Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны

Якасць гука |у| набываюць і ненаціскныя галосныя, калі знаходзяцца пасля ці перад губным зычным: була, трума ’,ц по тум,

чумада .н

Пераважна ў маўленні прадстаўнікоў старэйшага пакалення назіраецца сцяжэнне гукаў у спалучэнні |оў|, вымаўленне гэтага спалучэння як |у|: у жо ўтым– у жу тым, по ўн’ан’к’і – пу ’нан’к’і, ро ўным– ру ным, зноў – зну.

У адзінкавых словах замест націскных |і|, |ы| вымаўляецца га-

лосны |э|: дз’э рка, зац’э рка, к’э пц’і, рабац’э ’на, павуц’э ’на ц’в’э ,к

чатэ ры, халадз’э ’лн’ік. Гэтая асаблівасць сустракаецца таксама ў лексічна-граматычных групах слоў: а) ў займеннікавых прыслоўях: тадэ, тудэ, кудэ, с’удэ; б) у формах дзеясловаў прошлага часу множнага ліку: был’э, пашл’э, уз’ал’э.

Адносна ненаціскнога вакалізму варта адзначыць, што хоць на Гродзеншчыне пасля мяккіх зычных пануе ўстойлівае недысіміляцыйнае яканне, вымаўленне асобнай групы слоў не адпавядае гэтай фанетычнай заканамернасці і мае прыметы дысіміляцыйнага якання. Так, на месцы этымалагічнага |э| у пераднаціскных складах вымаўляецца гук |і| у словах м’ін’э, ц’іб’э,

с’іб’э, ц’іп’э ,р н’ім’э цк’і, н’іма, н’і (замест н’е, н’а), дз’ів’а ты, дз’іс’а ты, вас’імна ццац’, ц’ітра ’,ц н’ів’э ста, н’ідз’э ’ла, н’ів’э ’лк’і, ішчэ, ц’іл’іфо ,нм’іда ’лі інш.

У некаторых словах, пераважна іншамоўнага паходжання, узнік прыстаўны галосны гук а: аб’аз’м’э ,награ фка, аф’іра нка,

ап’іво ’на.

З’ява аферэзісу (страты пачатковых галосных) адзначана ў асобных спрадвечнабеларускіх і запазычаных словах і закранае такія гукі, як |а|, |у|, |і|, |э|: гаро т, гурк’і, сав’а к(асав’а ,касо ’вік), М’э рыка, стру мант, дастав’арэ ’на, дз’ікало ,нніgдо т, рышта нт, н’ірс’іц’э т, н’ів’эрма ,хна кшы, кано м’іц’. Яе разглядаюць як перы-

ферыйную інавацыю, што развілася ў выніку рэдукцыі ненаціскных гукаў ў абсалютным пачатку слова па аналогіі са старажытнымі ўтварэннямі мети, меновати або ў выніку ўплыву паўночнаўсходняга дысіміляцыйнага акання, калі пачатковыя |а|, |і|, |у| маюць тэндэнцыю да звужэння і поўнага знікнення. Дэфармацыя пачатковых гукаў магчыма і ў працэсе прыстасоўвання іншамоўных слоў адпаведна ўласнабеларускім мадэлям [69, с. 18].

На канцы іншамоўных слоў, якія заканчваюцца на -ыя, -ія, пасля націскнога складу ў назоўніках жаночага, радзей ніякага роду адзіночнага і множнага ліку адбываецца сцяжэнне гукаў:

ап’ара ца, ста нца, м’іл’і ца, пэ ’нс’а, л’і ’на. Сцяжэнне захоўваецца і ва ўскосных склонах: ап’ара цы, ап’ара цу, ап’ара цай.

Шмат асаблівасцей звязана з функцыянаваннем зычных гукаў,

зхарактарам іх узаемадзеяння з іншымі гукамі ў слове.

Увёсках Парэцкага сельсавета Гродзенскага раёна (вв. Парэчча, Новая Руда, Старая Руда, Глушнева і інш.) сустракаюцца выпадкі ўжывання дзеясловаў 3-й асобы множнага ліку цяперашняга і будучага простага часу з цвёрдым |ц| у канчатку:

ро ’бац, ка жуц, зна йуц, стрыгу ,цпав’азу ,цраск’іда йуц, з’л’э ’пац,

раскапа йуц, жнуц, сту кайуц. Зрэдку гэта назіраецца і ў формах дзеясловаў адзіночнага ліку, а таксама ў формах інфінітыва:

л’ажы ,цб’ажы ,цс’п’і ,цл’ажа ,цраб’і .цНосьбітамі суседніх гаво-

рак такая асаблівасць успрымаецца як незвычайная, што выходзіць за межы моўнай нормы. Адносіны да яе знайшлі выражэнне ў дражнілцы гумарыстычна-іранічнага характару: На шыйэ дуць,

ва шыйдуц, на шыва шыхпадв’азу ц(Бабіна Гродз.). У беларускай дыялектнай мове гэтая з’ява рэдкая. У «Дыялекталагічным атласе беларускай мовы» [18], на карце № 156, адзначаны яшчэ чатыры пункты бытавання яе: Шылавічы Сл., Люсіна Ганц., Снедзін Петр., Запясочча Жыт. У гаворках Гродзенскага раёна яна знаходзіцца на стадыі знікнення, уласціва маўленню самых старых жыхароў.

Гук |ш| на месцы |с| ужываецца ў словах за шмарга, шпа цыр,

брушн’і ца, пашку даі інш.

Гук |ў| ужываецца замест |л| у сярэдзіне слова: саўда т,

паўко ўні’к, таўку шка, са жаўка.

Уканчаткузайменнікаў, зрэдкупрыметнікаўвымаўляеццазыч-

ны гук |в|: майаво (маво), твайаво (тваво), свайаво (сваво), н’ікаво, н’ічаво, каво, чаво, йаво, таво, гэ таво, до браво, спако йнаво.

Уабсалютным пачатку слова адбываецца падаўжэнне гука |з|:

ззарва ’,ц ззагна ’,ц ззэ сну, ззапрытна, з’з’э ’сц’і, з’з’э хац’.

Вынікам узаемадзення гукаў у словах сталі рознага характару асіміляцыйныя працэсы, адны з якіх рэгулярныя, а другія закранаюць толькі асобныя словы, напрыклад: мо нны, с’арэ ’нн’і, сус’э ’нн’і,

спан’н’і ца, тру нно, пас’л’э ’нн’і, дро мны, б’э нны, хо ланно, ба ’бік (вабік), Варыво ,н пажы чыц’, л’о кка(лёгка), шчых’э тка, В’ал’іgдз’эн’, з’г’і нуц’, с’к’і нуц’, пап’інну ,йам’м’іну ’ц.

Прыкметнай асаблівасцю з’яўляецца азванчэнне глухіх зычных у пазіцыі перад галоснымі і санорнымі ў асобных сло-

вах: gалду ,н gрэ ’сво, пашчэ gна, разg’іра ка, адл’і чно, адв’ача ’,ц забра ’на, gамзо ’л (камзол), Грыб’і на(Агрыпіна), гэ дак, гэ дык’і,

ту дака, каўду н(каўтун), калаўро дак, g’і знуць(кіснуць), g’іжа ’ц (кішэць), gо мжыц’ (комчыць), цвырgу .н

У гаворках выяўлена і адваротная тэндэнцыя: ужыванне глухіх зычных перад санорнымі, часам перад звонкімі зычнымі і галоснымі. Часцей гэтая з’ява назіраецца ў злучніку каб, прыназоўніках

пад, ад, з: Казоў, кап яна вышла на двор (Мікелеўшчына Маст.).

Прыходжу пат вечар, заходжу ў сенцы (Пагарэлка Карэл.). А потым прыехалі і забралі яшчэ ат іх стох сена (Першамайск Шчуч.). Лапці с аборамі пападвязваем, і на канёх, значыць, гуляць

(Некрашэвічы Карэл.).

Адзначаецца яна таксама ў прыстаўках і часам у корані слова: Кажуць, атдавай руж’ё, а то заб’ём; А потым расьбіралі панскі магазін (Морына Іўеў.). Як тылько дошч ідзе ці сьнех растае, дык адразу ў патвалі вады поўно (Малая Бераставіца Бераст.).

Назіраюцца дысіміляцыйныя змены ў спалучэннях зычных: |дд| – |нд| (анда ’,ц андал’о ),к |нн| – |дн| (с’о дн’а, с’адн’і ,ктадны, сало дны, п’іднава ’ц), |кт| – |хт| (тра хтар, до хтар), |мп| – |нп| (ла нпа, канпа ’нійа), |мб| – |нб| (канба йн, бо нба, а нба), |чн| – |шн| (сма шна, йайэ шн’а), |цк| – |ск| (наскава ’ц), |кв| – |хв| (мо рхва), |тл| – |кл| (клу сты).

Пашыраны розныя віды дыстанцыйнай дысіміляцыі: алто бус,

анто бус, бу ’лва (бульба), в’ас’э да(бяседа), жв’ал’э й(жвавей), лы м’а (вымя), патро буй, пал’ікма ’хэр, пантрэ т, слабо дны, трасца (траста), шала ,сшаса.

Прыстаўны зычны |в| ужываецца і перад пачатковым |а|: вакно, ваго ’,н вадры на. Часцей гэтая з’ява развіваецца пасля прыназоўніка у: у вакн’э, у ваго ’,н у вадры ну. Адзначаюцца выпадкі сцяжэння прыназоўніка і прыстаўнога |в|: у вадны х– вадны ,ху ваб’э т– ваб’э т, у вакн’э – вакн’э.

З’ява сінкопы – выпадзення гукаў у сярэдзіне слова – найчасцей праяўляецца ў такіх словах: н’эк, н’э ’кі, вы ’сц’і, ба ло, п’іс’а т,

вы грац’, то ’кі (толькі), ско ко, па ’сіц’ (пасвіць), палака ’ц (пала-

скаць) і інш.

Уканчатках прыналежных займеннікаў мужчынскага і ніякага роду ў родным, вінавальным і давальным склонах гук |й| выпадае:

маго, тваго, сваго, маму, тваму, сваму.

Угаворках Ваўкавыскага раёна часам назіраецца выпадзенне зычнага |г| у займеннікавых і прыметнікавых формах тыпу йао,

э тао, то ,отако ,ов’э ’лкао.

Словы біць, піць, віць, ліць у асобных гаворках Гродзенскага і Шчучынскага раёнаў страцілі гук |й| ва ўсіх асабовых формах, па гэтай прычыне ў першых трох словах губны зычны памякчыўся:

б’у, п’у, в’у, л’у, б’эш, п’эш, в’эш, л’эш, б’э, п’э, в’э, л’э, б’эм, п’эм, в’эм, л’эм, б’э ’ца, п’э ’ца, в’э ’ца, л’э ’ца, б’уц’, п’уц’, в’уц’, л’уц’. Гук

|й| адсутнічае і ў аднакаранёвых утварэннях тыпу наб’э ш, нап’э са, п’а ’ніца, п’а ны, п’а ўка. Цікава, што ў слове аб’ездчык гук |й| пасля прыставачнага губнога таксама страціўся: аб’э шчык(але: абйэ ст, абйэ хац’). Падобная асаблівасць часам пашыраецца на іншыя словы, некаторыя з іх нетрадыцыйныя, прыйшлі ў гаворкі адносна нядаўна: Дз’ам’а ,нс’ам’а, п’э са, п’э ска, Адз’і таП’э ха.

З’ява апокапы – адпадзення канцавога гука ці спалучэнняў гукаў – уласціва шэрагу слоў, прыналежных да розных часцін мовы: бач, в’э (ведае), жыс’, шэс’, му ’сі, за ра, зно, у ха ’,ц заран’о, мо, трэ (трэба).

У гаворках Гродзеншчыны значна пашырана такая з’ява, як сцяжэнне зычных гукаў. Яно рэалізуецца ў розных выпадках, адны з якіх – тыповыя, другія – адзінкавыя. Разгледзім найбольш рэгулярныя прыклады сцяжэння:

а. Сцяжэнне цц – ц у постфіксе зваротных дзеясловаў: вучы ца,

жан’і ца, бра ца, с’мійа ца, угл’ада ца, зна чыца.

б. Сцяжэнне дд – д на стыку прыстаўкі і кораня: ада ’,ц

адз’ал’і ’,ц адз’э ,ладз’ал’э ’на, адз’а чыц’, ады хацца.

в. Сцяжэнне цц – ц ў суфіксе лічэбнікаў ад адзінаццаці да дваццаці і трыццаць: адз’іна цац’, двана цац’, трына цац’.

г. Сцяжэнне нн – н у корані слова ці на стыку кораня і суфікса:

тан’э ,йпл’э ныйа, с’о ’ан.

Гаворкам вядома з’ява метатэзы – перастаноўкі месцамі гукаў ці складоў у слове. Яна заўважана як у запазычаных, так і ў спрадвечнабеларускіх словах, напрыклад: абса ц(абцас), адымка -ц ца(адмыкацца), апачэ(ачэпы), гало бл’і(аглоблі), гамазы н(магазін),

ганав’і цы(нагавіцы), калу пашак(палукашак), каршп’э ты(шкарпеты), кашо лы(калошы), н’эзнав’і дз’ээў (зненавідзеў), н’іжын’э ,р нізамагла (занемагла), н’іс’ц’іту т, н’ітарна т, н’іц’арэ сны, рало к

(ларок), скрыл’о с(шклярос), Сло м’ін (Слонім).

Сярод эпентычных гукаў можна адзначыць наступныя: |й| (нарэ йс’ц’і (нарэшце), ва йждацца, гаро йд, парэ йпаны, шэ йс’ц’); |н| (м’э нсца, м’інда ’л(медаль) імпэ нт, кантл’э та); |в| (запо ’віны, стадз’іво ,нра дзіво, тратува );р |р| (карн’і стра, ту рзац’).

44. Знайдзіце словы, у якіх адбыўся пераход націскных галосных |а|, |э| у |о|, растлумачце прычыны гэтага пераходу.

1.На Куцю са мыаспада рсядзе ўза стало м, пе ршыаспада р начыно ,ўво .тПато мэ тасе наназо ўтранасíлі каро ваму хлёў, аддава лі е сьці(Парэчча Гродз.). 2. Узо ўтразайдзі да міне, то пагаво рымпра гэ то(Малятычы Шчуч.). 3. Сто ўна на скрыча ць, чаго е халіўно чы, трэ былопачака цьда зо ўтраі прые хацьднём. Ну ту та тастаро ўся, кап дзе зарабíць (Свірыды Шчуч.). 4. Падро стро ху, заста віўба цька па сьвіцькаро вы, па сьвіўкаро вуна паме шыцкуйзямлі, а за гэ та ба цькаадраблёў за паслу гуяму (Дамаўцы Шчуч.). 5. Ён мяне пакі нуў, па шоўна вайну і папо ўда не мцаў(Правыя Масты Маст.).

6.Я на ла вулахма нчыкпаткі нулаі на ло ўцыпрале жала(Гуды Лід.).

7.А сы нА нтаквы вучыўся, дарэ ктарамшко лысто .ўБацьке, про ўда, сла ліпасы лкі(Панямонцы Лід.). 8. Хме лю, хме лю, дзе ты ро ,сшто ні разьвіво ўся(Дзеткі Воран.). 9. Чаму ты ні сказо ,ў што Мары напрые дзе? (Падлабенне Гродз.). 10. Ніхто й не ві дзяў, як во ўкгаве чкуўкро ў(Мэйры Лід.). 11. На прыгуме ньні Бабры цкіяпаста віліно выхлёў (Першамайск Шчуч.). 12. У хлёў загна лікаро ву(Ляпёшкі Іўеў.). 13. Насто ўнікяшчэ зусі ммалады (Падзітва Воран.). 14. Гэ тачы стапро ўда, я ве рука ждамуяго сло ву(Бабіна Гродз.). 15. Благі зусі м, каб не гро ўу пі лку, не бы ўбы такі м(Галубы Маст.). 16. Дзе ты пакло ўшкарпе ткі? (Пацаўшчына Дзятл). 17. А мо йдзя цькабы ўво йтам, бы ўсло ўны на ўсе мазге (Правыя Масты Маст.).

45.Знайдзіце ў сказах выпадкі пераходу |о|, |ô|, |а|, |ы| у гук |у|, растлумачце прычыну гэтай з’явы.

1. Загато віўтры ццацьдва во зыдру ў(Камяніца Ваўк.). 2. У ко жнайха цебыло ту лькіпа дзе сяцьі бо льшдзяце й(Правыя Масты Маст.). 3. Ту лькокупíла гэ тамусвайму арышта нтумало му но выячараві кі, і ўжо падра ўушкуманты (Цярэшкі Ваўк.). 4. Пу йдзе ўжэ ма цішто купі цьна мзь яко гаўжэ адзе жду(Зарудаўе Маст.).

5.Патхо дзіцьён табе, як вятру ўкіда сьне гу(Арцюшы Шчуч.).

6.Напякла сту сбліно ,ўадно е сьцініма каму, усе ро бяцьу по лі(Зарой Дзятл.). 7. Мы ў стало вайтрыву лопасьне далі, як пае мра но ала ткаўс са лам, то трыву ло, трыву льнуюяду ўсе лю бяць(Сонічы Гродз.). 8. До хтурапрыве сьцібыло на ттоця шко(Шыганы Сл.).

9.Фэ лянькаўве сьу агні кача еццапа пудло зі(Пелкаўшчына Іўеў.).

10.По тумззабра лісяўсе свае і выпіва юць(Мікелеўшчына Маст.).

11.Ма мабула каталі чкай, а та таправасла ўны, але ўдву хпарашы лі, кап шлю пбра ліў касьцёлі (Студзенікі Свісл.). 12. Я ўзя ўзакуры ,ў бо гэ тыяне мцы, като рыявла сьцьтрума лі, та разраша лікуры ць (Камяніца Ваўк.). 13. Я кты по йдзяш? Папрасу йсуке нку, яна ў цябе ве льміскуме чаная(Гудзінішкі Воран.). 14. Зьляпі ўкумя ксьне гу

ікі нуўу дзе вачку, а яна, бе дна, стаі цьі пла ча(Бабіна Гродз.).

15.Памажы яму, чумада нця шкі(Амбражылевічы Дзятл.).

16.Па пя цькару ўтрыма лі, а са мыгало дныяхадзі лі(Васілевічы Сл.).

17.Прыйшо ўмалады, скланíўся е ,й яе з-за-пад руку і павёў. Асустэ нтыпайшлі зза ду(Малі Астр.). 18. А по тымгляджу – і другі выхо дзя, і абу дванапе радмяне до ляюцца(Лысая Гара Ашм.).

19.По сьлявайны ў ку жнайвёсцы хадзі лава рта(Бяцюны Ашм.).

46. Знайдзіце словы з нетрадыцыйным вымаўленнем гука |у|. На месцы якіх спалучэнняў гукаў ён вымаўляецца?

1.Скіта ласапа лю дзях, с маладо гадзіце йзабуля ла, пасьля каравы па сьвілаў людзе й(Улезлы Ваўк.). 2. Я яшчэ мала я была, забуля юсяна тра вена сло нцый вíжу, як самалёты ляця ць

(Мастаўляны Лід.). 3. А зну ш выхо дзяцьяны (Старына Маст.).

4.Ён на ру кіўзя ,ўнясе, а я сама зну пла чу(Зарудаўе Маст.). 5. Я яму саве туюі про стаўгава рую, што разы дземсямы, бо што мы бу дземрабíць (Гуды Лід.). 6. У на сву кукра ўгаве чку(Руда Яварская Дзятл.). 7. Е сьцібыло чаго, напякла яёк, кубасы парэ зала(На-

ваельня Дзятл.). 8. У ты мле себы ўву к(Мігдалы Воран).

47.Знайдзіце словы з дыялектным ужываннем гука |э|. Якія гукі адпавядаюць яму ў літаратурным вымаўленні?

І. 1. Цяпе ракаадзі нпасе таку юкампа нюкаро ,ўі ўсе мка до бра, каро выпанаяда ўшыса(Каменка Гродз.). 2. Усе хгна ліза сяло (Дзеравянчыцы Сл.). 3. Цьве кбы ўтупы (Вераб’евічы На-

вагр.). 4. Прыбі цьве ,к а то чапля ецца(Аколіца Лепі Воран.). 5. На сбыло чатэ рыба бы(Ардашы Смарг.). 6. Чацьве ртыбы ў Іва н(Канюхі Ваўк.). 7. Хадзе цядзе цізаце ркуе сьці(Клайшы Воран.). 8. Схадзі ў сьве ранпрынясí бу льбы(Ішчална Шчуч.). 9. Даро газусі мбле ска(Няцеча Лід.). 10. Схадзі ў гаро ччыкнарві кме ну(Бердаўка Лід.). 11. Ду маюзрабі цьпаднаве ску[павець], бо німа куды ста віцьначэ ньне(Рудзевічы Зэльв.). 12. На шстары ўжо

і міне (Пыра Гродз.). 3. Было на су ма мыдзівяцёра (Седліска Воран.). 4. Мая ма мабыла ішчэ ні на пэ нсіі(Ваверка Лід.). 5. Міне ма ма аддала за яго за муш(Волкавічы Ваўк.). 6. А Стэ пкагало сіць: «А дзе ткімае, як шко да! Ні да йБо жаГо спадзітако ганішча сьця» (Сурынка Сл.). 7. А дзьве нідзе літо льківяза цьмо жнана Шчадра (Сухая Даліна Гродз.). 8. Німа чаго табе выду рвацца, бяры запрага йканя і е цьпа дро ва(Бабіна Гродз.). 9. Бо льшніхто ні бра ў(Мікелеўшчына Маст.). 10. Малады саўсі мбы ,ўдвое малы хдзе такі жо нкумаладу ю пакі нуў, алі й гэ таго рапіражыла (Раневічы Свісл.). 11. Та кто лькі карто шкікруго мсібе набра ўна по лісыро й(Даўбенкі Шчуч.). 12. Ціпе рашнёўсё забыва ю, а дзе цтвоўсё по мніцца(Малыя Азёркі Маст.). 13. Страляні ныні было, та gнаў німе цкіхцэ лавёска была (Шурычы Свісл.). 14. Купі ласабе шаліно ўку– така ядо бра, красíва (Рось Ваўк.). 15. Сёня прысьні лаяе. Здэ цца, прышла яна ў ха ту да міне і ка жа: «Даўно я ў цібе ні была, пара даку цібе, фа йно, а ў міне німа пара тку». Гэ тохі бос таго, што яшчэ па мятнікпа ёй ні паста вілі. Пасядзе латро шкуі ка жа: «Пайду, та мміне чака юць. Ты ту тадна, а на ста ммно го, цэ лакампа ня». Я кажу ёй: «Ты ш хадзі цьні мо жаш, ты ш хво ра». А яна: «Не, ціпе ружо магу, бес кійка хажу» (Губінка Гродз.).

49. Выпішыце словы з прыстаўным галосным. Якія з іх спрадвечнабеларускія, а якія запазычаныя?

1.Да йабязьме нбу льбузва жыць(Нёўда Навагр.). 2. Трэ баўжо

закало нііпераяжджа цьу вёску (Нача Воран.). 3. Хоць абало тнік прыкруцí ў ро вары, каб ні сту каў(Міжэвічы Сл.). 4. У цябе ў бо тах аза днікіасе лі(Біскупцы Лід.). 5. Аржа ніскотако ятравяні стае, каро вына íм до брахо дзяць(Салтанішкі Воран.). 6. У цябе прыго жыяапіво нікаля акна расту ць(Забалоцце Карэл.). 7. Прышлі мы ў апасьле днююха ту, пасядзе лі, атпачы лі пайшлі (Міхалішкі Астр.). 8. Рандэ лякпацёк, бо апаліту разьле зла(Куклі Воран.). 9. У ма мызу быбаля ць, бо апаліту рыняма ўжо (Паляны Ашм.). 10. У мяне дву хаку тніхзубо ўужо няма (Мілявічы Маст.). 11. Ба цька накла ўамана ракі пайшо ўпа сьвіцько ніна Алясо ўшчыну(Негрымава Навагр.). 12. Но выяафіра gні яшчэ нізару бляныя, а стары я памы лі, то во кнызасталі сяго лыя(Клешнякі Шчуч.) 13. Гу зіка няма, то зашпілі аgра фкай(Майсевічы Ваўк.). 14. Паку льско нчылі дако пкі, то ўжо й апо цямкінаста лі(Урцішкі Іўеў.). 15. Апро шлы го тбы ўту т(Кямелішкі Астр.). 16. Запальні чкумаю, да абяльзі ну

ні налі ,ўзапа ліш(Грабава Зэльв.). 17. Як ха тубудую ць, апсяка юць бервяно па бака ,х то ўстыяшчэ пкі– апла нкі(Бакшты Іўеў.).

18.З жы рнагомалака атваро хдаўжэ йні кі сьня(Беражна Карэл.).

19.Апарэ чкі чарні цыра замва раць(Крэва Смарг.).

50.Выпішыце словы, у якіх адбылося адпадзенне пачатковых галосных гукаў. Назавіце гэтыя гукі.

1.Але на мна на шымсухі ніцкімгры шчыбыло намно гавесяле й (Сухінічы Маст.). 2. Я ні ве даю, ско лькото ўжэ прайшло ча су, ужэ прысыла юцьзьвяшчэ не(Зарудаўе Маст.). 3. Адва шпаўкі люзю му, ба гэ тыямалы яні атста нуць(Бабіна Гродз.). 4. Не мцызьдзява ліся салда таўсаве цкіх(Вялікая Бераставіца Бераст.). 5. І лю дзіна чай жыву ць– усяго хвата я(Старая Дубавая Гродз.). 6. Калі зва ла, ты не шо ў(Плябанаўцы Ваўк.). 7. Ка жа, дай дзікало ну, не кіпры шчык вы скачыў, пама зацьтрэ ба(Бабіна Гродз.). 8. Анто сьцяпе ру Ме рыцы(Лежневічы Іўеў.). 9. Но ён красі вогра ўна кардзіо неі на скры пцы(Райца Карэл.). 10. Набра лаў мазі нішта пялюра нжаваго, мо жа,суке начкумало йпашы ю(ЛяткіМаст.).11.Шкадава лі,адно сіліся до бро, у каго няма чаго, дзялі лісяста тнім(Вострава Зэльв.).

12.Во ўкнапаўско мпаткра ўсяі схапі ўбара на, каро ваза і мі рага мі яму ў хля бы– і дабра ла(Кіралі Шчуч.). 13. Пры шчаць[пражаць] жы токаласа мі, пастухе накладу цьаго нь, нарву цькаласо ўжы таў пучо кіпры шчацьна гнí (Міратычы Карэл.). 14. Люмі няваяпасу да до брошшаро ўваяцца(Заберазь Іўеў.). 15. Ціпе ргэ дыкні іду ць жа цьручну ю, ручну юні жну ць, а ўсё машы наміро бяць(Паляжын Зэльв.). 16. Ла саўцыне йкіяхадзі лі, я йківыбіра лі(Тарнова Лід.).

17.Трэ бацяка ць, паку льні по зна(Пальніца Гродз.). 18. Вот яны прыхо дзілі пыта ліся, ці мо жнаў ха тувайсьці (Парэчча Гродз.).

19.Пато мвайшлі мы ў калхо с(Залацеева Зэльв.). 20. Запа лкібылі дарагі ,якано мілі х(Аляксандраўшчына Зэльв.).

51.Знайдзіце назоўнікі, у якіх адбылося сцяжэнне галосных гукаў у канчатку. Якія гэта назоўнікі паводле паходжання?

1.Ну міне адасла ліўжэ ў абшчажы ця(Даўбенкі Шчуч.).

2.Не мцыс ару дзямі, с та нгамі, а панічы хаў ро весядзе лаі папаўзла яна кале ньмі(Монькавічы Маст.). 3. Не мцызабіра ліўсі хдзяўча т ат пятна ццаціго ,тякíх прадава ўсо лтус Герма ню(Гарнастаевічы Свісл.). 4. Гна ліне мцапра сЛітву, По льшчі ўвайшлі ў Герма ню

(Кордзікі Бераст.). 5. Каб апіса цьці напіса ўпра ты ярабо ты, цэ лагісто рапалучы ласяп (Мядзвінавічы Дзятл.). 6. Ужэ тады на шахадзя йствабылí пало скі, заты м– калёні (Старынкі Шчуч.). 7. Тво йдзя цькоЗю нёпрысла ўпасы лкуз Пятразаво цку, з Карэ лі (Лаўрыновічы Зэльв.). 8. За гэ тана мдалі прэ мя– тры то ныбу льбы (Старынкі Шчуч.). 9. Я ўсё жыцьцё працава ла, на пэ ньсюпайшла і яшчэ се мго тпрацава ла(Агароднікі Дзятл.). 10. Прышлі на ста нцу пад ве чар, пашлі біле тыкупі лі(Ганчары Лід.). 11. За ўтрапае дзем да ната руса(Дварэц Дзятл.). 12. Дзяўча тапашлі ў го ратвучы цца, а Мі шуў а рмюзабра лі. Пасьля а рмібы строжані ўса(Дубна Маст.). 13. Палярго ню[герань] то лькісёлета пасадзі ла, а ўжо яка вялі кая вы расла(Падгаі Ашм.). 14. Уся курабо тухадзі ларабі ць, прэ мі палуча ла, меда льпалучы лаі на даскі пачо табыла (Лелюкі Іўеў.).

15.Дзе ткісьціхатварэ ніраска звалі, пе сьнісьпява лі(Стокі Свісл.).

16.Прышла нядзе ля, маладзіко ванядзе ля. Пайшлі мы с та таму касьцёл. Я ў працэ сібыла (Юрацішкі Іўеў.). 17. Пабы ўён у на здва дні, заста віўу на стаку юфатагра фю(Дамейкі Лід.).

52. Прасачыце, у якіх словах адбылася замена гука |с| гукам |ш|.

1. Дык яны, пашку ды, во што прыду малі (Шутавічы Смарг.). 2. Казю лькі, машка – уся кагапашку ствахапа я(Дакудава Лід.). 3. Запраглí каня, на са ніпакла ліве лькагапаршука, да сане йпрывяза лікаро ву(Першамайск Шчуч.). 4. По шляхло пцы зьбіра лісяна вечары нкі(Мацвееўцы Ваўк.). 5. Прыяжджа йця на яга ды. Сто лькібрушні цу гэ тумго дзі, каб вы то лькіба чылі (Бабіна Гродз.). 6. Навы цянусабе шпі цаўзь дзеркача і вяжу, та к сама пра сябе і наўчы лася(Індура Гродз.). 7. Дава йсюды шпі цу, бу дупатпляце ньнікам[вяровачкай падплятаць абутак] патплята ць твае пасталэ (Церахавічы Свісл.). 8. Вы пыта яцяся, я ку на с ка жуць, – размаві та[па-рознаму]: до шкі до скі(Прывалка Гродз.). 9. Надыхо дзяцьКаля ды, а ў ха цеадна скарамі нказастала ся, трэ ба паршука кало ць(Ладзенікі Навагр.). 10. І хуся фамі ля[радня] така :я шмаgлыя, як мурэ (Бабіна Гродз.). 11. Дзе цідзе-та шлі згаюцца, не ву чацьуро кі(Гальшаны Ашм.). 12. А худзю шчаяка я– адны шка бы

(Адэльск Гродз.). 13. Мне прызна лішкляро сэ рца(Парэчча Гродз.). 14. Па поза гэ таатпла чваўёй то шква ркай, то я йкам, то яшчэ чы м (Пагарэлка Карэл.). 15. Так по мнюадну суке начку, таку юшэ рую, цётыначка дала. А по сьляй шарафа нчык, такі ядва бны, і блю зачку

(Лушчыкі Воран.).