Лінгвістычнае краязнаўства Гродзеншчыны
.pdf1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны |
161 |
1.7.5.7. Прысло¢е
Дыялектныя асаблівасці выяўляюцца ў марфемнасловаўтваральнай структуры прыслоўяў. Вылучаюцца цэлыя групы лексем, якія адрозніваюцца ад літаратурных адпаведнікаў прыстаўкамі, суфіксамі, структурай складаных слоў.
1.Прыслоўі, як правіла, з часавым значэннем выкарыстоў-
ваюцца з прыстаўкай у: уво ’сан’, ул’э та, уза ўтра, ура но.
2.Група прыслоўяў выкарыстоўваецца з суфіксам -я (-е, -ё), якому ў літаратурнай мове адпавядае суфікс -а: в’э рн’а, ма рн’а,
факты чн’а, ску шн’а, в’ідо чн’а, п’і ’лн’а, наўмы ’сн’а, в’э чн’а, пэ ўн’а.
3.Некаторыя прыслоўі і прыслоўныя займеннікі са значэннем колькасці, меры і ступені выкарыстоўваюцца з суфіксам -а (-о) замест літаратурнага суфікса -і: тро ха, в’э ’лмо, то ’лко, ко ’лко,
сто ’лка.
4.Прыслоўі са значэннем часу ўжываюцца з суфіксам -ы (-і) адпаведна літаратурнаму суфіксу -а: учо ры, уза ўтры, с’о ’нн’і.
5.Да шэрагу прыслоўяў далучаюцца суфіксы, якія не нясуць якой-небудзь сэнсавай, словаўтваральнай ці стылістычнай нагрузкі:
-й: учо рай, та май, ту тай; -ка: учо рака, с’о ’нн’ака, та мака, ту така, во ’сака, во нака,
адс’у ’лака; -й+-ка: учо райка, с’о ’найка, та майка, ту тайка, по тымайка;
-чы: учо рачы, с’о ’нн’ачы, ту тачы, та мачы, ц’ап’э рачы; -а (-о): ту та, та ма, зно ва, по тымо; -ся: в’э ’лм’іс’а, кал’і ’сц’іс’а.
6.Дыялектнай асаблівасцю вызначаюцца прыслоўі ад слоў, якія па такой мадэлі ў літаратурнай мове прыслоўяў не ўтвараюць:
пазагаро йу, загу мнам’і, пазаадры ні’чу.
7.Многія складаныя прыслоўі характарызуюцца адметнасцю свайго лексічнага складу і кампанентнай структуры: пас’л’аўчо ра,
во йдз’а, с’эрадн’а, с’араўно.
90. Выпішыце словы з канцавым суфіксам -ка. У якіх групах прыслоўяў паводле значэння ўжыванне гэтага суфікса пераважае?
1.Ажня коба чыцьянату такату сваюстару ю,заяко йганя яцца, ды пасу нуласяк ёй (Аляксандраўшчына Зэльв.). 2. Атту лякаго сьці прые халі. Яны атсю лякаро дам(Алякшышкі Воран.). 3. Гэ табыло
162 |
Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства |
во сьдзека, ту ,тля Скрундзёў (Ананічы Дзятл.). 4. Мы дзі сяка хаце лідро выруба ць, аля до шчпашо ў(Ляткі Маст.). 5. Дзі сяйка та кгалава бале ла, што ду мала, ні вы трываю(Новая Руда Гродз.).
6. За ўтракаёнабавяско вапаві ненпрые хаць(ЗаполлеМаст.). 7. Аяко я калі сьцікашто было? Нічо гоні было, самы ятка лі, вяза лі, дзе рлі, пра лі(Ражкі Свісл.). 8. Як ку піцьба цькату флі, та адно калі шака ідзямо ў цэ рквубо сыя, а ту фліў рука хнясе мо(Васілевічы Сл.). 9. Ле дзьвякада жанаямо ся, калі васкрасе нёнайдзе (Малькавічы Маст.). 10. Ідзі, жанчы на, са сваі мдзі цемпа даро зеі не абара чвайся, хоць неве дамакашто бу дзяшчу цьза сьпіно ю(Ашнаравічы Сл.). 11. Пасадзі ла, ка жаяна, квахтуху, чака ла, чака ла, а кураня т няма шака(Пагарэлка Карэл.). 12. А жа ліо ране йні то што сёньняка, сярпо м, і ру кі, быва ,япарэ жаш(Малькавічы Маст.). 13. Ажно пато макамілі цыяўжэ з’іска ласяміне, што я ўцёк дамо й(Даўбенкі Шчуч.). 14. Яны по тымакаўзялí ў аго ньнакі далі х(Пелкаўшчына Іўеў.). 15. По тымкапрыхо дзілідаха тысваі мраска звалі(Суботнікі Іўеў.). Сёньняка я яшчэ нічо ганя е ла, а ўста лара на, бо рабі лаў гаро дзе(Мінойты Лід.). 16. Выраза ліс папе руза йчыкі, та мака ваёрачкі і ве шаліна е лку(Парэчча Гродз.). 17. Гэ табыло тады ка, калі цябе яшчэ ні было на сьве ці(Пруды Гродз.) 18. А то ўну кіўсё зьбіра лісабе ту нет йкуюмакулату рыды такве лякату яет назьбіра лі, а ў шко луды не зане сьлі(Равіны Карэл.). 19. Ту такачу яне йкі сто гн, ля мант, кры кі абярну лася(Ашнаравічы Сл.). 20. От ба цько памёр дзе вяцьле тназа ,та мне здае цца, што ніда ўно, што ўчо рака яшчэ (Каменка Бераст.). 21. Гэ това мціпе ракадо брожыве цца, а мы нічо годо брагоні ба чылі(Бераставічаны Бераст.). 22. Тудэ йка ты ня за йдзяшпяшко м, далёка (Старая Дубавая Гродз.).
91. Прачытайце, знайдзіце словы з фінальнымі суфіксамі, якія не маюць семантычнай нагрузкі. Абазначце гэтыя суфіксы.
1. Узо ўтрачымне трэ бако нчыцьсваю дзя лкупало ць, а пазо ўтрачысхадзі цьу сусе днювёску памахчы сястры (Данілавічы Дзятл.). 2. Сыно Васілёк прыплыва ,епае сьцьі зно ячые дзялавіць (Труханавічы Дзятл.). 3. Цяпе рачылю дзізлы яста лі, неспага длівыя (Крэва Смарг.). 4. Ту тачыне калімі ныстая лі(Бердаўка Лід.). 5. Учо рачыбы ўна ры нку(Вензавец Дзятл.). 6. Ву нячый на ша каро вайдзе (Хорашава Навагр.). 7. Атку лячыгэ тыягу сіпрышлі? (Сімкава Карэл.). 8. І ста лізно ваяны свае шы меі раць(Любча Навагр.). 9. А хло пцынабяру цьу кяшэ ніхрушчо ,ўжуко ўмаёвых і
1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны |
163 |
дзяўча тамза па зухуяк накіда юць, тады пі ску, е нкуна ўсю ха ту; ба быпо тымола яць(Пераганцы Воран.). 10. Во тпрышлі ў вёску адну, а та маку зьніцабыла (Любча Навагр.). 11. Па тры разы хадзі лада яго, паку льту тажы ,ўалі по тымзабра ліў Гро дно(Малая Бераставіца Бераст.). 12. Вясе лётагды было ня гэ дак, як цяпе ра, ня ме лігэ такіхсуке нак, як за расма юць(Нёўда Навагр.). 13. Пабо чся тро хі, а то мне ве льмісяце сно(Міхайлы Свісл.). 14. Адно лю дзі каза лі: ве льмісяўжэ ніхаро шы, лёхкія ру кіме ў(Бераставічаны Бераст.). 15. Памага юўну каўгадава ць, ба грашы мані ве льмісямагу
(Раневічы Свісл.). 16. Во як мы жылі калі сьціся(Сідоркі Свісл.). 17. Та макавапаві нныбы цьгрыбы (Рагозніца Маст.). 18. Та макай зусі мня та кжыву ць, як у на с(Чыжуны Воран.). 19. Чаго прышлі кабе тыту тай? (Алешавічы Маст.). 20. А по сьляйужэ я туды зайшла, і та мака, у альшыне, дзіні ткане дезестая ла(Лазы Ваўк.).
21.Тады ўжо наза ўтраёмаладу юзабіра юць(Лозкі Навагр.).
92.Знайдзіце прыслоўі з суфіксам -е (-я). Уплывам якой мовы тлумачыцца наяўнасць гэтага суфікса ў гаворках Гродзеншчыны?
1. Стра шнезлы бы ўгэ тывы пладакадэ льскі, ні ме ўлі тасьці, ні сэ рца(Каробчыцы Гродз.). 2. За па шуплацíлі асо бня, а за зямлю асо бня(Якубаўцы Воран.). 3. А то ш ве льмеўжэ стра шнобыло (Сурынка Сл.). 4. Я астала сяадна, а яна была зь дзе цьмі, ёй мусо ве было да дзяце й(Ражкі Свісл.). 5. Куды ты та мпаця гнесься, у са муюБелагру ду? І аўто бусыла дняне хо дзяць(Янаўляны Лід.). 6. А калі мы атступа ліды на све зьлідадо му, то было та кстра шне (Эймінаўцы Бераст.). 7. Ва жняпашы татвая суке нка(Нача Воран.). 8. Анто нуўжо ла днегадо ,ўа яшчэ ніжана ты(Малінаўка Ашм.). 9. Ма рнепрапа лараса да, бо ні палілі ў ча с(Зноскі Ашм.). 10. На шыдзе ціпагавары ліду жаўлаго дне, не кіяно выясакрэ ты ў íх знайшлі ся(Павіланцы Воран.). 11. Прые хаўсы нз жо нкайі дзе цьмі, та кхлапо тнеўсё лето, хутчэ йбы перажы цьгэ тыча с (Сіняўшчына Іўеў.). 12. У майго чалаве казвы клядо браярабо та (Клешнякі Шчуч.). 13. Ма ціна рачнеад на спайшла, бо ў дачкі мало дзіця (Лунна Маст.). 14. Мары ля, дачка мая, у ве лькосьвя то ро джана. Стары нныялю дзігавары лі, што ў яго на тні мо жне пачаса цца(Андрэевічы Ваўк.). 15. А ў калхо збылі та ,кшто са м дабраво льне, каза ліпіса цітако езаяўле ня, што прыня цьу калхо с
(Квасоўка Гродз.).
164 |
Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства |
93. Знайдзіце словы, якія ў гаворках і ў літаратурнай мове адрозніваюцца суфіксамі -а (-о) і -і (-ы). У якіх семантычных групах слоў такое адрозненне назіраецца?
1.Учо рыкупі ўжаро ўку[электралямпачку], а надвячо рак згубі ,ўнідзе ні знайду (Самаравічы Зэльв.). 2. Пе ршыя за ёю дзьве рызакрыва ла, а цяпе ряна зно ўпараскрыва ла(Дубароўшчына Дзятл.). 3. Ране йі пра ўдыгэ тавялі каесьвя табыло (Навасёлкі Лід.). 4. На дыбыло сусе дзямпамага ць(Камяніца Ваўк.). 5. Заце рка тро хіго латспато ліцьды со нзмо рыць. Наза ўтрызно ўдба ўпра яду
(Вялікая Кракотка Сл.). 6. За ўтрыбу дуць ха ціпад абе т(Дубраўка Маст.). 7. Учо рыў кра мупрывязьлі на ттазда тныячахлы (Гнезна Ваўк.). 8. За ўшыране йўсі хпрыхо дзіўна рабо ту(Дубна Маст.).
9.Сёні яна паві ннапрыйсьці (Агароднікі Свісл.). 10. Вясе лёігра лі не гэ дако, як сёні, адзі нсто лбы ,ўа лю дзісядзе лікруго мна слана х (Залацеева Зэльв.). 11. Зі насёні ў крапля сты[стракаты, рознакаляровы] кафта нпрыбра лася(Ханявічы Свісл.). 12. А ко лькарубле й заплаці ла? (Ністанішкі Смарг.). 13. Хрысьці лідзяце йто лька кумы (Пелкаўшчына Іўеў.). 14. Тро хоцу крутуды, і гану чузро біць і гэ тамудзіця ціў ро твапхне (Крывічы Зэльв.). 15. Як чалаве ,ктак тро шкаве рыцьтрэ бо, бо безь ве рыні цні бу дзе(Перстунь Гродз.).
16.Ты ве льмату тні выдзыgа ,йба за распалу чышпа но сіпайдзе ш скавы чучы(Новая Руда Гродз.). 17. Я ве льмолюблю паліча стае [квас з грыбамі], як ма мазва рыць(Варонча Карэл.). 18. То лькаў ле сзае халі, як паляце лісамалёты (Рышыняты Смарг.). 19. Хоць і ця шкобыло, а ўся ш пры дзешдаха ты– дзе ткігаманку юць, і тро хо як і ляхчэ йста не(Сурынка Сл.).
94.Ахарактарызуйце асаблівасць дыялектнай прэфіксальнай структуры прыслоўяў.
1.Уво сенілён тру цьу су шні, бярэ гаспада рпятна ццацьдзе вак,
ітру цьца лыдзе нь, націра юцьпа дзьве капы (Вялікае Сяло Шчуч.). 2. Мы ўдо мабылі, як ба цькана вайну забра лі(Райца Карэл.). 3. Пабу цьты ўдо ма, бо яшчэ як уле зуцьдзе ціў агаро ,тусю цыбу лю павылу пваюць(Дубна Маст.). 4. А яшчэ, калí былі малады ,яхадзі лі ўзімо юна вечаркí (Бібікі Зэльв.). 5. Узімо юмужыкі малаці ліжы то ў гу мнахцэ пам, ба быўзімо юлён це рліна це рніцу(Студзенікі Свісл.). 6. Уза ўтрапо йдзему кра мупа хле п(Жомайдзі Лід.). 7. А тады бы ўсто раш, узя ўвы няўгэ тустрэ мку, пакуры ўпо ршам, нагу
1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны |
165 |
гэ туўкруці ,ўну ўсё. Ду малі, што удо брабу дзе(Лаздуны Іўеў.). 8. Упе ршусё пажа лі, а тады вазі лісало му(Міжэвічы Сл.). 9. То была я ўпе ршу Зе львіна по чці, кап палучы цьпасы лку(Лаўрыновічы Зэльв.). 10. Се мле тхло пцу, а ўжэ трэ ба, каб каравэ хло пяцпа сьвіў, а жане ўра но(Крывічы Зэльв.). 11. Аднаго на шагасусе даўнара нку, як то лькіразьзядня ла, акружы ліха туі ста ліад яго ўсё выво зіць
(Першамайск Шчуч.).
95. Прааналізуйце словаўтваральную аснову складаных слоў.
1.Я пасьляўчо рапрыхо дзіла, а ты ка жаш, ні была (Ражкі Свісл.). 2. Заві сімоат таго, у ско лькіпа сакбыло бе рдоў кро снах, такве ле[столькі] трэ бабыло снава цьні так(Пляцянічы Зэльв.).
3.Стакве ля[многа, шмат] яга тнасабіра ла(Міцкавічы Смарг.).
4.Такро кзусі мсады ні цьвілі (Старынкі Воран.). 5. Затакро кбылі вялíкія маразы, што сады павымярза лі(Бярэзіна Іўеў.). 6. Но сіцца па ву ліцыяк злыду х(Мэйры Лід.). 7. Сярадо льнісы нмо йу Мі нску ро біць(Майсеевічы Ваўк.). 8. Яшчэ каро вусерадня ні даі ла(Цыбары Лід.). 9. Одгэ тыматэрыя лнайле пшы(Масушыны Свісл.).
10.Пагля нь, у ньдзяне хтостаі ць(Ляткі Маст.). 11. Ву ньдзявіда ць мае пале ткі(Вішнеўка Бераст.). 12. Во дзекаяна стая ла, а по тым пайшла (Навасады Іўеў.). 13. У ньдзекахле бляжы ць, а ты ні ба чыш (Лунна Маст.). 14. О йдзяпамідо рыпаса дзіш, ту ті мзацішне й бу дзя(Ляткі Маст.). 15. Янэ во йдзіўжэ даўно сядзя ць(Падазёркі Гродз.). 16. Аво йдзякай паміра цьбу ду, куды мне з гэ тайха ты (Дзераўная Сл.). 17. Каб было сяраўно, то ла зіліб у акно (Завадзічы Гродз.). 18. Яму ні кажы, а сянно на сво йла тця гня(Ятвезь Свісл.). Агы ньдзякайду цькаравэ (Паўлава Сл.).
96.Ахарактарызуйце марфемную будову прыслоўяў, утвораных ад слоў, якія ў літаратурнай мове прыслоўяў аналагічнай мадэлі не ўтвараюць.
1.Ён усё загу мнаміхо дзіць, бліжэ ,йка жа(Тракелі Воран.).
2.Ні ла сь, кажу, пападво кніччу, каб акна ні разьбі ў(Старыя Паддубы Шчуч.). 3. Ідзе ў ле спазаадры нічу, каб лю дзіні ба чылі(Бабіна Гродз.). 4. Усе сядзя цьна ваза ,ха малады яз двара выяжджа юць усто ячкі(Сланева Навагр.). 5. А со сенкібылí ў на шымляску яшчэ невялі кія, а пазані зусо снаў– баравіко !ў(Ёдкі Лід.). 6. Тэ кліныдзе ці ўсё пазавуго лічутаўку цца(Ліпнікі Шчуч.). 7. Смалі цьсьвіньню
166 |
Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства |
бу дзяму пазахле ўі, ма лахто ўба чыцьпазахле ўем(Нагорнікі Дзятл.). 8. У ньдзя цькана шнясе ццапраспаля не чагада на с(Сенцяняты Смарг.). 9. Цярэззаганы ко ньні паця гня, выяжджа йна даро гу(Заляшаны Ваўк.).
1.7.5.8. Службовыя часцiны мовы i выклiчнiк
Дыялектны характар слоў, прыналежных да службовых часцінаў мовы, вызначаецца тым, што адны з іх выступаюць як рэгіянальныя, невядомыя літаратурнай мове, а другія з’яўляюцца агульнавядомымі, але ў гаворках Гродзеншчыны набылі дыялектныя значэнні.
Сярод апошніх нямала прыназоўнікаў. У якасці семантычных дыялектызмаў ужываюцца наступныя прыназоўнікі:
аб – з месным склонам указвае на прадмет харчавання як сродак жыццядзейнасці: ап карто шцын’а бу дз’а жы ’,ц скац’і на сы тап травэ; з вінавальным склонам указвае на прадмет гаворкі,
думкі: ап што йаны гаво рац’, ап каро вуду майа, ап с’в’э жыйа гурк’і пыта ла.
ад – з родным склонам указвае на адносіны перавагі па якасці,
велічыні, узросту і інш.: аса мн’э йшайаат пчалы, старэ йшаат с’астры.
з – з творным склонам указвае на прадмет перамяшчэння:
пайэ хал’і с по йаздам, прыйэ хал’і с тра ктарам, пайэ хаўз во зампа с’э но.
на – з вінавальным склонам указвае на музычны інструмент,
на якім іграюць: ігра ўна скры пачку, ігра ўна гармо ’,н іга раўна байа ;н з вінавальным склонам абазначае накіраванасць дзеян-
ня на аб’ект прызначэння: пашо ўна о тпуск, пайэ хал’і на го ’сц’і, схадз’і ’лі на адв’э тк’і.
пад – з вінавальным склонам указвае на набліжэнне да пэўнай мяжы ці стану: йана ста лапад дз’э ўку, б’арэ ццапат кавал’э ра; з
вінавальным склонам указвае на прыладу, з дапамогай якой адбыва-
ецца дзеянне: с’э йал’і пад барану, пат тра хтарбу ’лбу садз’і ’лі.
перад – з вінавальным склонам ужываецца для вызначэння падзеі або моманту, за некаторы час да якіх што-небудзь адбываец-
ца: по снайаку ’ца п’эрат Ко ’лады, п’эрат с’в’а тотрэ бапамы ’ц адз’э ’на, пэ радл’э токаро ваац’ал’і ласа.
праз – з вінавальным склонам указвае на адрэзак часу, у межах якога што-небудзь адбываецца: праш чаты рыгады л’іла с’л’о зы, праз два дн’і бал’э лагалава, прас тры гатк’і с’адз’э ;ў
1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны |
167 |
з вінавальным склонам указвае на прадмет, з дапамогай якога што-
небудзь адбываецца: п’эрайэ халапраз ло тку, паслу хайашпраз ра дз’ійа, прас ц’іл’іфо нгавары ’лі; з вінавальным склонам указвае на дзеянне, якое адбываецца больш як адзін раз: праз два разы йэ ’здз’іла, прас тры захо дызлав’і ’лі; з вінавальным склонам указ-
вае на прадмет размовы, думкі, пачуцця: п’іса’ў праз йайэ, забы ла прас цук’э рк’і, раскажы праз g’іл’а.
у – з вінавальным склонам указвае на прадпрыемства, куды хто-небудзь паступае ці паступіў на працу: паступ’і ўраб і’ цу заво т.
Акрамя семантычных дыялектызмаў, у складзе прыназоўнікаў сустракаюцца таксама дыялектызмы іншых тыпаў – лексічнафанетычныя, лексічна-словаўтваральныя. Так, у многіх гаворках ужываецца прыназоўнік кала, які захаваў стражытную цвёрдую аснову: Кала нас бліска жыве (Паляцкішкі Воран.). Гумно кала хаты стаяла (Стральцы Гродз.). Кала мосту сядзелі (Вялікія Баяры Шчуч.). Так і пасьвілі дзеці каровы кала лесу (Дубічы Ваўк.).
Прыназоўнік край суадносіцца з літаратурным ускрай: Яе хата край дубровы (Плябанаўцы Ваўк.).
Прыназоўнік са выкарыстоўваецца абмежавана. На месцы яго ўжываюцца варыянты за, з (дру жыцъза мно ,йза с’мэ ху, з стра ху).
Каб пазбегнуць аманімічнасці сінтаксічнай канструкцыі за мной, у некаторых гаворках узнік падвойны прыназоўнік за-за, які ўказвае на рух аб’екта за кім-небудзь. Параўн. іс’ц’і (з кім?) за мно йі іс’ц’і
(за кім?) за-за мно :йЗь ім ні йдзі, а йдзі за мной; Ай, я такая капальшчыца, пайдзі за-за мной, та яшчэ кошык бульбы назьбіраяш
(Бабіна Гродз.).
Дыялектныя асаблівасці злучнікаў праяўляюцца ў іх варыянтнасці. Так, злучнік бо ў розных гаворках рэалізуецца ў трох варыянтах: бо, ба, бу. Падобная варыянтнасць назіраецца і ў выкарыстанні злучніка то: то, та, ту. У чатырох разнавіднасцях ужываецца супраціўны злучнік але, прычым тут на фанетычную варыянтнасць наслойваецца яшчэ і акцэнтная варыянтнасць – націск або на першым, або на другім складзе: а ’лэ, а ’ла, а ’лі, ал’.
Шырока выкарыстоўваюцца злучнікі чы ‘ці, або’, бы тта ‘быццам’, а то (та) ‘бо, таму што’, азно ў‘ажно’.
Лексемы чы стаі ры хтыкфункцыянуюць і як прыслоўі, і як утвораныя на іх базе параўнальныя злучнікі.
Сярод часціц варта назваць часціцу не, якая на Гродзеншчыне ўжываецца ў трох варыянтах. Самым пашыраным з’яўляецца
168 |
Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства |
варыянт ні: н’і пайду, н’і ду маў, н’і хачу. У гаворках, дзе пераважае поўнае якаянне, выкарыстоўваецца варыянт ня: н’а в’э даў, н’а да м. Прамежкавае становішча займае варыянт не, вымаўленне яго няўстойлівае, часта набліжанае да ні.
Сярод выклічнікаў уяўляюць цікавасць рэгіянальныя словы, невядомыя літаратурнай мове. У якасці прыкладаў можна прывесці эмацыянальныя выклічнікі вэ (Новая Руда Гродз.), йо (Бершты Шчуч.), л’а (л’а-пал’а) (Мастоўскі, Ваўкавыскі, Зэльвенскі, Свіслацкі, Слонімскі, Бераставіцкі, Гродзенскі, Іўеўскі раёны), якія выражаюць розныя пачуцці, пераважна здзіўленне, захапленне. Шмат дыялектных выклічнікаў, якія выражаюць волевыяўленне – пабуджэнне жывёл да дзеяння: чкэ-чкэ-чкэ (пры падзыванні свінней), шк’і рыдз’э ‘пры адгоне авечак’, кы ’за (пры паганянні каня).
97. Знайдзіце прыназоўнікі, якія ў спалучэнні са склонавымі формамі назоўнікаў маюць дыялектнае значэнне. Замяніце іх адпаведнымі прыназоўнікамі літаратурнай мовы.
1. По тымзабра лідруго габра та, мало чшагаад мяне (Асіпаны Смарг.). 2. Ён мяне бо льшад усі хлюбі ў(Гнезна Ваўк.). 3. Цэ лы дзе ньаб сухі мсядзе лі(Крэва Смарг.). 4. Ско лькіперапіла піgу лак, цяпе раб мле кужыву (Альхоўка Навагр.). 5. Пятру кс канём пае хаў у Азёры, да машы нымо бінзі ныні было (Бабіна Гродз.). 6. Як прые хаўда маладо ,йба цькане запро ,хсказа ,ўпасьля сва дзьбы, як прые дуцьна госьці; така яваро шка, што ня мо жнае хацьна жарапцы да вянца (Вішнева Смарг.). 7. Сы нку, а ці до брова ста м ко рмяць. Ці пуска юцьпайсьцí на го рат(Лаўрыновічы Зэльв.).
8.Пагна ліна су заво трабі ць, та мапі лкінасíла (Масушыны Свісл.).
9.Ён рабіў у заво дзісьціклава рам(Пудзіна Лід.). 10. Пасьля мы перае халіў другі заво ,тда друго гахадзя іна(Даўбенкі Шчуч.).
11.Ціпе ру калхо зімало хто бу льбупат каня са дзіць, усе стара юцца пат са жалку(Барбарычы Гродз.). 12. Прас чаты рыдні бру чку пало ла(Жылі Іўеў.). 13. Малы ня сьпі ць, як ня чу яўскалы ху[калыхання], то праз усю но чне сплю, калышу яго (Міцкавічы Смарг.).
14.Яе праз два разы бі лі– ха йна міне руку пады мя(Кіралі Шчуч.).
15.Я ва мраскажу, ну во сьпрас даўне йшае, як я была малада я (Таркачы Дзятл.). 16. Яна яшчэ праз зраро ўёмаё распыта лася, пагавары лікры ху, і дале йпае халана ро вары(Рудзевічы Зэльв.).
17.Прае халікрай ле су(Альхоўка Навагр.). 18. Лажы саўжэ спа ць: узо ўтранара нкупайдзе шза мно йпа грыбы (Бершты Шчуч.).
19.Хо дзіцьза-за мно ,йяк цяля за каро вай(Бабіна Гродз.). 20. Як ста ў ляце цьсамалёт за-за мно юды ўсё ляці цьды ляці ць(Лазы Ваўк.).
1. 7. Структурна-тыпалагічнае вывучэнне гаворак Гродзеншчыны |
169 |
98. Прааналізуйце варыянтнасць злучнікаў бо і то ў гаворках Гродзеншчыны.
І. 1. Прадалí каро ву, бо не дава ласядаі цца(Ністанішкі Смарг.).
2.Пайду памы юса, ба зафэ ндаласакаля пе чы(Бабіна Гродз.).
3.Памага юўну каўгадава ць, ба грашы мані ве льмісяма ю(Раневічы Свісл.). 4. А хазя йстваў на сбыло ве лькая, бу сямья ве лькая(Дзеткі Воран.). 5. Прыхо дзіласяхава ць, бу за аgе нтамінімо жнабыло жы ць (Кавалеўшчына Воран.). 6. Хто сьцікупі ўто йплу ,гто схадзі ліса глядзе лі(Васілевічы Гродз.). 7. Калі не е дзешса мно ,йто сіда йв маю ха ту(Гальшаны Ашм.). 8. Ста ліваражы цьна Шчо дрыка: та ту флікіда ліцерас ха ты, та платы абніма лі, та йзно ўАндрэ йбы ў пра зьнік– кано плісе ялі(Сідоркі Свісл.). 9. А як ні было чы мпалíць, та хадзі ліў ле с(Кавалі Бераст.). 10. А як пашла я на рабо туў пятна ццацьле ,тта хоць не кіягро шыме ла(Рудзевічы Зэльв.). 11. А я, ду маюсабе, што, ну што я засну, а цётка та ўцячэ ад міне (Лаздуны Іўеў.). 12. Ну а вучыцяля та на сганя лі, не пуска лі, кап хадзі ліна вясе ля. Ма лашто ганя лі, та яшчэ па ха тахадзі лі(Маскалі Маст.).
13.Як німа хло пца, ту на ттабры ткабыло ісьці (Дзеткі Воран.).
14.Калі до браябыло жы та, ту нажына ліпа тры капы ў дзе нь(Віганцы Воран.). 15. Як найхо дзіліне мцы, ту лю дзіўсё павыгру жваліз дамо ,ў дзе якоё было зярно ў камо рцы, усё панасíлі ў жы то(Пруд Дзятл.).
16.Калі та тапамрэ, ту ма чыхамне ні да сьцьнічо гапаса гу(Голдава Лід.). 17. За муштрэ бабыло аддава ць, па-лю цкухаце ла, ту й бая лася, вядо ма, які ў малады хро зум(Янчукі Шчуч.).
ІІ. Прышла ўчо рада мяне Гэ ляпазы чыцьсі тка. Я но восі тко купі ла, бу старо япадра лася. Усе бра лі, ту падра лі. Яна пыта :я«Ма ня,
атаваё сі ткоцэ ла? Хачу кісе льпрацадзі ць» – «Няўжо ш, цэ ла. Я ш но вакупі ла, бу то япадра лася. Купі лана ры нку, фа йнатако »я. Пашла я бра цьто ясі та, а яго німа. Пыта юў дзяце ,ймо бра лі. Ка жуць, што не. А по тыммужы кмо йка жа, што ўжо Ко стусьзабро ўсі та, бу яго Рэ някісе льрашчыні ла, а сёня бу дзявары ць. Сьвя та, ту ўсё сі тка йду цьбяру цьадзі над аднаго. Кап у магазі нібыло, ту ка ждыкупі ў бы, а та кпазыча юць. Тро хашко да, бу прэ нткападзяру ць, алі ні магу атказа ць. Ціпе рта кго лаў ты хмагазі нах. Нівядо маш, як жы цьда ляй.
Амалады мту йшчэ цяжэ .й
М.І.Бурак, 1918 г. н. в. Шаўдзіні Лід., 1992 г.
170 |
Раздзел 1. Дзяржаўнае лінгвістычнае краязнаўства |
99. Знайдзіце ў сказах і прааналізуйце варыянты злучніка але.
1.На мбыло весяле ,йхоць цяжало было за такі мтрудо м, але зато весяло. (Бяляўшчына Ваўк.). 2. Бу льбама рнянкабыла, а ля пашо ўдо шч– атпіла са(Бабіна Гродз.). 3. Усяля кбыло, аля жылі лю дзі, е лізаці рку, сква рку, карто плю(Віганцы Воран.). 4. Аля рабі лі ўсе: і па рапкі, і мы, дзе ці, і та та(Петрымаўшчына Іўеў.). 5. Дзе т на вайне не калькіра спара неныбы ,ўа лівярну ўсяжывы (Гнезна Ваўк.). 6. Хоць наро бімся, алі й павасалі мся(Дзеткі Воран.).
7.По сьляй саве тыпаўхо дзілі, а лілю дзіапя цьхава ліся(Пруд Дзятл.). 8. У дзе ўкахбу дусядзе ць, а ліза яго ні пайду (Урцішкі Іўеў.).
9.Уся ,кдзе ткі, прыхо дзіласё, а ліма цітвая хі траябыла (Райца Карэл.). 10. Хоць скаці нытады не было – не мцысабе забіра лі– а лі каро ўкаяшчэ была (Малыя Азёркі Маст.). 11. Сто ілотады кіно мо
здва ццацькапе як, а ліўсё ро ўнама марэ ткодава ла, бо жылі бе дно (Гарнастаевічы Свісл.). 12. Хоць мала ябыла, а ліўжо по мню: усе е дуцько нназь не йкіміпі камі гарго чаць(Рымтыненты Смарг.).
13.Прыхо дзіліні то лькіхло пцыз другі хвёсак, а лій дзяўча та(Замасцяны Шчуч.). 14. Тро хіпазабы лаРасі ю, ну аль яшчэ ў па мяці. Ну я, была галада ла, ні я адна, аль на шаўся сям’я (Алекшыцы Бераст.).
100.Знайдзіце дыялектныя злучнікі. Да якога разраду яны адносяцца, якое сінтаксічнае значэнне маюць?
1.Табе ніgды няма ча су, ты чы стовада (Мсцібава Ваўк.).
2.Го лас, чы стоў майго дзе да(Грабава Зэльв.). 3. На вы ганібыло ты ляптушо ,кбаgа сы(ціпер німа), кулікі былí чы сто каўне рыкамі
чо рнянькімі (Падбалоцце Зэльв.). 4. Ска ча, ры хтык малады (Казловічы Зэльв.). 5. Прыбіра ецца, ры хтыкна вясе лёці да вянцу пае дзя(Старое Сяло Зэльв.). 6. Гэ таёфутэ ркоры хтыкна яго шы та
(Юшкавічы Свісл.). 7. По йдзешза мушчы не? (Гальшаны Ашм.). 8. Дзе тпыта ецца: «Ко зачка, ко зачка, чы нае ласяты?» (Ашмяны Ашм.). 9. Пэ нсюандала і пыта лася, чы бу дугазэ тывыпі сваць (Рудзевічы Зэльв.). 10. Алі я ні магу сказа ць, чы гэ тапра ўда, ну мне каза лі, што яна была графі ня(Лаздуны Іўеў.). 11. Чэ расча с чы два дастава лібо ханы(Вялікая Бераставіца Бераст.). 12. Чаму ты такі сухабрэ цкі[худы], чы нічо гане ясі, чы та кяко ятабе лі ха, трэ баш тро хіап сабе паклапаці цца(Сінкіняты Іўеў.). 13. Былі пусьцíлі бу йду, што ён разво днік, азно ўніпро ўда(Бабіна Гродз.). 14. Пазы чылап ты мне бо йкі, а та малака назьбіра ласо, трэ бо