- •Философия пәнінен таратылу материалдары
- •Дүниеге көзқарастың түрлері
- •Философияның негізгі әдістері
- •Философияның негізгі сұрағы
- •Филосфияның тарихи кезеңдері
- •Түрлі философиялық мектептердің тұжырымындағы философияның негізгі сұрақтары (мәселелері)
- •Философиялық танымның түрлері және ерекшеліктері
- •Философияның қоғамдық қызметтері
- •Философия әрбір адамға не ұсына алады? (философияны оқудың практикалық мәні)
- •Тақырып 2. Көне Үнді және Қытай фиолософиясы көне үнді философиясының дамуының кезеңдері
- •Үнді философиясының қалыптасуы мен дамуына негіз болған көне үнді діни және діни-философиялық әдебиеттері
- •Көне үнді философиялық мектептері
- •Көне үнді философиясының маңызды ұғымдары
- •Көне қытайда философияның қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен діни, діни-философиялық, тарихи әдебиеттер
- •Көне қытай философиялық негізігі мектептері және қарастырған мәселелері
- •Көне қытай философиясының маңызды ұғымдары
- •Қытай философиясының мектептері және филсофиялық тұжырымдары
- •Тақырып 3. Антика философиясы
- •Антикалық философияның мектептері (көне грек және көне рим)
- •Антикалық философияның классиктері
- •Аристотель бойынша ғылымдар классификациясы
- •Тақырып 4 Орта ғасырлар философиясы орта ғасырлардағы батыс философиясының дамуының бағыттары (іі-хіү ғғ.)
- •Орта ғасырлық батыс философиясының қалыптасуының алғышарттары
- •Орта ғасырлық батыс философиясының негізгі позициялары
- •Аврелий августин және фома аквинский ілімдері
- •Орта ғасырлардығы шығыс философиясы
- •Шығыс перипатетизмі
- •Тақырып 5. Қайта өрлеу дәуірінің философиясы қайта өрлеу дәуірінің философиясы (XIV-XVI ғ.Ғ.). Қайта өрлеу дәуірінің философиясының даму кезеңдері
- •Қайта өрлеу дәуірінің философиясының ерекшеліктері
- •Қайта өрлеу дәуірінің әлеуметтік-саяси философиясы
- •Тақырып 6. Жаңа заман және ағартушылық философиясы
- •Жаңа Заман философиясының дамуының негізгі бағыттары (xүіі-хүіiIғғ)
- •Жаңа заман эмпиризмі
- •Жаңа заман рационализмі
- •Ағартушылық философиясы
- •Хүііі ғ. Француз ағартушылығы
- •Тақырып 7. Неміс классикалық философиясы (хүiіі-хіХғғ.)
- •Марксизм ілімі
- •Тақарап 8. Орыс философиясы
- •Тақарап 9. Қазақ философиясы
- •Қазақ философиясының дамуының кезеңдері
- •Орта ғасырлық қазақ философиясы
- •Қазақ ағартшылық философиясы
- •Хх ғ. Басындағы ағартушы-демократиялық философия
- •Тақырып 10. Хіх-хх ғғ. Батыс философиясы хх ғасыр Батыс философиясы
- •Позитивизм философиясы
- •Психоанализ философиясы
- •Экзистенциализм философиясы
- •Постмодернизм философиясы
- •Тақарып 11. Онтология: негізігі түсініктері мен қағидалары. Даму теориясының мәселеері
- •Субстанция туралы философиялық тұжырымдар
- •Христиандық догматтық теология бойынша болмыстың онтологиялық құрылымы
- •Г.Гегель бойынша бойынша болмыстың онтологиялық құрылымы
- •Әлем орталығы туралы тұжырымдар
- •Философиядағы материя ұғымы
- •Материяның құрылымдық деңгейлері
- •Материяның формалары
- •Кеңістік-уақыт туралы негізгі концепциялар
- •Материя қозғалысы және оның түрлері
- •Ғарыштағы материя ұйымдастырылуының деңгейлері
- •? Диалектика
- •Сананның пайда болуы туралы философиялық концепциялар
- •Тақырып 12. Гносеология: мәселелер шеңбері Гносеологияның негізгі мәселелері мен сұрақтары
- •Дүниені танып білу мүмкіндігі мәселесінің шешімдері
- •Жартылай агностисизм
- •Агностисизм гносеологиялық концепциялар
- •Сезімдік танымның формалары
- •Рационалды танымның формалары
- •Ақиқаттың түрлері
- •Ғылыми танымның өзіндік ерекшелігі
- •Тақырып 13. Философиялық антропология негіздері және аксиология Философиялық антропологияның мәселелері және сұрақтары
- •Адам мәні туралы тұжырымдар
- •Адам мәнін айқындаудағы негізіг ыңғайлар
- •Платон бойынша адамның антропологиялық құрылымы
- •Аристотель бойынша адамның антропологиялық құрылымы
- •Ортодоксальды христиан философиясы бойынша адамның антропологиялық құрылымы
- •Антропогенездің негізгі концепциялары
- •Йога және психоанализ философиясы бойынша адамның психикалық әлемінің құрылымы
- •Адам санасының қалыптасуы мен дамуына әсер ететін факторлар
- •Адам өмірінің мәні мәселесіне байланысты философиялық тұжырымдар
- •Антропологиялық биоэтиканың қазіргі заманғы мәселелері
- •Аксеология
- •Адамның қоғамдық өмірдегі негізгі реттеушілері
- •Адамзат құндылықтарының түрлері мен иерархиясы.
- •Құндылық мәселесі туралы философиялық тұжырымдар
- •Тақырып 14. Қоғам және мәдениет философиялық талдаудың негізі ретінде
- •Қоғамның негізгі сипаттары
- •Қоғам өмірінің салалары
- •Тарихи материализм (Марксизм) концепциясына сәйкес қоғам құрылымы
- •Тарихи материализм (Марксизм) концепциясына сәйкес әлеуметтік-экономикалық формация
- •Қоғам дамуының түрлері
- •Қоғам дамуы туралы теориялар
- •Қоғамдағы билік түрлері
- •Мемлекет түрлері
- •Құқықтық мемлекетегі биліктің тармақтары
- •Азаматтық қоғам
- •Мәдениет философиясы
- •Мәдениет туралы философиялық тұжырымдар
- •Мәдениеттің қоғамдық қызметтері
- •Мәдениеттің формалары мен түрлері
- •Өркениет ұғымы
- •Өркениет ұғымының мәні (ойшылдар мен зерттеушілер бойынша)
- •Хх-ххі ғғ.Мәдениет пен өркениеттің даму тенденциялары
- •Тақырып 15. Қазірігі заманғы жаһандық мәселелер қазірігі заманғы мәдениет пен философиядағы контртенденциялар
- •Қазірігі заманғы өркениет дамуының ішкі және сыртық факторлары
- •Ххі ғасыр басындағы ғаламдық мәселелер
- •Ғаламдық мәселелерді шешудің ұсынылатын жолдары
- •Ғаламдық мәселелердің жалпы себептері
- •Ғаламдық мәселелерді шешу жолындағы қажетті әлеуметтік-мәдени шарттар
- •Болашақты зерттеу
- •Болашақты зерттеудің әдістері
- •Кейбір мүмкін болатын өркениет дамуының моделдері
Тақырып 2. Көне Үнді және Қытай фиолософиясы көне үнді философиясының дамуының кезеңдері
1 |
ВЕДАЛЫҚ КЕЗЕҢ |
б.з.б. VI-V Ғ.Ғ. |
2 |
КЛАССИКАЛЫҚ КЕЗЕҢ |
б.з.б. VI Ғ. – 1 мыңжыл. алғашқы жартысы |
3 |
ПОСТКЛАССИКАЛЫҚ (СХОЛАСТИКАЛЫҚ) КЕЗЕҢ |
1 мыңжыл. алғашқы жартысы-ХҮІІІ ғ. |
4 |
НЕОИНДУИЗМ НЕМЕСЕ ҚАЗІРІГІ ЗАМАН ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ КЕЗЕҢІ |
ХІХ-ХХ Ғ. |
Үнді философиясының қалыптасуы мен дамуына негіз болған көне үнді діни және діни-философиялық әдебиеттері
|
|
|
|
|
|
|
ВЕДА ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БӨЛІМДЕРІ
Ведалар гимндерден, құдайға табынудан, дуалаудан, құрбандық формаларынан және т.б. тұратын Көне Үнді жазба ескерткіші. Ведаларда діни көзқарастар адам, әлем, адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсініктер тұжырымдалған. |
Ригведа – Ведалық құдайларға арналған гимндер жинағы. Бұл б.з.б ХІІ ғасырға дейін толық қалыптасты. |
Самаведа – құрбандық шалу кезінде Ригведаның гимндерін дұрыс айтуға үйрететін түсіндірмелер. |
Яджурведа – Ригведаның гимндерін орындау барысындағы рәсімдерді сипаттайтын түсіндермелер. |
Атхарваведа – құдайларға, перілерге, рухтарға арналған дұғалардың жиынтығы. |
Брахмандар – б.д.б. 800-500 жж. абыздар үшін арналған ғұрыптар, дұғалар жиынтығы. Ведаларда түсіндірме, ғұрыптарды баяндау, сипаттау сияқты жеті маңызды брахмандық мәтіндер сақталған. Брахман абыздар б.д.б. Х-ҮІІ ғ.ғ. брахман мәтіндерін құрастырды. |
Араньяктар (орман тақуаларының кітаптары) – тақуаларға арналған ведалық түсіндірмелер, б.д.б. 400-200 жж. құдайға құлшылық ету, медитация және салттар жиынтығы. |
Упанишадтар (ізгі білімді тану үшін «ұстаздың аяқ жағында отыру» дегенді білдіреді) - б.д.б. І мың жылдық шамасындағы діни-философиялық мәтіндер болып табылады. Аталған кезеңде философиялық сананың бастапқы элементтері пайда болды және алғашқы философиялық ілімдер қалыптасты (діни-философиялық және материалистік). |
Көне үнді философиялық мектептері
Мектептері (Даршандары)
Астика (ортодоксальді)
Ведалар авторитетін және авторларының философиялық пікірлерін мойындаушылар (Құдай, Жоғарғы әлем, жан, өлімнен кейінгі өмір, карма, сансара, жанның ауысуы)
Настика (ортодоксальды емес)
Ведалардың авторитетін мойындамады немесе брахманизмді сынады
Вайшешика (б.д.д. VІ-V ғ.ғ) - Кананда
Санкхья (б.д.д. VІ ғ.) - Капила
Йога б.д.д ІІ ғ.) - Патанджали, Вьяса
Веданта ( б.д.д. ІV-ІІ ғ.ғ.) Бадараяна, Вьяса
Ньяя (б.д.д ІІІ) - Готама
Миманса (Б.д.д VІ) Джаймини
ҮНДІ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ МЕКТЕПТЕРІ ЖӘНЕ ФИЛСОФИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАРЫ
Даршандар атауы |
Негізін қалаушылардың есімдері |
Еңбектерінің атауы |
Философиялық тұжырымдары |
Миманса |
Джаймини |
«Джаймини сутра» |
- ведаларға қайта оралуды жариялай отырып, ведаларды рационалды түрде негіздеуге тырысқан. - сансара мен карманың торынан құтылудың бірден бір жолы Веда іліміне сәйкес әрекет ету. Ведалар миманса үшін «мәңгі ақиқат» болып табылады. Оларды ешкім жазған жоқ және жазу мүмкін емес, ал қасиеттерін танып білуге болады. - таным теориясы көмегімен заттардың шынайы мәнін дұрыс түсініп және негізгі метафизикалық түсініктерді толық ұғынуға болады деп санайды. Сезімдер арқылы қабылданған материалдық дүние шынайылығын мойындайды. - дүниедегі заттар карма заңына сәйкес атомдардан пайда болады. - жан – тәнмен байланысты өлмейтін, мәңгілік субстанция болып табылады. Ведалардың болуын жан мәңгілігіне байланыстырып түсіндірді. - қабылдаумен қатар, танымның басқа да бастаулары бар, олар: логикалық түйін (анумана), салыстыру (упамана), беделді сөз (шабда, Веданың беделіне сүйену). Яғни, Ведалар танымның бастау көзі, өйткені Ведалар дхармамен (парызбен) тікелей байланысты. Парызды орындау карманың біртіндеп жойылып, жанның азат болуына жетелейді. Кармадан азат болу – Ведалардағы рәсім мен тәртіпті орындағанда мүмкін болады.
|
Ньяя |
Акшапада Готам (Гаутама) |
«Ньяя сутра» |
- логика көмегімен метафизикалық мәселелерді зерттеуге назар аударады. - Адамзаттың басты мақсаты – азаттыққа жету, азап-құмарлықтан толық арылу болып табылады. - таным негіздері: сезіну, ой қорыту және аналогия көмегімен ой түйіндеу жатады. Ақиқат танымның шарттары мен әдістері логика және оның заңдары арқылы айқындалады. - Танымның төрт дербес бастаулары бар деп мойындайды, атап айтсақ, қабылдау, түйін, салыстыру және дәлелдеу. Аталған бастауларға негізделген таным дәйекті болып табылады. Дәйекті таныммен қатар дәйексіз таным да болады. Дәйексіз таным адам жадына, қателікке, күмәнға және болжамға сүйенеді. - құдай туралы ілімі бойынша, құдай дүниені жаратушы, сақтаушы және талқандаушы. Құдайдың даналығы мен мейірімділігі адамға берілген ерік бостандығынан көрінеді. Ерік бостандығы көмегімен адам қайырымдылық пен зұлымдықты ажырата алады, өзін және әлемді шынайы тану арқылы азаттыққа қол жеткізеді. |
Вайшешика |
Канада |
«Вайшишика-сутра» |
- таным объектісі ретінде көрінетін шындықтың жеті түрі бар, олардың алтауы жағымды, олар: субстанция (дравьия), сапа (гуна), іс-әрекет (карма), жалпылық (саманья) ерекшелік (вишеша), мәнділік (самавая), ал теріс түрі бейболмыс (абхава). - сапалар мен әрекеттердің субстраты ретінде көрінентін субстанция 9 формада көрінеді, сезім органдарымен қабылданатын физикалық элементтер: жер, су, от, ауа, эфир, сезім органдарымен қабылданбайтындар: кеңістік, уақыт, жан және ақыл. Соңғы төртеуі жеке жанның қабылдауы үшін арналған. Сапа заттардың табиғатын айқындайды. - әрекет Вайшешика іліміне сәйкес төмендегі физикалық қозғалыс ретінде түсіндіріледі, олар: жоғары (өрлеу), төмен (құлдырау), ішке (қысылу), сыртқа (ұлғаю), бір орнынан екіншісіне (жүру) орын ауыстыру. - жан материалды емес, мәңгі және шексіз, екі формасы болады, олар, абсолютті немесе жоғарғы жан және жеке-дара жан. |
Санкхья |
Капила (б.з.б ҮІІ-ҮІ |
Пракритий туралы ілім |
- әлемнің алғашқы материалды негізі пракритий (материя, табиғат), ол белсенді, тәуелсіз, бірақ санасы жоқ. Пракритий барлық объекті тіршілігінің негізі. Үш сапалы элементтер ұмтылу (раджас), қараңғылық (тамас), айқындылық (саттва) ықпалымен пракритий заттар мен жандардың әлеміне айналды. Әрбір затта осы үш сапалы элементтің біреуі басым болады. Әсемдікке, даналыққа ақиқатқа бейім заттарда айқындылық (саттва) басым болса, шектеулі, енжар заттарда қараңғылық (тамас) басым болады. - пракритий мен прушаның қосылуы нәтижесінде бастапқы 25 қағида пайда болады. Олардың ішінде материалды (су, ауа, топырақ) қасиеттерімен бірге рухани (сана, интеллект, өзіндік сана) қасиеттер бар. Пруша (Мен) – рух, сана, енжар. Прушаның мәнін сана құрайды. - Үнді мәдениеті мен діни философиялық жүйелерге ықпал етті. Құдайды мойындамайды, кейбір өкілдері құдайды жаратушы ретінде емес, бақылаушы ретінде бар деп есептеді.
|
Йога |
Патанджали (б.з.д. ІІ ғ.) |
|
– дене мен ақылды тазартудың озық тәсілі ретінде де қабылданады. Психологиялық категорияларды зерттеуге және практикалық психологиялық ілімге назар аударады. - басты категориясы – читта – барлық психикалық күйдің формасын қабыл алады. - болмыс туралы және таным туралы ілімі Санкхьия іліміне ұқсас. Йоганың ерекше жетістігі тән мен жанды жүйелі жаттықтыру арқылы азаттыққа жету болып табылады. Йоганың дене жаттығуларын Миманса және Чарвака мектептері ғана мойындамайды. - Йога азаттыққа жетудің үш жолын ұсынады, олар: 1) джняна йога (таным жолы), 2) бхакти йога (қасиеттілікке эмоциональды қатынас), 3) карма йога (белсенді іс-қимыл жолы). - ақылдың нұрлануы мен тазаруының тұтас жүйесін тұрады, олар: өзін меңгеру (яма), дененің нақты бір жағдайында тыныс алуды меңгеру (асана), тыныс алуды реттеу (пранаяма), сезімді сыртқы ықпалдан оқшаулау (пратьяхара), ойда шоғырлау (дхаран), ой толғаныс (дхьяна), тән қабықшасынан арылу (саматхи). Йога жүйесінде этикалық мінез-құлық ережесі жасалды: ахимса – тіршілікке қиянат жасамау, сатья – сөз бен ойдағы ақиқат, астья – ұрлық жасамау, брахмачарья – сезімді құрықтау және т.б. |
Жайнизм |
Махавира Вардхамана (б.д.б. ҮІ). |
«Таттвархадхигама-сутра», «Йогоашастра» |
- солтүстік шығыс Үндістанда пайда болып, кейін бүкіл ел аумағына таралды. Ұзақ жылдар бойы ауызша түрде таралды. Б.з. Ү ғасырында жазбаша каноны құрастарылды. - екі мәңгі жаратылмаған және жойылмайтын: тірі (джива), өлі (аджива) субстанциялар бар деп есептеген ілім жатыр. - Адам мәні материалды (аджива) және рухани (джива) негіздерден тұрады. Екеуін байланыстыратын карма болып табылады. Карма арқылы жан материямен байланысады. Өлі материяның жанмен қосылуы индивидтің пайда болуына әкеледі. Карма адам жанын қайта туылудың шексіз тізбегінде болуын қамтамасыз етеді. - карманың сегіз түрі бар: зұлым карма жанның негізгі қасиетіне теріс ықпал етеді. Қайырымды карма адам жанын қайта туылу айналымынан сақтайды. Адам зұлым және қайырымды кармалардан құтылғанда ғана, сансара торынан азат болуына мүмкіндік туады. Джайнизм ілімі бойынша адам рухани мәнінің көмегімен өзінің материалды мәнін қадағалайды және оны басқара алады. Жанның карма мен сансара ықпалынан азат болуы, тек тақуалық өмір кешу және қайырымды істер жасау арқылы қол жеткізеді. Содықтан да, Жайнизм ілімі этикаға ерекше мән береді. - Жайнизмде «үш асыл» туралы ілім бар, олар: дұрыс сенім, дұрыс білім, дұрыс өмір сүру. Алғашқы екі қағида Жайнизм іліміне деген сенім және осы ілімді білуге қатысты. Ал дұрыс өмір тақуалық өмір сүрумен байланысты. - адам тек өзі, ешкімнің көмегінсіз құтқарылуы керек. Адам өзін құтқару үшін бірнеше қағидаларды ұстану керек, олар: Апариграха – дүние заттарына қызықпау, байланбау, самарқаулық таныту; Сатья – ешбір қиындыққа қарамастан шындықты айту; Астья – ұрлық жасамау; Ахимса –еш нәрсеге зәбірлік көрсетпеу. - екі бағыт қалыптасты: дигамбарлар (киінуді мойындамайтындар) және шветамбарлар (ақ киімділер). |
Буддизм
|
Гаутама Сиддхартха (б.д.б.563-485 жж.) |
«Трипитака» («Үш себет ілім») |
- үш асыл (Будда, Будданың ілімі, буддалық қауым) туралы догмат кең таралған. - Будда ашқан төрт ақиқат:
Олар: дұрыс түсінік, дұрыс ниет, тура сөйлеу, дұрыс іс-әрекет, дұрыс өмір салты, дұрыс ынта-жігер, дұрыс ой, дұрыс зейін. Буддистік ілімде сегіздік жолды ұстанған адам кемелдікке жетіп, әулие (архат) атанады. - Буддистік этика он өсиетке сүйенеді, олар: жалған сөйлемеу; байлыққа құмар болмау; жұбайына адалдық; есірткі, ішімдік қолданбау; тамақсау болмау; ән салып, би билеуден сақтану; иіс су, әшекей бұйымдарды қолданудан сақтану; жұмсақ төсек пен биік орындықтан бас тарту; асыл тастарды сыйлық ретінде алмау; тіршілік иелеріне зияндық келтірмеу. Монахтар аталған он өсиетті орындауға міндетті. |
Чарвака |
Брихаспати. |
|
- брахманизм догматикасына күмәнді көзқарас айқын көрінеді. - сезім органдары арқылы қабылданатын заттар ғана өмір сүреді. - Локаята бағыты құдай, жан, жұмақ, тозақ және карма туралы заңды теріске шығарып, сезімдік материалды ғана шынайы деп мойындайды. - әлем – жер, су, от және ауаның қосылуынан пайда болған. Өмір мен сана осы элементтерідің қызыметтернің нәтижесі. Сана тәнсіз мүмкін емес, тән өлгенде сана да жойылады, ведалардағы жанның мәңгілігіне сенудің қажеті жоқ, ол абыздардың тұжырымы деп көрсетеді. - о дүниенің емес, қазіргі нақты өмірдің игілігі туралы ойлануға шақырады. Ақылды адам осы өмірде ләзаттанып өмір сүруге ұмтылады, рахатқа апаратын кез-келген іс – жақсы, қайғы әкелетіні – жаман деп есептеген. Чарвака мектебінің этикасы – гедонизмді (ләззатты) дәріптеді. - әлемдегі әрбір заттың құрылысы мен тағдырын айқындайтын жеке табиғаты болады деп санайды. - танымның сенімді көзі – сезімдік қабылдау, сезімдік қабылдауға негізделген тәжірбие ғана нақты білім береді деп есептеп, дүниенің – материалды екендігін дәлелдейді, ал Құдай – сезім арқылы қабылданбайды, сондықтан ол негізссіз деп тұжырымдайды. |