Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны

даплазу яцца[дабяруцца] да гэ тыхцуке рак, то ўсе зьяду ць, хоць кі лю. 9. Відо ма, дзе ціні слу хаяць. Налётаяцца, а тады зі мнайвады хва цяць– і ўсё: бухі каяцьпраз усю но ,ча ты, ма тка, сто йнад і мі.

1.7.4. Занальныя асаблiвасцi гаворак Гродзеншчыны

Разгледжаныя тыпы гаворак Гродзеншчыны ў складзе беларускай дыялектнай мовы адлюстроўваюць іх этнагенетычную прыроду. Яны, як сістэма, самаразвіваліся ў гістарычным часе эвалюцыйным шляхам. Акрамя гэтага, гаворкі Гродзеншчыны трапляюць у сетку дыялектных утварэнняў, якія называюцца

дыялектнымі зонамі.

Дыялектная зона – тэрытарыяльна-моўнае адзінства, якому ўласцівы шэраг рыс, што атрымалі сваё распаўсюджанне ў выніку культурна-гістарычнага ўзаемадзеяння груп гаворак і дыялектаў у пазнейшы час. Яны не выступаюць ўнутрыдыялектнымі структурнымі кампанентамі, а складаюць асобны ярус арэальнага падзелу моўных з’яў, як бы накладваюцца на этналінгвістычную карту Беларусі і размяркоўваюцца ў зусім іншых межах, чым дыялекты. Некалькі зон могуць перасякацца паміж сабой, могуць праходзіць праз тэрыторыю розных дыялектаў.

У прасторы бытавання беларускай дыялектнай мовы вылучаюць пяць дыялектных зон: цэнтральную, заходнюю, паўночназаходнюю, усходнюю, паўднёва-ўсходнюю. Праз тэрыторыю Гродзеншчыны праходзяць тры дыялектныя зоны: заходняя, цэнтральная і паўночна-заходняя (на поўначы). Кожнай з іх уласцівы вызначальныя рысы, адны з якіх вядомы і літаратурнай мове, а другія маюць рэгіянальны характар.

1.7.4.1.Заходняя дыялектная зона

1.Рэалізацыя цвёрдых зычных часцей перад галосным |э|, як правіла, у запазычаных словах: мэ тар, набэ дрык’і, газэ та, дэ ка,

шкарпэ тка, Зэ ’лва, Маладэ чна, Сэ рвэч, Ск’і даль, Бэ ршты, швэ дра, чвэ рыц’, фэ йчар, трупэ рн’а, Савэ лко, павадзэ ’на, апара цыйа, вандл’і на, вандл’а рн’а.

2.Ужыванне мяккага |л’| у запазычаных словах: кл’а са, к’і ’ла,

дал’а ,рза ’ла, бл’о ,кгл’о бус.

3.Паслядоўная рэалізацыя спалучэння зычных |чн|, |чн’| (а не

|шн|, |шн’|): ручн’і ,ккан’э чн’е, сма чна, йайэ чн’а.

4.Формы вышэйшай ступені параўнання прыметніка з суфіксам -ш-: вы шшы, н’і шшы, глы пшы, даро шшы, гру пшы, дз’ашо ўшы, то ншы, с’і ншы, чырво ншы, до ўшы, шы ршы, здаро ўшы, каро тшы.

5.Наяўнасць дробавых лічэбнікаў тыпу паўтрац’а, паўп’ата,

паўшаста, паўс’ама, паўвас’ма.

6.Ужыванне словазлучэнняў з прыназоўнікам да: прыйшл’і да м’ан’э, пайэ хаўда Гро дна.

7.Побач са зборнымі лічэбнікамі тыпу двое – дзесяцёра выкарыстоўваюцца з такім самым значэннем формы двох – дзеся-

цёх: было тро хбрато ,ўваўко ўпрыйшло тро .х

8.Выкарыстанне рэгіянальнай лексікі, пераважна польскамоўнага паходжання: абу ’ва, вал’і ска, ванgо ,рвандзэ лак, во рак, вэ нтка, гаванду ’лск’і, gру дз’ан’, длуg’і, дз’іс’, заgа рак, за ўша, кайэ т, кал’э йка, крэ данс, кс’о ншка, купэ рт, мана рка, ма рац, мато цык, на ўл’эчка, н’іgды, паўтал’э жык, прэ нтка, раба ,кро вар, рок, тарэ пка, тэ рас, фатыgа, цу ркаі інш.

34. Знайдзіце словы, у якіх адбылося зацвярдзенне мяккіх зычных.

1. Ме лі сваíх музыка нтаў, васало было, танцава лі (Кавалеўшчына Воран.). 2. Хоць было бе дна, але было васо ла (Варняны Астр.). 3. Зра зурва лі, смо ргалі, а тады выво зіліна по лі, сла ліна санажа ці(Воўкаўцы Лід.). 4. Даўне йнадзе лыбылі з уся кай зямлі: і ле ,сі бало та, і санажа ць, і грунто ваязямля (Косцевічы Астр.). 5. Се лікаля свайго стала і пе сьніпаём (Сланева Навагр.).

6.Гэ таат на сбыло два ццацьтры кіло матры(Канявічы Гродз.).

7.Не глядзíць, ці красі ва, але кап бага табыла, кап до брыпаса х бы ,ўкаро ва, гакта рпо ля(Старое Сяло Зэльв.). 8. Му журабі лі апара цыю(Курчоўцы Воран.). 9. Жывёлку гадава ла, усё чы ста, а тэ распайшла ў нарсу ,тто й пэ нсііні дава лі(Акмянеі Ашм.).

10.Ні адзі нён такі нішчасьлі вы. Пэ нсііна хле пхваці лап і жы ў ба п (Косцевічы Астр.). 11. Яку ю-не буцьвандлíну ці кусо к кумпяка які запяка ліў це сьці, я йца, хто мо сы радава ,ўхто мо ма сла(Шылавічы Сл.). 12. А мэ тарсі ццусто іўво сімсятгро шай (Галубы Маст.). 13. У на су вёсцы адзі нхло пяцдэфакто вы, дык яго ў во йскані ўзялі (Васілевічы Сл.). 14. Нэ рфпапо рчаны. У мяне ўду шша, найго ршынэ рф(Чуркі Ашм.). 15. Пе ршпапе ры с сальсаве тутрэ бавалі, а цяпе ракані манача льнікагэ тага– у

во тпуску(Косцевічы Астр.). 16. Бо жачкі, ты ш та кмо цнопэ рхаяш! (Гута Дзятл.). 17. Насадзі лагарбузо ,ўкап зямля ні пустава ла. От, хо цьсе мачакдзе цямбу дзя(Зубраўка Шчуч.). 18. У во семчасо ў маgазы наткрыва яцца(Парэчча Гродз.). 19. Да касьцёлу ні дава лі хадзі ць, пілнава лі(Красулі Шчуч.). 20. А яго [торфу] глыбіно йбыло чатэ рыі пя ць[метраў] (Кавалі Бераст.). 21. Кні гаўро зныхбыло ў па на, і піяні на, што на палі цы, і асо пчыкбы ўрабэ нькі(Новая Спуша Шчуч.). 22. Па ,нпа ніў капалюшы, а я касы нкунадзе ну, то лькі вазьмі цеда касьцёла (Кронькі Шчуч.). 23. Калі вы йшлаз бальні цы, трэ былойсьці ў Місьці баваза мэ трыкай(Андрэева Ваўк.). 24. До чкі мне прыво зяцько жныра згазэ ты, кап пе чкураспалі ць(Рудзевічы Зэльв.). 25. Маладо муму жутрэ бадо браглядзе ць, бо няве стукра лі асыстэ нты, хава ліяе, зага двалівы куп(Гальшаны Ашм.). 26. Гэ тыя бума шкіназыва лісявэ ксаль. На ёй ста віўсягэ рп(Малдуці Дзятл.). 27. А бо мбадала ў ха ту, та кіўсё пагарэ латут, ты лькана шацэ лая, там та яво, дзе Гэ нюсь(Квасоўка Гродз.). 28. До брані прыпо мню, хіба да Бэ льскіхпайшлі (Лушчыкі Воран.). 29. Не каліе гдзіліў Амэ рыку, і хто е хаўу Амэ рыку, трэ бабыло ў жыду ўпажыча ць(Малдуці Дзятл.).

35. Вызначце, з дапамогай якога суфікса ўтвараецца вышэйшая ступень параўнання прыметнікаў у наступных сказах.

1. А по тымужо патро шкуста лікалхо зыўжо бага тшыя, ста лі на но гі(Геранёны Іўеў.). 2. А кап ні было бага чшыххло пцаў, так былі п ра дыя, хто бра ўбы, за таго і аддава ліп (Гуды Лід.). 3. Трэ бапо мніць, што ёсьць над на мівы шшаўла да(Правыя Ма-

сты Маст.). 4. По лкато вы шша, то ні шша(Пацаўшчына Дзятл.).

5.Браты старэ йшыяі сястра старэ йша, а я са мамало тша(Гуды Лід.).

6.Хто ду шшы, то і пру тшы, таго ні зва лі(Заберазь Іўеў.). 7. Мо й хло пяцсла пшыза таго задзіра ку(Дубароўшчына Дзятл.). 8. Мо й рушні кнамно гашы ршыза яе ўхвалёны, але ж я та кне хвалю ся, як яна (Раманавічы Шчуч.). 9. Цві кель[клін, устаўка] уста вілапат па ху, бу дзяшы ршырука ў(Каробчыцы Гродз.). 10. Апчаса ўса ма гру пшабервяно (Гальшаны Ашм.). 11. У на снайхаро шшывазо н лі чыццафі кус(Навасёлкі Ашм.). 12. У каго дачо ку ха цімно га, то сваё пажну цьпрэ нтка, іду цьна шы ршуюні вуда гаспадара, дзе адна гаспады ня(Замасцяны Шчуч.). 13. Але ш во цу ,тя кён упе рат íх да ле садашо ,ўбо каро чшайдаро гіняма (Цідовічы Гродз.).

14.Ба цькабы ўнайбага тшына цэ лувёску, на цэ лыGеранёны, на цэ ламястэ чка(Геранёны Іўеў.).

36. Знайдзіце словы з мяккім гукам |л’| у запазычаных словах, параўнайце вымаўленне такіх слоў у беларускай літаратурнай мове.

1. Во сьу ва сняве стказьдзелу ха[рукадзельніца], такі япе кныя блю сківя жыць(Войстам Смарг.). 2. Ната шапрыягджа лаў вёску, каза ла, што ў Стару мСяле кьсёнц дава ўшыкала днаёпячэ нёз мармаля дам(Бібікі Зэльв.). 3. Так стару юсква ркупрадаю пакрысе, сёня вот дзьве кíлі [кілаграмы] прадала (Буняны Ашм.). 4. Ён лга р

пе ршайкля сы(Мсцібава Ваўк.).

37. Прачытайце, знайдзіце прыклады выкарыстання колькасных лічэбнікаў у значэнні зборных.

1.А ў мяне тро хдзяце йбыло: Са ша, Ната ша, А ня(Няверавічы Ваўк.). 2. Забі ліяны, не мцы, і ба цькана шага, і ма матро хдачо к гадава ла(Сямёнаўцы Бераст.). 3. Тро хжані лісяна правасла ўных,

атро хна каталі чках(Монтацішкі Смарг.). 4. Адзі нкапта нна ўсі х бы ,ўадны ябо тына тро х(Шыганы Сл.). 5. У на су ма цярыбыло пяцёх: тро хстарэ йшыхбрато ўі мы дзьве дзяўчы нкі(Жукевічы Бераст.). 6. Сабра ласячалаве кпяцёх, тро хуцяклі, дву хзабра лі (Жыдзевічы Іўеў.). 7. Было на су ма мыдзівяцёра, тро хпашло служы ць(Седліска Воран.). 8. Вы дво хне купíце (Караневічы Гродз.). 9. А тро хзасталі сана дварэ (Васілевічы Гродз.). 10. Ма тка бярэ на стро ,ха на мяне ка жа: «Ідзі, дачу шка, даха ты» (Вострава Зэльв.). 11. На су сямьі было тро ,хі ў мяне тро хдзяце йбыло

(Калядзічы Ваўк.).

38.Знайдзіце канструкцыі з прыназоўнікам да, падбярыце да іх літаратурныя адпаведнікі.

1. Пасьля вайны мы дайшлі на пытам[пытаючы] да Мі нска, як каро выкупля лі(Сімакава Карэл.). 2. На гэ тымты дніпае дзе да Мі нска(Вострава Маст.). Дайшо ўда залама ньня[павароту] і вярну ўся, ні мо гда ляйісьці (Шаўдзіні Лід.). 3. Калі прадлу жаБо х ве кумне, то пае дуда Масквы, да сы на(Граўжышкі Ашм.). 4. Ты яшчэ по йдзяшда во йска, на чарта та янарачо ная(Парэчча Гродз.). 5.Ярадзі ўсятры ццацьпе ршумро куўвёсцыКавалеўшчы зна,пасьля ста ўхадзі цьда шко лы, але ху тказачала сявайна (Кавалеўшчына Воран.). 6. У шко лухадзі ліда Бу драўцаў(Будраўцы Шчуч.). 7. Учо ра

хадзі лаў цэ рквуда спо ведзі. Людзе йбыло німно га(Бібікі Зэльв.). 8. Як на шыні былі пае хаўшыда Аме рыкі, то я ў Таўрэ ліча сто хадзі лана та нцыці на васэ ля(Лушчыкі Воран.).

1.7.4.2.Па¢ночна-заходняя дыялектная зона

Упаўночна-заходнююдыялектнуюзонутрапляюцьгаворкіпаўноч- най Гродзеншчыны. Ім уласцівы наступныя спецыфічныя рысы.

1.Паралельнае выкарыстанне ў асобных групах лексікі прыстаўных зычных |в| і |г|: го чы– во чы, го ’сан’ – во ’сан’,

го ’зэра – во ’зэра, гу тлы– ву тлы, гу чан’ – ву чан’, гачэ й– вачэ ,й

гастры ’ц– вастры ’ц. Падобная паралельнасць па аналогіі часам пераносіцца на словы, у якіх адзначаныя гукі па сваёй прыродзе не з’яўляюцца прыстаўнымі: гу ’сі – ву ’сі, гу тарка– ву тарка,

ганав’і цы– ванав’і цы, гаро х– варо ,хагуро к– авуро ,кгул’а ’ц– вул’а ’,ц го йдацца– во йдацца, гастры т– вастры т.

Зрэдку да гукаў |г| і |в| паралельным выступае зычны |й|:

в’і ’ній – г’і ’ній – йі ’ній, в’і ншы– г’і ншы– йі ншы, в’ін’ц’арэ сна– г’ін’ц’арэ сна– йін’ц’арэ сна, в’адро ны– йадро ны, в’арба – йарба, вав’о рка– гав’о рка– йайо рка, пра ’віл’на – пра йіл’на.

Сустракаюцца таксама паралельныя ўжыванні слоў з прыстаўным і без яго: гав’о с– ав’о ,сгато са– ато са, гас’ц’у к– ас’ц’у ,кгала тк’і – ала тк’і, гас’э ’нн’і – ас’э ’нн’і, габру ч– абру ,ч во ’зэра – о ’зэра, ву тлы– у тлы.

Неабавязковасць прыстаўнога спарадзіла факультатыўнасць пачатковага этымалагічнага |г| або |в|: гаро х– аро ,х газ’э та– аз’э та, гара чы– ара чы, гарба ты– арба ты, гармо ’нік – армо ’нік, гаршчо к– аршчо ,кгарэ ць– арэ ць, гато ва– ато ва, гас’ц’і ’нэц – ас’ц’і ’нэц, гаспада р– аспада ,ргакта р– акта ,ргалава – алава, гало дны– ало дны, гул’а ’ц– ул’а ’,ц густы – усты, гул’та й– ул’та ,й гумно – умно, вав’о рка– ав’о рка, вантраб’э йка– антраб’э йка, ванго р– анго ,р го спадз’і – о спадз’і, го лы– о лы, го рла– о рла, го лад– о лад, го луб– о луб, густы – усты.

2.Больш рэгулярнае, чым у іншых гаворках, выкарыстанне выбухнога зычнага |g|, пераважна ў іншамоўных словах: gаgу ’,л gа за, gазэ та, gайданы, gарgа ра, gардз’э ’,л gва лт, g’іg’э ’,л g’іл’, g’і рса, g’і цал’, gл’уgа, gоgа, gо нт, gры ка, gуда ,к gу ’зал, gа за, gнэ мб’іц’, gу ма, жаgна цца, саgа ,нфастрыgава ’,ц злыgац’.

3Ужыванне зычнага |к| замест |х| і наадварот: кл’эп, кваро ба,

каро шы, квал’і ’,ц калко ,ску ста, кара кц’ар, караво т, клус; ху ртка, хрэ ст, хс’ц’і ны, хо хл’уш, ха хл’а, хан’у ,ххватэ ра.

4.Больш паслядоўнае, чым у іншых гаворках, вымаўленне

|ф| і |ф’| у запазычаных словах: аф’іцэ ,рфасо ’ла, ф’э рма, ф’і кус,

фл’а нцы. Назіраюцца выпадкі гіперычнага ўжывання губных |ф|

і|ф’| у адпаведнасці з |хв|, |хв’|, |х|, |х’|, |п|, |п’|: фа ’ла, ф’іл’і на,

ф’ім’і часк’і, фост, фу стка, фу тар, фла нка, фрас, кана фа.

5.Націск на галосным канцавога складу, пераважна ў назоўніках жаночага роду: муха, вуда, л’іпа, скура, буда, выдра, гал’іна, груда, груша, вако, вухо.

6.Ужыванне канчаткаў -оў (-аў) у родным склоне множнага ліку назоўнікаў не толькі мужчынскага, але жаночага і ніякага роду:

гру шаў, бо чкаў, ко заў, каро ваў, ла паў, в’о драў, з’і маў, пал’э наў.

7.Пашырэнне ва ўсёй зоне займенніка гэ ны.

8.Ужыванне дзеепрыслоўя ў ролі выказніка: йана ўжо з гот як за мушвы шаўшы; сын з’ В’і ’лн’і прыйэ хаўшы; с’о ’нн’а йон каро выпагна ўшы.

9.Выкарыстанне канструкцый з давальным склонам аб’екта прыналежнасці: йаму ха тазгарэ ла, мн’э бал’і ’цнага.

10.Лексічныя асаблівасці, характар якіх вызначаюць адметныя словы літоўскамоўнага і польскамоўнага паходжання: бру нкала‘ворчык’, вашава ’ц ‘многа працаваць; прыносіць у вялікай колькасці’, в’а пла‘разявака’, g’іл’ ‘авадзень’, жабурэ ’нн’э ‘раска’, і сква‘асака; аса’, к’э нтацца‘няньчыцца’, к’ілпа ‘пятля на звера’, кул’о ’нік ‘запанка’, лапшы вы‘пражэрлівы’, масталы га‘галёнка ў жывёлы’, м’і лта‘страва з аўсянай мукі’, па стыр‘пастух’, по шур‘сухі корм для жывёлы’, ска ба‘рабро’, стум’і кла‘ціхмяны, залішне стрыманы чалавек’, шал’бабо н‘фасоля’.

39. Прааналізуйце паралельныя ўжыванні гукаў |в|, |г|, |й|.

1. Сьвінуры – е токарто флі, якíя ва раццадля сьвіне ,й няскрэ баныякарто флі(Лаўрыновічы Зэльв.). 2. А ба цькаляжа ўна пе чы, ён не змо хбо лейэто ві дзяць, вы скачыўі закрыча ў(Вайкунцы Воран.). 3. Ле тамкла ліна яе лі сткапу сты, а як пяклі на сёмуху, то кла ліяе р(Вераскава Навагр.). 4. Ае рна ттопа хня, до брыпатсьці л з ае ру(Шчорсы Навагр.). 5. То лькізачыня йбра мку, ба каза як уляці ць, та ўсю яргі нюзьні шчыць(Бабіна Гродз.). 6. Ты юргі ню пад акно мпасадзі, так красі ва, як цьвіце юргі ня(Жамайтукі Іўеў.). 7. Бы ўмаро ,ста вяргі нязьме рзла(Данілавічы Дзятл.). 8. У агаро дзерасьце gярgі ня(Канюхі Гродз.). 9. У на су гаро дзіру жа і арgі ня(Есенавіца Ваўк.). 10. На другу ювясну табе ку пімно ву

ясёнку, а гэ туяшчэ ў старо йатхо дзіш(Гнезна Ваўк.). 11. Мне купі лі но вуювясёнку (Чуні Свісл.). 12. На ёй така яфа йнаасёнка (Бабіна Гродз.). 13. У гэ тумгаду гэ тулькімно гая грысту(Жамайтукі Іўеў.). 14. У на сзама лаагрэ ступаса джана, во кап пасадзíць яшчэ паміж я блынямі(Чэхі Астр.). 15. Ідзе мпа ажы ны, яныве лькія, аш блішча ць, чо рныя(Кіралі Шчуч.). 16. Хадзе мнарве мяжы ны(Лаўна Маст.).

17. У вайну як што прыве сьцітрэ бабыло, то каро вызапрага лі ў ярмо (Шчорсы Навагр.). 18. У вярме бы ўпатпа лакці прызьмо, ён падзяля ўвярмо на дзьве ча сткі(Макароўцы Бераст.). 19. Ву нь ужо на шытарахця ццана шашэ, за распрые дуць(Прывалка Гродз.).

20. Ля нь, а гы ньмно гасалда ,тпае халіпа прыса днай[абсаджанай дрэвамі] даро зе(Вайневічы Дзятл.). 21. Унь Зо ськажанчы настара ,я сама сабе прыстра паяшто і жыве (Літвінкі Гродз.).

40. Зрабіце вывад адносна рэалізацыі пачатковых галосных |в|, |г|, |й| у наступных прыкладах.

1. А за Ро сьцевічамівы ступтакі ў о зяры, ба чыш? (Росцевічы Зэльв.). 2. Адно ў цібе гэто дзіця як о коўло бі, і ты яго не дзяат сябе пусьці ла(Хамічы Зэльв.). 3. Стрэ хібылі с сало мы, о кна мале нькія, у ха цібыло цёмно (Старая Дубавая Гродз.). 4. Яны за то гоканя і – схава ць, і завялí да шва граО ляся(Косцевічы Ваўк.).

5.О сьтако маё жы цё, не да йкаму па неБо жа(Марцінавіы Зэльв.).

6.Бярэ на со сяню, като рымпа дзе сяць, па двана ццацьго т(Пятакі Ваўк.). 7. Ту ш няма ла, бо ў адну старану кіло матраўо семдзесят (Пераганцы Воран.). 8. Во сьжыву ўжэ ты ляле ,то сьмыдзеся так разьміня ла(Юшкавічы Свісл.). 9. А ў го радзіўсю дыо чарадзі, і хадзі ліміліцыяне ры, праганя літы ,ххто зь вёскі (Шурычы Свісл.).

10.Мы да ве чарапрасядзе ліна у ліцы(Свіслач Свісл.). 11. Су мку кні жакно сіць, а ні у чыцца(Кавалі Бераст.). 12. Дак ма чыхасваі х

павыу чывала, а мы та кі былі (Вялікая Бераставіца Бераст.).

13.І ўжэ ту тры ме сяцы пабы ўу э туйа рміі, у страйба ціэ тумна аэрадро мі(Бібікі Зэльв.). 14. Мы, быва ла, у асемна сьцяадо ўляце лі (Пераганцы Воран.). 15. Ён хло пяцанаро вы, купі ўро варматаро вы (Карэвічы Шчуч.). 16. У на сбыло палаві нааспада ркі– два ццаць акта раў(Якубаўцы Воран.). 17. Музыка нту на сбы ,ўгра ўна армо ніку(Якубаўцы Воран.). 18. Во ба чыш, які яаспадары пашлі, ка няніgды ня ба чыўшы, а мы былі аспадары, і я ўжо ўшчы тана ў рабо ту, ме ламу сіедына сьцягадо ў(Дзягаўцы Ашм.). 19. Се ялі на зі мужы та, вясно ю– пшані цу, рачы ху, гавёс (Якубаўцы Воран.).

20.Чужо еён згарэ табе гэ дэк, як сво йспада р(Зарудаўе Маст.).

21.А ліш на ттоён уме ўінцярэ сноўсяля кіяісто рыіраска зваць (Малая Бераставіца Бераст.). 22. Запынíлі ту ту Ду бніцы, акра с каля мо сьціка(Дубна Маст.). 23. Ака ята мтады мала ябыла, а трэ бамалаці ць(Чырвонае Сяло Зэльв.). 24. Ак не е ,ўто не мо ,хак пад’е ,ўто не ру кне но х(Пацаўшчына Дзятл.). 25. Учы ццамы ні вучы ліся, шко лне было, а пато мі учы ццані было за што. А ціпе рот ужэ як ста ласаве цкавла сьць, фсё ста ло, учо ба, ста лідзяце йучы ць бяспла тна. У чацца, хто яку юмо жасьпецыя льнасьць, так і у чыцца, паступа юць– у чацца(Бяляўшчына Ваўк.). 26. О ркіпе рац, о ркі, пахню шчы; О сьціпрышлі ў адве ткі(Быстрыца Астр.). 27. Ульта й яшчэ сьпíць; Бяры ве нкшанькую сь(Паляцкішкі Воран.).

41.Знайдзіце словы, у якіх назіраецца гіперычнае ўжыванне гука |ф|. Растлумачце прычыну гэтай з’явы.

1.Учо рапалі лісьве нчы, малі ліся, у царкве панафі дуба цюшка рабíў (Ашмяны Ашм.). 2. Аднаго ра зу, калі ён бы ўу Зе льві, то яму патра філокупі цьмне гэ дыкіяпа цяркі, як я хаце ла(Лаўрыновічы Зэльв.). 3. Паста віцьпа на ,смалады ,хра замдаро слыміда рабо ты,

аса мназіра ,яці патрафля юцьра зам усі мі(Кемяны Шчуч.). 4. Ну але ш былі сы тыя, і ні было фуліга нствагэ такого(Шчорсы Навагр.). 5. Во сьшто зна чыцьмаладо сьць: бе галі, шука ліне чага, бо глу шна фу тарыбыла (Азярніца Сл.). 6. Нарабі ўсясёніка, хоць боньдзь-я кдаха тып патра фіць(Шылавічы Сл.). 7. Насыпа юцьу буты лкусьмярдзюхі. Та к– флёрка, а па-белару ску– сьмярдзюха (Чуркі Ашм.). 8. Шафіёны пат спо дамцёмныя, па канюшы ні расту ць(Солы Смарг.). 9. Чаро мфаў на расьце (Гальшаны Ашм.). 10. То фальнабра ціі залі цьво ткай– і па ляцзалі ць(Быстрыца Астр.). 11. Ля шна кана фу, я та мпо душкупалажы ла, тро хіатпачы нь

(Бабіна Гродз.). 12. Я купі лава мфа флі(Алешкаўцы Шчуч.).

42.Прачытайце сказы, знайдзіце канструкцыі з давальным склонам аб'екта прыналежнасці.

1. Мне прасту джанаего рла, во духало днупіла (Каменка Гродз.). 2. Балі цьмне сухя нка[мазоль] на назе, і як яе зьве сьці. Балі цьмне ў сто ках[у паясніцы], ці ня зру шылая (Сонічы Гродз.). 3. Балі цьмне нага, наро стак[мазоль] на па льцывялі кі(Прывалка Гродз.). 4. Німа мне нія кагапарату нку, усё хварэ ю(Міцкавічы

Смарг.). 5. Усе ні цімне пабэ рсаў, адыдзі ты ад мяне (Морына Іўеў.).

6.Но гімне парэ паліся, хо дзячыпа бало це(Вугальнікі Шчуч.).

7.Вот ту тво ўкна мсвіньню схапі ў(Старыя Смільгіні Воран.).

8.Яму бу льбада рмапаса джана(Паляцкішкі Воран.). 9. Мне стру шкі па хнуць, та кя люблю сталя рнічаць(Збляны Лід.). 10. А мне сьлёзы ко цяцца(Мсцібава Ваўк.). 11. А мне не ўдала сягру ша(Альхоўка Навагр.). 12. Задушы ўмне саба каку рыцуі пітуха (Граўжышкі Ашм.). 13. А мне ко ньпадо ,хі заплацíў до рагаза каня (Паляцкішкі Воран.). 14. Трэ бамне бадзюко ўнарва ць(Малі Астр.). 15. Мне ста ліру кіпу хнуць(Даўбенкі Шчуч.). 16. Дзіке бу льбупары ліна м

(Парэчча Гродз.). 17. А на мха тамагла згарэ ць(Паляцкішкі Во-

ран.). 18. Каб табе ву шывы расьлі, бы ўбы настая шчыасёл (Малі Астр.).

43.Знайдзіце прыклады ўжывання дзеепрыслоўяў у ролі выказніка.

1.Бурако ўсало ткіхма мабыла нарабі ўшы(Морына Іўеў.).

2.Ужо тро халю дзіразбагаце ўшы, што про далі, купля юць(Ваверка Лід.). 3. А я вы шаўшыбыла, узя ўшыдра пцы(Пелкаўшчына Іўеў.).

4.Ну што ж, хто бы ўкаро вуўзя ўшы, паадбіра лі(Лаздуны Іўеў.).

5.Не мцыбылі забра ўшыкаро ву(Лежневічы Іўеў.). 6. І пазьне йпапо ў гэ тыхсваі хпазьбіра ўшы, пане нкаўі ат’е халіаны (Лаздуны Іўеў.).

7.Та мпрышо ўшыка цярбы ,ўі ву гульда заво да(Даўбенкі Шчуч.). 8. Я такі хшвэ драў, як у магазі не, сама сваі мірука мінавяза ўшы(Урцішкі Іўеў.). 9. Маладзі цаняда ўнапрышо ўшы(Ністанішкі Смарг.). 10. Я была пасадзі ўшыкапу стызаго нчык(Кальчуны Ашм.). 11. Я й дзяце й вы гадаваўшы, траі хма ю, а ўсё адно адна (Баруны Ашм.). 12. Ма тка была яму пакі нуўшыскры нюзо лата(Кальчуны Ашм.). 13. А Тадзю к на ватна ро варбы ўзабы ўшыся, успо мніўпра яго но чай(Попішкі Астр.). 14. Цяпе ,ркато рыне рабі ўшы, пэ ньсіюпалуча ебо льшую, чым като рырабі ўшы(Волькавічы Ашм.). 15. Му зыкапрые хаўшыўжо ат на сі сюды спатыка цьна .сХа тазамкнёна, паляце ўшыгаспада р ужо, яго шва гер, да сусе да(Геранёны Іўеў.).

1.7.4.3. Цэнтральная дыялектная зона

Цэнтральная дыялектная зона з’яўляецца вынікам узаемадзеяння розных груп гаворак і дыялектаў у працэсе нацыянальнай кансалідацыі беларускага народа. Тут сканцэнтраваны найбольш тыповыя рысы беларускай мовы, адзіныя ў яе дыялект-

най і літаратурнай разнавіднасцях, напрыклад, моцнае аканне, ужыванне толькі цвёрдага |р|, формы прыметнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку назоўнага склону без канцавога |й| (добры,

в’ал’ік’і).

1.7.5. Рэгiянальныя асаблiвасцi гаворак Гродзеншчыны

Уласцівасці буйных лінгвагеаграфічных груповак (дыялектаў, груп гаворак, дыялектных зон) вызначаюць адзінства, цэласнасць і сістэмнасць дыялектнай мовы Гродзеншчыны. Разам з тым існуе нямала спецыфічных мясцовых з’яў, пашыраных у межах сельсавета, раёна, некалькіх раёнаў. Адны з іх сустракаюцца толькі на Гродзеншчыне, другія – спарадычна і ў іншых рэгіёнах Беларусі. Пакуль што яны недастаткова вывучаны. Маюцца нешматлікія даследаванні гаворак асобных раёнаў: Ваўкавыскага (Т.Ф.Сцяшковіч) [61], Зэльвенскага (П.У.Сцяцко) [56, с. 4 – 23; 46 – 54], Навагрудскага (І.Р.Бурлыка) [9], Мастоўскага

(А.Р.Хромчанка) [69], Гродзенскага (М.А.Даніловіч) [13], [15]. Абапіраючыся пераважна на матэрыялы сваіх ўласных

пошукаў, праведзеных ў апошняе дваццацігоддзе, паспрабуем паказаць найбольш яркія рэгіянальныя дыялектныя факты, многія з якіх тут будуць дэманстравацца ўпершыню. Звесткі пра тэрытарыяльныя межы некаторых з іх пакуль што няпоўныя, таму геаграфічная пашпартызацыя іх грунтуецца толькі на наяўным фактычным матэрыяле. Канчатковае вызначэнне дакладных межаў ці пунктаў бытавання іх патрабуе дадатковага палявога абследавання гаворак Гродзеншчыны.

1.7.5.1.Фанетыка

Угаліне націскнога вакалізму трэба адзначыць такую з’яву, як лабіялізацыя |а|, зрэдку |э| перад губным |ў|. Зафіксавана яна

ўасобных гаворках Гродзенскага, Шчучынскага, Мастоўскага, Дзятлаўскага, Навагрудскага і Слонімскага раёнаў, не маючы су-

цэльнай ізаглосы: казо ,ўдоў, про ўда, узо ўтра, злапо ,ўнасто ўн’ік, хл’о ,ўкапо ,ўпачо ,ўдз’аржо ,ўупо .ў

Пад уплывам суседняга губнога зычнага, а таксама пасля |т| націскныя галосныя |о|, |ô|, |а| у некаторых словах вымаўляюцца як

|у|: дру ,ўпу йдз’э, в’атру ўк’і, ту ’лк’і, трыву ло.