3.1 Нетидже

Муэллиф хайырсыз сюргюнлик девири акъкъында икяе этер экен, окъуйыджынынъ дикъкъатыны къырымтатар халкънынъ руху, джесаретине джельп эте. Баш къараманнынъ джесюрлиги бизни айретте къалдыра.

Таир Халилов бутюнлей озюнинъ къараманынен бирлеше, онынъ фикирлерини, къасеветлерини, тавсилятлы, юректен ифаде эткени корюне. Языджы къараманларыны драматик, атта фаджиалы сынавлардан кечире. Аджайып этнографик левхалар, Къырым акъкъындаки хатырлавлар, шубесиз, гъурбет ильде окъуйыджыгъа Ватан иле рухий багъны ис этмеге имкян берир. «- Билесинъми, бизим насыл аджайип Ватанымыз бар? О къадар гузель ки, тарифлеменинъ чареси ёкъ. Дюньяда ойле ер къыдырсан тапалмазсынъ! Зан этсем, дженнеттен де гузель. Баарь ве яз куньлери саарьде, саба салкъынында, ялынаякъ, мытлакъа ялынаякъ, - тарлагъа чыкъасын, куньдогъушта уфукъ алана, баш тёпенъде чочамий торгъай оте, сен исе ашыкъмай, эминликнен адым атасынъ.…Догъмуш Ана-топракъ узеринде адымларкен, озюнъни о къадар сербест, хош ве бахытлы ис этесин ки, къуванч иле ичинъ-багърынъ толып таша, Юдже Аллагъа миннетдарлыкъ бильдиререк, бутюн алемни къучакъламакъ истейсинъ…» [37; с. 60].

«Онынъ дюльбер дагълары, гурь, ешиль орманлары, багъ-багъчалары, берекетли чёллери, сагълам, йымшакъ иклими, ялы боюнынъ джыллы, назик денъиз сувлары, затен онынъ аджайып, текрарланмаз дженнетке бенъзер гузель манзарасы…» [37; с. 7]

Языджы махсус композицион услюпни къуллана. Повестьнинъ башындан сонъунадже йылдыз образы укюмсюре.

«Уфачыкъ пенджеремизден бир къач йылдызчыкъ корюне эди. оларнынъ бириси, иридже сою, пе липильдей, дерсинъ, козь къымып, меннен сырдаша… «Бу меним йылдызым, о манъа ишмар эте.»» [37; с. 16]

«Йылдызларгъа тикилип отурам. Гонълюм къырыкъ. Насылдыр ынджынув, окюнч, даргъынлыкъ ис этем. Йылдызлар да бир шейлер анълагъан киби, козь къымып, гуя мени тынчландырмакъ истейлер…» [37; с. 241]

Онынъ эсерлерини окъугъанда, анда тасвирленильген вакъиаларны, адиселерни озь козюнънен корьген киби оласынъ, къараманларнынъ ис- дуйгъуларынен нефес аласынъ.

Эсерни окъуп битирген сонъ исе шу хаинлер халкъымызны бойле яхшы, къасеветсиз яшайыштан марум къалдыргъанлары акъкъында нетидже чыкъармакъ мумкюн.

НЕТИДЖЕ

Бизим эдебиятымызда сюргюнлик мевзусы муим ерни ала. Чюнки бу мевзунен багълы чокъ эсерлер язылгъан ве языла. Эсерлерде олып кечкен вакъиалар халкънынъ омюринден алынгъан. Олар уйдурылмагъан. Эсердеки къараманларнынъ шахсий адлары олып, оларнынъ образларында языджы ве шаирлеримиз умумий бир халкъ образыны, онъа аит чизгилерни, хусусиетлерни тасвир этелер.

Сюргюнлик мевзусыны къырымтатар назмиетинде языджыларнынъ яратыджылыкъларында корьмек мумкюн. Муэллифлерден эр бири халкънынъ башына кельген беляны озь нокътаи назарындан тасвирлей, эр бири озь лугъат байлыгъынен файдална. Бу эсерлер эписи тесирли, окъуйыджыларнынъ анъында къалалар. Олар халкъымызнынъ башына тюшкен къыйынлыкъларыны буюк усталыкънен айдынлаттылар.

Сюргюнликнинъ фаджиасы Таир Халилов “Тутып алынгъан Ватан” повестинде буюк усталыкънен ачыкълана. Языджынынъ эсеринде яратылгъан образларда халкъымызгъа аит чизгилер, арекетлер тасвирлене. Окъуйыджылар акс эттирильген къараманларнен берабер бутюн зорлукъларны озь башындан кечирелер, оларнен берабер азап чекелер, къыйналалар. Сюргюнлик акъкъында эсерлер даима акъылда туралар.

Диплом ишимизде биз халкъымызнынъ фаджиалы, хавфлы тарих саифелерни даа мукеммель огренмеге ве анъламагъа тырыштыкъ. Буны эдебиятымыз, яни сёз санааты ярдымынен бильмеге тырыштыкъ. Озьбекистанда сюргюнликте ве сонъра Авдет девринде, къырымтатар халкъына япылгъын зорбалыкъ ве сюргюнлик зулумы къырымтатар тили, эдебияты, медениетининъ тесирини акс эткен эсерлер пек муим. Биз языджыларымызнынъ, матбуатчыларымызнынъ, шаир ве чешит медениет эрбапларнынъ ишлерини теткъикъ этерек, озь миллий менлигини, озьгюнлигини огренемиз. Мезкюр мевзу боюнджа озь кучюк олса да, амма эп иссемизни къошмакъ тырыштыкъ. Бу себептен сюргюнлик мевзусына багъышлангъан эсерни огрендик. Къырымтатар эдебиятында сюргюнлик излерини дуймагъа чалыштыкъ.

Эр бир халкънынъ аятында инсанларны бир топлагьан тарихы ве маналы бир куню бардыр. Амма бизим халкъымызнынъ такъдири ойле олды ки, бизим ичюн энъ маналы ве инсанларымызны энъ чокъ бир ерге кетирген кунь 18 майыс - миллетимизни тамамиле ёкъ этмеге ниетленген cюргюнлик ве геноцид кунюдир. О фаджиалы 1944 сенеси дюньягьа кельген ве сагъ къалгьан инсанларымызда да чокътан къартбаба ве къартаналар яшына кельдилер, амма халкъымызгьа къаршы япылгъан джинаетнинъ нетиджелери о къадар дешетли олды ки, бу вакьиа миллетимизнинъ хатырасындан эбедиен силинмейджектир.

1944 сенеси, майыс 18 – халкъымызнынъ башына дюнья авдарылгъан кунь. Бир куньде бутюн халкъымыз темелинден сёкюлип, тамырындан сувурылып, олюм ёлларына ташланылгъан.

Решат эмдженинъ сёзери бошкъа айтылмагъандыр: «-Балалар! Бугунь 18 майыс 1944 сенеси. Бу кунни эбедий акъылынъызда тутынъыз. Унутмагъа акъкъынъыз ёкъ! Балалар! Бугунь сизинъ келеджегинъизни, истикъбалинъизни тутып алдылар. Бахтынъызны хырсызладылар. Ялварам, бу къара кунни ич бир вакъыт унутманъыз! Риджа этем унутманъыз!», чюнки шимди бутюн Къырымда ве Украинада эр йыл къайд этильмекте олгъан умумий Матем куню.

Шу куньден башлап, сюрьгюнликнинъ энъ агъыр, энъ фаджиалы ильки йыллары халкъымызнынъ аман-аман ярысы къырылып битти. Бу йыллар ичинде халкъымызнынъ миллет оларакъ яшавы - онынъ ичтимаий ве медений инкишафы, тили, эдебияты бутюнлей токътады ве затен ёкъ олув дереджесине келип къалды. Зиялыларнынъ, языджыларнынъ чокъусы джебеде эляк олды, сагъ къалгъанлары анда-мында бутюн халкъ киби озьлерини ве озь къоранталарыны олюмден къуртармакъ ичюн чырпынып юрьдилер.

Иншалла, келеджекте бизим халкъымыз ичюн энъ муим кунь - бу матем куню дегиль, там терсине, парлакъ бир кунь, бизим миллий ве инсаний укьукъларымызны тамамиле къайтарылгъан ве, ниает, бизим девлетчилигимиз, миллий мухтар джумхуриетимиз къурулгьан бир кунь оладжакьтыр. О заман биз матем кунюмизде ялынъыз гъурбет топракъларда ольген ве ольдюрильген сойдашларымызнынъ рухларына хайыр дуалар окъумакь ичюн топланабилирмиз.

Бойлеликнен, берильген мевзуны мумкюн дереджеде кенъ ве толусынен ачыкъладыкъ:

• Таир Халиловнынъ аятыны ве иджадыны огрендик

• ишбу языджынынъ анъылгъан эсеринде композиция ве базанув нокъталары, махсус тасвир васталары, образлар системасы киби хусусиетлерни огренип, олар эсасында языджынынъ аятий позициясыны косьтердик.

Таир Халилов къырымтатар эдебиятыны озь иджадынен зенгинлештирди, эсеринде миллий рух дуйгъусы акс олуна, Ватанперверлик, яш несильге ве халкъына ярдым этмеге авеслик мевзулары ачыкълана.

Эсерде айры образлар вастасынен о девирнинъ муим мевзулары юксек бедиий севиеде акс этиле.

Сюргюнликнинъ биринджи куньлеринден авдет девиринедже тариф этильген повестинде языджы озюнинъ гъам-кедерини, халкъкъа япылгъан зорбалыкъкъа къаршылыгъыны, джинаетчилерге нефретини гонъюль тепретиджи сатырларда ифаде этти.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

Ильмий менбалар

1. Фазылов Р., Нагаев С. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2001. – 640 с. – Къырымтатар тилинде. ISBN 966-7283-89-5

Матбуат менбалары

2. Азизов Дж. Бедий тиль принциплери. [Макъале] / Дж. Азизов // Йылдыз. – 1990. - № 2. – С. 122-126. – ISSN 0207-642 x

3. Ватан топрагъына ашыкъ: языджы ве журналист Таир Халилов 60 яшында [Текст] // Къырым.- 2000. – сентябрь 9. – С. 8.

4. Муслим Аджи Рефат. Юреклер ипрангъан олса да, о эсерни эпимиз окъуйыкъ: [Т.Халиловнынъ «Тутып алынгъан Ватан» китабы акъкъында] [Текст]/ А.Р. Муслим, субетлешкен С.Сулейман// Къырым. – 2013. – июль 27. – С.2

5. Сеферова Ф. Инсан къанатлы къушкъа бенъзей…(Языджы Урие Эдемованынъ несирине багъышлана) [Текст]/ Ф. Сеферова// Йылдыз. – 2008. - № 4. – С. 152-160. – ISSN 0207-642 x

6. "Тутып алынгъан Ватан"ны, иншалла, къайтарарыкъ : Икяе ве повесть жанрынынъ устасы, языджы, публицист Таир Халилов 70 яшында // Къырым. - 2010. - Сентябрь 18. - С.

7. Усеинова Э. Эдебиятнынъ кучь-къудрети ве къыймети онынъ бедиийлигинде. Языджынен субет/ субетлешкен Э. Усеинова // Эдебий Къырым. – 2013. - № 8. – С.9

8. Халил Таир. Эдебиятымызда эмиш-демишлер: Бедиий эсерни языджы язмалы, эсернинъ къыйметини эдебиятшынас, тенкъидчи кесмели: [Сейран Сулейманнынъ Махмут Къашгъарлы 100 йыллыгъына багъышлангъан эдебий ярышта биринджи ерни къазангъаны эсерине такъриз оларакъ] [Текст] / Т. Халил // Къырым. - 2010. - февраль 13. – С. 2.

9. Халилов Таир....Эгер биз янмасакъ!: [Н. Биязова "Красный рай" с коричневым оттенком" серлевалы макъалесине сесленюв оларакъ] [Текст]/ Т. Халилов // Къырым. - 1993. - октябрь 16. - С. 4.

10. Халилов Таир. Мен истеген Истанбулымны булдым... [Текст] / Т. Халилов // Къырым. - 1995. - Август 5. - С. 2. ; Август 12. - С. 2.

11. Халил Таир. История знает великому цену и никому не прощает измену...: 400 недель назад началась оранжевая революция : поэма [Текст] / Т. Халил // Къырым. – 2012. – Сентябрь 5. – С. 4.

12. Халилов Таир. Историю надобно знать… [Ответ рецензенту стихотворения Т. Халилова «Фонтан поныне плачет» Н. Петровой.] / Т. Халилов // Къырым. – 1994. – сентябрь 3. – С. 3.

13. Халилов Таир. Къабаатлы чокъ, амма...: [тиль ве эдебиятымыз акъкъында фикирлер] [Text] / Т. Халилов // Къырым. – 1997. – Июль 26. – С. 3.

14. Халилов Таир. Биз - миллетмиз! Адымыз - къырым [Текст] / Т. Халилов // Къырым. – 1977. – Сентябрь 6. – С.2.

15. Халилов Таир. "Сучсыз сучлылар" : [Куньлюк неширлеримизнинъ саифелеринде айры махсларнынъ давалары акъкъында танкъидий фикирлер] [Текст] / Т. Халилов // Къырым. - 2001.- Март 8.

16. Халилов Таир Судакъ ёллары - омюр ёллары [Текст] / Таир Халилов // Къырым. - 1995. – декабрь 9; 16.

17. Халилов Таир. Любил Алупку ты свою И свой народ, прошедший круги ада: Аметхану Султану посвящаю // Къырым. – 2005. – ноябрь 16. – С. 3

18. Халилов Таир. Дагъларым: шиир/ Т. Халилов // Къырым. – 1995. – Сентябрь 30. – С. 3

19. Халилов Таир. XX асыр – меним такъдирим: Поэма // Йылдыз. – 1985. - № 6. – С. 72-76

20. Джемилева А.А. Повествовательная модель в рассказах Таир Халилова [Текст]/ А.Джемилева// Культура народов Причерноморья. – 2009. - № 158. – С. 51-53. – ISSN 1562 – 0808

21. Джемилева А.А. Становление жанра рассказа в крымскотатарской литературе [Текст]/ А.А. Джемилева// Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского: научный журнал./ ред. Н.В. Багров. – Симферополь: Таврический национальный университет, 2012. – том 25(64) - № 34.1: Филология. Социальные коммуникации. – С.75-78

22. Джемилева А.А. Типы повествования в современном крымскотатарском рассказе: [на материале рассказов крымскотатарского писателя Т. Халилова] [Текст]/ А. А. Джемилева// Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского: научный журнал./ ред. Н.В. Багров. – Симферополь: Таврический национальный университет, 2007. – том 20(59) – №3: Филология. – С.135-141.

23. Джемилева А. А. Художественные искания в современной крымскотатарской прозе 70 – 80-х годах ХХ века /Джемилева А. А. //Учёные записки Таврического национального университета им. В.И. Вернадского. – 2005. – Т.18(57), № 3. – С. 215-221. – (Серия «Филология»).

24. Юнусов Ш.Э. Исторический роман Гюнер Акмолла «Татары»: проблематика и вопросы сюжетной организации [Текст] / Ш.Э.Юнусов // Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского: научный журнал. / гл. ред. Н.В. Багров, В.Н. Бережанский, И.В. Дзедолик. – Симферополь: Таврический национальный университет, 2010. – Том 23(62). № 3: Филология. – С. 261 – 264.

25. Юнусов Ш. Тарихий роман: муэллифнинъ аятий мевамы ве вакъиаларны тасвирлев къабилиети [Текст]/ Ш.Юнусов.// Йылдыз. – 2011. - № 4. – С. 92 – 98. – ISSN 0207-642 x

26. Юнусов Ш. Несир ве эдебий шекиль// Йылдыз.- 2001.- №2. с. 129- 135.

27. Языджы Т.Халилов 60 яшында//Йылдыз. – 2000. - №4. –С. 155-156. ISSN 0207-642x

Лексикографик менбалар

28. Девлетов Р.Р. Къырымтатар тили синонимлери: Лугъат/ Р. Р. Девлетов. – Симферополь: «Доля», 2002. – 112 с. – ISBN 966-7980-90-1

29. Девлетов Р. Р. Къырымтатар тили антонимлери: Лугъат/ Р. Р. Девлетов. – Симферополь: «Доля», 2002. – 143 с. – ISBN 966-7980-93-6

30. Керимов И.А. Словарь трудных слов крымскотатарского языка / И.А. Керимов. – Издательства «Таврия», «Таврида», 2006. – 176 с. ISBN 966-435-007-9

31. Къырымтатарджа-русча лугъат=крымскотатарско-русский словарь: 25000-ден зияде сёз ве сёз бирикмеси/ Тертип эткен С. М. Усеинов. Ред. Эдие Муслимова. – Симферополь: Оджакъ, 2005. – 360 с. – ISBN966-8535-19-7

32. Къырымтатар тилининъ орфография лугъаты/ А. И. Баккал, А. Ислямов, Э. А. Къуртмоллаев. – Симферополь: Къырымдевнеш, 1939. – 272 с.

33. Меметов А. Къырымтатар тилининъ имля лугъаты/А. М. Меметов. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2006. – 152 с. – ISBN 966-354-071-0

34. Меметов А., Куртсеитов А. Къыскъа къырымтатарджа-русча фразеологик лугъат. – Симферополь КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты, 2009. – 94 с. – Къырымтатар ве рус тиллеринде. - ISBN 978-966-354-273-7

35. Русско – крымскотатарский, крымскотатарско – русский словарь / Сост. С. М. Усеинов. – Симферополь: Издательский дом «Тезис», 2007. – 640 с. – ISBN 978-966-470-000-6

36. Учебный словарь крымскотатарского языка/ составители: М.И. Алидинова, С.М.Усеинов. - Симферополь: Издательский дом «Тезис», 2008. – 103 с. – ISBN 978-966-470-012-9

Бедиий эдебият

37. Халилов Таир. Тутып алынгъан Ватан/ Повесть. – Симферополь: Издательский дом «Тезис», 2013. – 256 с. – На крымскотатарском языке. – ISBN 978-966-470-047-1

38. Халилов Таир. Тикенсиз гуль олмай: икяе [Текст]/ Т. Халилов // Ленин байрагъы. – 1981. – Июнь 11. – С. 4

39. Халилов Таир.Сонъки дакъкъалар: икяе [Текст]/ Т. Халилов// Ленин байрагъы. – 1981. – Сент. 24. – С. 3

40. Халилов Таир. Сонъки нефеске къадар: Повесть/ Т.Халилов // Йылдыз. – 1992. - №3. – С. 54-72; №4. – С. 85-107

41. Халилов Таир. Омюрде бойле де ола: Икяе/ Т. Халилов// Ленин байрагъы. – 1968. – Февраль 10. – С. 4

42. Халилов Таир. Къырымлы: Икяе/ Т. Халилов // Къырым. – 2003. – Январь 31. – С. 4.