі на шашэ. Націскны канчатак -э

выяўляюць таксама назоўнікі трэцяга скланення з зацвярдзелай і мяккай асновай: у граз’э, у начэ, на пячэ.

Не пад націскам назоўнікі жаночага роду на -а з рознымі тыпамі асноў у давальным і месным склонах выступаюць з кан-

чаткам -і(-ы): ба ’бі, у шко ’лі, аб до ’лі, на хва ’лі, на ску ры, Са шы, на ла ўцы.

10.Назоўнікі трэцяга скланення ў творным склоне адзіночнага ліку рэалізуюць канчаткі па аналогіі з назоўнікамі другога скла-

нення: граз’о йу, мы шайу, п’э чайу, му драс’ц’айу, ма ’зайу, гус’о йу.

11.Назоўнікі мужчынскага роду з мяккай і зацвярдзелай асновай у месным склоне ўжываюцца з націскным канчаткам -э: на пн’э, на кан’э, у камл’э, на дажджэ, у шалашэ. Не пад націскам назоўнікі мужчынскага і ніякага роду з цвёрдай асновай у месным склоне маюць канчатак -і: у л’э ’сі, у бало ’ці, у кла ’сі, у магаз’і ’ні.

12.Прозвішчы на -овіч (-евіч) маюць фінальную частку -ойч

(-ейч): Тумано йч, Мацк’э йч.

66. Прааналізуйце варыянтныя родавыя формы назоўнікаў у наступых сказах, супастаўце канчаткі назоўнікаў.

1.А чаму ты таку юве лькуабе чкузалажы ла? (Нача Воран.).

2.Абе чакпры рэ шаце(Вялікія Баяры Шчуч.). 3. У адры нкуко ті начу ,ебо та мзавялі сямы шы(Алякшышкі Воран.). 4. Ня прыня ў адры нку, пустая (Паляцкішкі Воран.). 5. Атпачыва ўто лькітады,

калі тачы ўасёлкаю касу (Асташа Гродз.). 6. Да ймне твайго асёлка, бо гэ тызусі мні то чыць(Маісеевічы Ваўк.). 7. Хварэ ўна гры пу ця шко, і дала аслажне ня, на ву шыўпа ла(Тумашаўцы Шчуч.).

8.Скажы мало му, ха йні гуля язь і м, бо ў яго гры п(Путрышкі Гродз.).

9.Прыне сьлібла нкуі сказа лі, што ў ёй напіса ць(Катрымаўшчына Воран.). 10. Далí бла нк, а я кяго запіса ць, паня цяні ма ю(Азёры Гродз.). 11. Але жы зьнягэ тата кінцярэ снопрайшла (Новая Спуша Шчуч.). 12. Мо ладасьцьбыла харо ша, а жы зьньплаха я(Корнадзь Свісл.). 13. Далі карабі нуі ста нкавыкулямёт (Замошша Шчуч.).

14.Не калісалда ту во тпускз а рмііс карабíнам прыхо дзіў(Бабіна Гродз.). 15. Німа шаказа што купі цьсо лі, німа за што купі ць карасíну (Радзівілаўцы Лід.). 16. У Маскве за адну ры жуюваласі ну даю цьдва лі трыкерасі ну(Лунна Маст.). 17. Дава лікарасíны адзі нлі тар(Кавалеўшчызна Воран.). 18. Вазьмі цяпле йшуко ўдру, бо ў ха ціні па ляно(Гнесічы Навагр.). 19. Е гдзіліда Нава гратка, купі ліно ваёко ўдро(Хвалава Карэл.). 20. На ло шкумо зь дзе сяць по душкаўстая ло(Хамічы Зэльв.). 21. А на сьвя таве лькало шку ле пшымчы мзасьціла лі, часьце йты м, што дзяўчы навы ткала(Слесары Іўеў.). 22. Ідзі расьціла йло шко, за распо йдзямспа ць(Каменка Бераст.). 23. По мню, як прые дзясва дзьбада царквы, то ўся маладзёш зьбіра лася(Каралін Зэльв.). 24. Але во гэ тымаладзёш вучы цьгла ўно, што і мтрэ ба(Малыя Азёркі Маст.). 25. Засьцялі но вунасто льніцу, красіве йбу дзя(Ятвезь Свісл.). 26. Ці ш німо жно падасла цьгазе ту? Зага дзіўуве сьнасто льнік(Бабіна Гродз.).

27.По йдзямна падво ракпасядзімо (Жылічы Гродз.). 28. Нага мая не сту піцьна тваё падво рка(Жамайтукі Іўеў.). 29. Зраньня ма ткі дабудзі ццане мо гуць, крыча цьна ўсё падво ра(Гальшаны Ашм.).

30.Уну чачка, прынясі мне папе ,рбу дзямпіса цьпісьмо (Стральцы Гродз.). 31. Спало хаўсамо цно, стаі цьбе лы, як папе р(Бабіна Гродз.). 32. Іко нупрыбіра ліцьвята міс папе рыі ве шаліхаро шы рушні кна іко ну(Парэчча Гродз.). 33. Я палажы ўні ткіў пудэ лак (Белалозы Дзятл.). 34. Аткры йпудэ лко, та мпо ўногу зікаў(Ятвезь Ваўк.). 35. Сы нбы ўна тташ зьдзі ўлены, вы церло паб рукаво і ка жа (Любча Навагр.). 36. Вы трырука ,ўурабі ўне дзі(Новая Руда Гродз.).

37.А мо й до бро, што прагра ,ўбо як саве цкаўла сьцьпрышла, то пае халіп у Сібі ру(Бераставічаны Бераст.). 38. Усё пааддава лі, бо Сібі рамстра шылі(Баруны Ашм.). 39. Чаго ты вісі шнада мно юяк цадзíлак на пло ці!.. Атчапíса ты ад міне! Да йпасядзе цьспако йно (Падбершты Шчуч.). 40. Мары на, памы йцадзі лкуі паве сь, каб вы сахла(Вераб’і Астр.). 41. Зрабі лано воцадзі лко, бо то еўжэ

парва лася(Бракава Сл.). 42. Шу фель, як лапа та, то лькіберагі захі леныя(Завельцы Астр.). 43. Злама ласарыдлёўка, та прышло со шу фляйяму капа ць(Новая Руда Гродз.). 44. Шампу няйяк памы яш галаву, то валасы аш рассыпа юцца(Аколіца Лепі Воран.). 45. Купí мне шампу нь, то лькінідарагі (Бабіна Гродз.). 46. На вазьмі я блыко, тако госма шнаготы яшчэ ні е ў(Жадзейкі Шчуч.). 47. Вазьмі гэ ны я блык, аліўны, ён смачне йшыза гэ туанто наўку(Косцевічы Астр.). 48. Ля снуўся, аш э хапайшла (Збляны Лід.). 49. Мы крычы м, а эхо сяраўно як ат сьцяны адбіва яцца(Бабіна Гродз.). 50. Пе чань бальны, даўле нявысо кая(Вялікія Баяры Шчуч.). 51. Пе чаньні е лі, у я мувы кінулі, не кадэфакто ва, ску ламіпашла (Новая Руда Гродз.).

52.Рышто кам[цурком] пацёк кро ў(Старыя Смільгіні Воран.).

53.Як до ўкулако м, та кро ўадра зуй паліла са(Зубраўка Шчуч.).

67.Прачытайце, адзначце дыялектныя марфалагічныя асаблівасці назоўнікаў, якія ў беларускай літаратурнай мове з’яўляюцца нескланяльнымі.

1.Я кгэ таты хо дзішу гэ тымпальце, адны тра мця[транты] віся ць, ідзі апрані сядо бра(Савані Свісл.). 2. Ідзе мза разжа ў магазі ,нпрыве зьлідо брыяпальты, я ўжо нагле дзелапрыпатко ва [прыблізна], і табе тако ёпальто трэ ба(Кадзішкі Лід.). 3. Ніхто тада ні разабра ўса, ці то па надачка йдзе, ці то калхо зьніка: усе ў шапка х

іў харо шыхпа льтах(Струга Маст.). 4. Як уба чыласто лькімэ нкі людзе йу кіне, то аж жжахну ласяат стра ху(Гагарына Навагр.). 5. Па ра дзівіказа лі, што пэ ньсюпадвы сяць(Бабіна Гродз.).

6. Ка жа, да ймне ка ртачку, я ў Мі нскупа ра дзівуперада м, мо жа знайду ро дных(Монькавічы Маст.). 7. Кіна ў на сні было, ні было ў на сні ціліві зараў, ні ціліфо наў(Белякоўшчына Гродз.).

68.Вызначце дыялектныя канчаткі назоўнікаў мужчынскага

ініякага роду адзіночнага ліку меснага склону.

1.Пасьля ты днявыніма лілён і сла ліна балоці (Пляцянічы Зэльв.). 2. Паве сяцькалы скуна чэ равіжну ць(Вялікая Бераставіца Бераст.). 3. Паразьяжджа лісяпа ўсём бе лумсьве ці: і ў Смале нск,

іў Та лін, і на цаліну (Навасёлкі Сл.). 4. У ле сіна сдагна лідво е чалаве кзь вінто ўкамі(Семяноўка Бераст.). 5. Спа ліў ле сі, хто на во зі, хто на зямлí (Коматава Гродз.). 6. Пры по льскумча сівучы лі ваучыцяле, і было шэ сьцькла саў(Залацеева Зэльв.). 7. А ў дзе йствіі

падаро жніквёў яго па кусто хіпа балоці (Слабены Смарг.). 8. Адзі н з партыза наўсту кнуўпа ву сімяне (Лежневічы Іўеў.). 9. Адзі н прые хаўко нна, на кане (Мікелеўшчына Маст.). 10. Гатава ліе сьціў невялі кімчыгунку на агне (Студзенікі Свісл.). 11. Хадзі лімалаці ць пры фанарэ (Малахавічы Гродз.). 12. А лю дзісядзе ліпат канто раю, нікато рыяна дажджэ, мо су такдво я(Мількаўшчына Гродз.). 13. Я то яко сьціні баёўся, адно ко ніпа сьвіўно чай, і мо гілкі, по мнікіў барэ (Амбілеўцы Шчуч.).

69. Вызначце дыялектную спецыфіку форм назоўнікаў другога і трэцяга скланенняў адзіночнага ліку ў родным, давальным, вінавальным, творным і месным склонах.

1. Пастро іліха тупо сьлявайнэ (Верцялішкі Гродз.). 2. У каго зямле было бо льш, то йбы ўбагаце йшы, то найма ўсабе рабо тнікаў

(Замасцяны Шчуч.). 3. Пяклі с муке пірагі (Парэчча Гродз.). 4. Даўне йла пціс пало сінаў[лыка з ліпы] плялі або з лазэ (Прывалка Гродз.). 5. Калí з до браймуке, то бу дзяпадро сьцістыхле ,па як дрэ ннаямука, то хле паце сьлівы, садзі ццахлеп (Шылавічы Сл.).

6. Ю шнікс крыве ва раць(Парэчча Гродз.). 7. Алі нібыло го ті во сім ме сяцаў, а Мары сіўжо пя цьбыло (Чураі Дзятл.). 8. Трэбо было памага цьма мігадава цьмало чшых, рабі цьу хаці, на по лі, бо ма ма на шабыла хво ра(Крапіўніца Свісл.). 9. Ба біка шкувары цьі дзе да кармі ць(Ляхавічы Зэльв.). 10. Кава льнакава ўязы кве дзьмі(Голдава Лід.). 11. За мушвы шлато жаза сірату, жы ўпры ма часі, памахчы ні было каму, усё с сваі хпяці па льцаўнажыва лі(Навасёлкі Сл.). 12. Ні да йБо хтако гажы цьця, як дастало сямне й маі мсястрэ й бра ту(Шыганы Сл.). 13. У ха ціцёмно, лучы нкуяку юсмальне йшузапа ляцьды й танцу юць(Новы Двор Свісл.). 14. По тымрабі лаціхні чкайу на су шко лі(Ардашы Смарг.). 15. І яшэ гавары лаёй па ні, што паві ннаяк мага акура тнейрашчаса цьваласы і тады па драбі нізале сьціна га ру (Аляксандраўшчына Зэльв.). 16. Ра ней, як я шчэ маладо йбыла, та мы па ўсе йакру зіадзі наднаго ве далі(Вялікая Бераставіца Бераст.). 17. Пае хаўя на грузаво ймашы ні, а ліш ні ў кабíні, а на ку заві(Малая Бераставіца Бераст.). 18. Па даро зізае халіў Сапо цкіна(Васілевічы Гродз.). 19. Мы ча стасядзе ліў я міза га ем(Янчукі Шчуч.). 20. Мы на то йзямле ўсё гэ торабі лі(Свіслач Свісл.). 21. На душэ мне не шта ніспако йна, та ніспако йнана душэ (Лаздуны Іўеў.). 22. Да карто плі разатро мцыбу лю, улье мвадэ, со ліямо – называ яццараза ля(Кіралі Шчуч.). 23. А во сяняйдэмабілізава лі(Замошша Шчуч.). 24. Мы ўсе

мяне – бу дзяшу Ашмяне (Гродзі Ашм.). 3. А як прынясе шбу лачку хле баз Варано ва, то па лу стаццыўсё падзе ліш(Поліпніца Воран.). 4. Дачка і ,хМа ня, ву чыццаў Гро дні, ка жуць, на дахто рку(Засецце Дзятл.). 5. Ясюка у ньпо кульвы учыліў Гро дніза наста ўніка (Енчы Воран.). 6. А я тады ў Зе львівучы лася(Дружная Ваўк.). 7. Гэ топа-гарацко муЛю пчо, а мы, стары ,яусё завём, як даўне ,й– Лю бач(Любча Навагр.). 8. Пае хаўмо йба цькоў Нава градак, купі ў пятна сьцябуталёк гарэ лкі, ды гэ такі вяселё зрабі лі, бе дновяселё (Нёўда Навагр.). 9. Мо та мба цькоў Нава гратакна база рпае дзе? (Равіны Карэл.). 10. У Смурго няхперадава ,яа ту ,ту на шайвёсцы, перадаво йняма (Дзягаўцы Ашм.). 11. Былі схро ныпад Смурго ню (Быстрыца Астр.). 12. Тады пае халіў Шчу цінда до хтара(Свірыды Шчуч.). 13. Пае хаўу Шчу цінна база ,ркупíў парася (Мікелеўшчына Маст.). 14. Ране йад на спяхто мда Зе цяла[Дзятлава] хадзі лі (Накрышкі Дзятл.). 15. А пасьля вайны бе дналю дзіжылі, хадзі лі да Масту, сюды пад Гро дна, да Масту хадзі ліпа чырво нуюгэ ту сале тру(Лявонавічы Дзятл.).

72. Вызначце дыялектныя марфалагічныя асаблівасці множналікавых назваў населеных пунктаў у родным і месным склонах.

1.У нядзе лькузьбіра лісяў Ду бічыда касьцёла, а да Ду біч аш двана сьцявёрст (Дзеткі Воран.). 2. О ,йпрыво зіммузыка нтаўс Крапі ўніцы, с Шу рыч(Ражкі Свісл.). 3. Нарадзі лася ў Це рахавіч (Масушыны Свісл.). 4. Я жы тажа ла, бу льбукапа ла, а по тым служы лаў Парэ ,чу Дру згіне(Карпаноўцы Шчуч.). 5. Бы ўмузыка нт

уХамі ч(Стральцы Маст.). 6. А яны не зна лідру габ дру гу, што гэ тасвае, ру скія, у Даро глянь, а ў Міляві что жару скія. Адны япа другі хбі лі(Нацкава Маст.).

73.Знайдзіце прозвішчы, падбярыце да іх адпаведныя літаратурныя формы, параўнайце і вызначце спецыфіку дыялектных форм.

1. Вясно йбыло, цьвіла чаро мха, Макарэ йчрабі ўта нцы(Лысая Гара Ашм.). 2. Тады аддава лімяне за мужза Тумано йча, а ліні пайшла, бо ра на, ні было яшчэ васімна ццацігадо ў(Лысая Гара Ашм.). 3. По тымзьле талада Мацке йчапа каня і паве злада до хтара (Пелкаўшчына Іўеў.). 4. Ну ш і спра ўнымало чшыГэ нюка, нічо га

безь яго не абыхо дзіцца, дасьці пныяк Дашке йчабычо ,кшто ўзя ў у сту днюўвалі ўся(Бастуны Воран.). 5. Маце йчадзяво дната к згэ йшаласуке нку, што бры ткоглядзе ць(Стукалы Маст.).

1.7.5.3.Прыметнiк

1.Прыметнікі (дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, неасабовыя займеннікі) жаночага роду ў давальным і месным склонах пад націскам выступаюць з канчаткам -ой, не пад націскам – з

канчаткам -уй: у старо ,йу сухо ,йу гн’іло ;йу до бруй, у в’э ’лкуй, у с’і ’нуй, у п’а туй.

2.Простая форма вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў утвараецца пры дапамозе ненаціскнога суфікса -айш-: бл’і жайшы,

гара чайшы, ду жайшы, зял’о ’найшы, каро ’цайшы, н’і жайшы, харо шайшы, чырво ’найшы.

3.Захоўваюцца старажытныя суфіксы -ушч-, -ашч-, якія служаць для ўтварэння якасных прыметнікаў ад дзеяслоўных асноў:

бару шчакаро ва, валача шчычалав’э ,кв’іду шчычалав’э ,ккал’у шчо рыжы шчо, кусу шчысаба ка, н’асу шчаку рыца, прапа шчычалав’э ,к п’аку шчакрап’іва.

4.Прыметнікі (адпрыметнікавыя прыслоўі) у суфіксах -эньк-, -аньк- маюць зацвярдзелы зычны |н|: до бранк’і (до бранко), мал’э нк’і,

м’і ’ланк’і, плах’э нк’і, старэ нк’і, чы ’сц’анк’і (чы ’сц’анко).

74.Знайдзіце прыметнікі жаночага роду давальнага і меснага склонаў адзіночнага ліку і вызначце ў іх дыялектны ненаціскны канчатак. Падбярыце некалькі форм прыметнікаў з націскным канчаткам. Пракаментуйце розніцу канчаткаў у залежнасці ад месца націску.

1. Па вадзе хало днуйдайшлі да ро ва, а ро ўглыбо кі-глыбо кі (Вострава Зэльв.). 2. А ў ма мінуйхваро біпаправу нкуні было (Свірыды Шчуч.). 3. До брынаро тбу дзепа пра вуйстаране, нідо бры– па ле вуй(Старынцы Бераст.). 4. По тым, як кры ху падрасла бо льшапры По льшчыпа нскуй, пашла зарабля цьгро шы (Ражкі Свісл.). 5. А ніда ўноста ршуйдаццэ апіра цыюрабі лі, то то жатрэ багро шміпамахчы (Правыя Масты Маст.). 6. Ра птам но гіў міне аднялі ся– з жы таідзе чалаве ку німе цкуйфо рмі(Пыра Гродз.). 7. Фра нкаЁськава хвалі ласяба бам, што тчэ по сьцялкуна ма кавуй[чырвонай] асно ве(Малое Сяло Шчуч.). 8. На шаМары на

ў но вуйпанёве [жаночым цёплым піджаку] пайшла ў клу п(Зарачаны Дзятл.). 9. У і хнюйха цекаме шнік[вугал каля печы, дзе стаяць кочаргі] зава леныта ,кшто аш пе чпатпіра я(Дубна Маст.). 10. У адно йблі скуйвёсцы жыла ня та кдаўно адна багаты рка-па ні

(Аляксандраўшчына Зэльв.).

75. Выпішыце старажытныя формы прыметнікаў з суфіксамі -ушч-, -ашч-. Кіруючыся пашпартнымі дадзенымі пры ілюстрацыйных сказах, зрабіце выснову аб ступені распаўсюджанасці іх на Гродзеншчыне.

1.Яджга р[ёрш] ры басма шная, то лькіна ттокалю шча, дрэ нна яе чы сьціць(Касцянева Шчуч.). 2. Во те сьлізо рністане ба, та каза лі, ку рыбу дуцьнясу шчыя(Парэчча Гродз.). 3. Я гару шчая ба ба, страшэ ннагару шчая(Пераганцы Воран.). 4. Ён бы ўфа йны, але ш на ттакусу шчы(Жупраны Ашм.). 5. Хло пяцда дзяўчы ны як пры йдзя, так ляда шчагасло ваніgды ні ска жа(Правыя Масты Маст.). 6. Каро вабару шча, бо драчы лісяз мало юі прывучы лі баро ццарага мі(Каробчыцы Гродз.). 7. У на сбы ўбрыка шчыко нь, а то така яўжо брыка шчаякаро вацяпе ,рра дыніма (Парачаны Лід.).

8.Зеразьня нка[чырвоная мурашка] на ттобалю шчокуса яцца(Бершты Шчуч.). 9. Мо йдзя цькокляну шчы, ні го ршба бымо жаклясьці каго хо чаш(Біскупцы Лід.). 10. У íх куса шчысаба ка, ні пады йдзяш да ха ты(Каробчыцы Гродз.). 11. У на славу шчыко ,тдо бралапа я мышэ й(Прывалка Гродз.). 12. У на сбы ўляту шчы[збродлівы] ко нь, зале зядзе ў шко ду, нае сца, тады дадо мупры дзя(Прывалка Гродз.).

13.Ты ні кармі іх паласу нкамі, а дава йкарто пліды са лапабо льш, то бу дуцьбо льштрыву шчыятвае дзе ці(Міцкавічы Смарг.).

14.Гэ такіпамяту шчына шмалы, усё перака жа, што ў шко лепачу я

(Макараўцы Бераст.).

1.7.5.4.Ëi÷ýáíiê

1.У канчатках ускосных склонаў лічэбнікаў два, дз’в’э захаваўся галосны |о| ці яго фанетчны варыянт |а|: двох, дз’в’ох,

двама, дз’в’ама.

2.Лічэбнікі адны, аб’э дз’в’э маюць займеннікавую форму адны йа, аб’э дз’в’ійа і скланяюцца паводле займеннікавага скла-

нення (аб’э дз’в’іх, аб’э дз’в’ім, аб’э дз’в’ім’і). Часам у падобнай форме выкарыстоўваецца лічэбнік адна – адна йа.