Асқазанның негізгі қызметі және шырышты қабатының құрылысы
Асқазанның негізгі қызметтері:
Резервуарлық (қорды жинау),
Механикалық (тағамды бөлшектеу),
Эвакуаторлық (асты айдау),
Перистальтикалық (бір бағыта тербелуі),
Тоногенді кеңейуі,
Өндіруші (сөл, тұз қышқылын,),
Сіңңдіруші (у, шарапты),
Шығарушы (шарапты)
Бактериоцидті (тұз қышқылының әсерімен),
Антиперистальтикалық (жеген асты құсу).
Асқорыту (белок пен майдың бастапқы ыдырауы)
Асқазанның ішкі қабаты тегіс емес, ол шырышты қабатпен жабылып, білеуленген өзектерден тұрады (№3- сурет). Осы, шырышты қабаттың бейнесі, асқазан рагында өзгеріп, олардың біркелкі білеуленген өзектері бөлініп, ұзындық тұтастығының үзілгенін рентген және эндоскопиялық тексеру кезінде анықтауға болады.
№ 3- сурет, Асқазан қабатының анатомиялық құрылысы.
1- шырышты қабаты, 2- асқазан қыртысыe. 3- асқазан шұқыршақ көздері (foveolae). 4- бұлшық ет қабықшасы. 5- шырышты қабат асты бөлігі, 6- ет қабаты,
7- лимфа бездерінің фолликулалары
Асқазан шырышты қабаты безді және цилиндр тәрізді эпителийден құралады. Бұлар асқазанның жеке, өзіне тән шырышты бөлімдеріндегі клеткалары болып саналады. Олар әртүрлі, асқорытуға керекті заттарды шығарады:
негізгі клеткалар – пепсинді шығарады,
қосымша жанама клеткалар - тұз қышқылын өндіреді,
шырышты клеткалар - мукоид (сөлді) бөліп шығарады.
Осылардың ішіндегі пепсин, пенсиногендердің әсері арқылы қышқыл ортада түзіліп, ол белоктарды ыдыратып, полипептидтердің түзілуіне ықпал етеді.
Тұз қышқылы пепсиногендерді қоздырады да, пепсиннің пайда болуына әсер етіп, белоктарды ұйытып, асқазандағы тұз қышқылының сөлін құрайды. Бұл негізгі зат асқазанның қызметін реттеп, қалыптастырады. Тұз қышқылының сөлі артып немесе кеміп кетсе; бұлардың екеуі де ағзаға зиянды әсерін тигізеді. Біріншіден, артық өндірілген асқазан сөлі кері өңешке құйылып, оны күйдіріп, қабыну реакциясынан - рефлюксті эзофагит, ал екіншіден тұз қышқылы кеміп кетсе, шырышты қабатының семуінен - атрофиялық гастрит пайда болады. Сонымен қатар, жалпы асқазан сөлінің кемуі оның бактерияларға қарсы қасиетін төмендетіп жібереді, сөйтіп асқазанда көптеген микробтардың өніп-өсуіне жағдай жасалынады.
Сілекей тәрізді шырышты сөл – мукоид, шырышты қабатты майлап, оны зиянды әрекеттерден сақтап отырады. Осы гастромукоид аз өндірілсе, асқазандағы Касли ішкі факторы азайып, соның әсерінен ағзада витамин В12 түзілмей қалады. Бұл фактор құрамында темір болғандықтан, ағзада темірге деген тапшылық орын алып, қан азаюға әкеліп, Аддисон-Бирмер ауруын, немесе пернициозды анемияның пайда болуына мүмкіндік туады.
Асқазан рагының эпидемиологиясы
Жер шары бойынша 2000 жылы 870 000 адам асқазан рагымен ауырған, ал оның барлық қатерлі ісіктердің ішіндегі меншікті үлесі 8,7% тең болған. Ресейде асқазан рагы барлық қатерлі ісіктердің 10,2 % құрап, ол өкпе, тері рагынан кейін үшінші орында түр.
Қазақстанда бұл көрсеткіш деңгейі 2006 ж. - 10,1% болса ол 2011 жылы 8,8% төмендеп, барлық қатерлі ісіктердің ішінде 4- орынды алған. Соңғы жылы еркектер арасында асқазан рагы өкпеден кейін (20,4%) нақты екінші орында (12,0%), ал әйелдерде - сүт безі (21,4%), тері (11,6%), жатыр мойыны (8,8%) қатерлі ісіктерінен кейін 4- орында (6,2%) тұр. Асқазан рагының аурушаңдық көрсеткіші әр жерде әртүрлі деңгейде тіркелінген, дегенмен жер шары бойынша ең жоғарғы аурушаңдық көрсеткіші Жапонияда анықталған, ал еркектер арасында бұл көрсеткіш 69,2%ооо; әйелдерде - -28,6%ооо тең болған, ең төменгі көрсеткіш Солтүстік Африкада қатталған.
Асқазан рагының аурушаңдық көрсеткіші Қазақстанның әрбір облыстарында бір қалыпты тарамаған (№4- сурет), ең жоғарғы аурушаңдық көрсеткіші Шығыс-Қазақстан (22,2%ооо), Қарағанды (21,5%ооо), Павлодар (27,0%ооо) және Ақмола (22,0%ооо) облыстарында тіркелген, сонымен қатар ең төменгі көрсеткіш Жамбыл (13,4%ооо), Оңтүстік Қазақстанда (12,1%ооо), Атырау (13,4%ооо), Маңғыстау (12,4%ооо) облыстарында және Астана қаласында (12,9%ооо) анықталған.
№4-
сурет. Асқазан рагының Қазақстан
облыстары бойынша орташа аурушаңдық
көрсеткіші (2006-2012 жж.).
Асқазан рагының Қазақстанның аймақтары бойынша аурушаңдық ерекшелігі (№5- сурет), осы заңдылыққа сәйкес келеді. Асқазан рагының ең жоғарғы аурушаңдық көрсеткіші Қазақстанның Шығыс (24,6%ооо), Орталық (21,8%ооо) және Солтүстік (16,8%ооо) өңірінде және Алматы(19,2%ооо) мен Астана(19,0%ооо) қалаларында анықталса, ең төменгі көрсеткіші Оңтүстік аймақта (14,4%ооо) тіркелген. Жалпы Қазақстан бойынша орташа асқазан рагының аурушаңдық көрсеткіші 18,3%ооо .
Асқазан рагынан өлім-жітім көрсеткіші Республика бойынша - 15,0%ooo тең болса, бұл көрсеткіштен жоғары болғаны - Қарағанды (24,1%ooo), Павлодар (21,9%ooo) және Шығыс Қазақстан (19,0%ooo) облыстарында тіркелген. Аурушаңдық және одан өлім-жітім бойынша динамикалық көрсеткіші Қазақстанда кейінгі 5-6 жылда төмендеуде, сонымен, 2000 жылы аурушаңдық және өлім-жітім көрсеткіштері осыларға сәйкес 20,9%ooo және 17,6%ooo болса, енді 2008 жылы бұл көрсеткіштер осыларға сәйкес 17,3%ooo және 14,8%ooo-ғе төмендеген.
№5- сурет. Асқазан рагының Қазақстан аймақтары бойынша орташа аурушаңдық көрсеткіші (2006-2012 жж.)
Жас пен жыныс аралық аурушаңдық ерекшеліктерінде, еркектер (13,2%ooo) әйелдерге қарағанды (7,4%ooo) екі есе жиі ауырады. Жас адамдарда асқазан рагы сирек кездеседі де, жас өскен сайын аурушаңдық көрсеткіші едәуір өсе түседі, әсіресе 60 пен 65 жас аралығындағы адамдарда.