1.1.Нетидже

Таир Халилов эдебияткъа несирджи оларакъ кирди. Несиримизде яшлар омюринден къыскъа колемли, зенгин мундериджели лирик повестьлер муэллифи сыфатында танъылды. О, ильк икяелерини мектепте окъугъан йыллары язды. Биринджи эсерлери вакьытлы матбуат саифелеринде басылды. Эсасен рус тилинде язгъанына бакъмадан, онынъ деерли бутюн эсерлери ана тилимизге чевирильди.

Муэллиф субетлернинъ биринде бойле фикир юрсете:

«Эвеля ана тилини мукемммель огренмек зарур. Тувгъан, догъмуш лисанны мийинъе, къанынъа-джанынъа синъдирмели. Айткъаным хусусан шаирлерге даир. Чюнки шаирнинъ «лугъаты» къафасында олмалы. Айтаджагъым, ана тилини тюбю-тамырынен менимсемек, бильмек керек. Енгиль олмаз, лякин мумкюн. Эдебият бир куньлик иш дегиль. Омюр бою хызмет этмек керек оладжакъ. Усанмай сабыр-гъайретнен бельсенип чалышмалы. Ялынъыз, олгъаны-оладжагъы ана тилини джанландырмакъ, эйбетлемек эпимизнинъ боюн-борджумыз. Кельмешеклер ич бир вакъыт биз киби, Къырымны севмезлер. Чюнки Къырым топрагъынынъ эвлятлары биз оламыз. Тек биз оны джан-юрекнен, бала анасыны севген киби севемиз» [7; с. 9].

Таир Халиловнынъ терджимеиалынен танышкъан сонъ, о озюнинъ языджы вазифесине месюлиетнен янашкъанына эмин олдыкъ. Чюнки о джошкъун алда юрегинден къайнап чыкъкъан ис-дуйгъуларыны сахте, суньий суретте дегиль де, джан-гонъюльнен, самимий тарзда ифаде, тасвир эте. Яни янъы, озьгюн, джанлы бедиий эсерлер яра. Чюнки языджы «эдебиятнынъ кучь-къудрети ве къыймети языджынынъ бедийлигинде», деп сая.

Бу бабда биз анъылгъан языджынынъ аяты узеринде токъталып, о я да бу мевзунынъ сайланып алынмасына нелер себеп олгъаныны анъламагъа, ойле экен, насыл бир джыйынтыкълары ве конкрет эсерлери дюнья юзю корьгенини къайд этмеге макъсат эдиндик. Анълашылды ки, Таир Халилов махсулдар чалышкъан бир несирджи оларакъ кенди халкъынынъ омюр тарзы, ветан дуйгъусы, миллий дюньябакъыш киби мевзуларгъа мураджаат этерек, олардан къайнашып чыкъкъан зыддиетли алларны тасвирлемеге чалыша экен. Илеридеки бабда исе артыкъ специфик, ишбу языджынынъ бедиий къалемине хас олгъан текрарланмаз хусусиетлерни козетмеге чалышаджакъмыз.

II баб. Т.Халиловнынъ «тутып алынгъан ватан» повестининъ специфик хусусиетлери ве бедиий шекли.

2.1. Повестьнинъ къыскъа мундериджеси, композициясынынъ базанув нокъталары

«Тутып алынгъан Ватан» повести бир къач къысымдан ибарет ки, мында сюргюнлик арфеси кунюнден башлап, авдет куньлеринедже юзь берген вакъиалар тариф этиле.

Адисе-вакъиалар акъкъында языджы I шахыс (Эдем) адындан икяе эте. Нарратор вазифесини языджы озю беджере. Феза вакъыты бир къач йылны къаплап ала. Адисе-вакъиалар тюрлю ерлерде олып кече.

Таир Халилов повестте халкъ агъыз яратыджылыгъыны да къуллана. (аталар сёзлери расткеле, кичкене огютлейиджи масал). Базыда муэллиф эсер ичинде вакъиаларнынъ огюни алып икяе эте, базыда исе хатырлавларгъа дала. Эсерде языджы бизге хайырлы я да хайырсыз хабер келеджегини, бир де бир вакъиа оладжагъыны табиат манзарасы вастасынен косьтере, я да баш къараман тюш коре ве бу тюш керчеклене.

Баш къараман - Эдем. Языджы бизге онынъ - баш къараманнынъ портретини бермей. Тек Эдем озь достлары акъкъынта тариф эткенде, «…меним акъраным, докъуз яшлы къыз…» дегенде, бизге баш къараманнынъ яшы белли ола. Асылында эсер девамында биз Эдемнинъ тербиели, ветанпервер, джумерт, алидженап, джесаретли, олгъаныны анълаймыз.

Фелякетлер, акъсызлыкъ, къара хаберлер Эдемнинъ гонълюни къырса да, онынъ мераметли, эеджан толу юреги къатмай. Бабасыны тапмакъ авеси, Ватанына чеккен асретлиги ичюн о даима огге ынтыла.

Экинджи дереджели къараманлар мында пек чокъ, ве языджи бизге чокъусынынъ портретлерини косьтере.

Эсер баш къараман тарафындан тариф этильген манзарадан башла. Бу повестьте, койлюлернинъ, Къырымнынъ келеджегини тасвир этмек ичюн, языджы, башта койнинъ умумий манзарасыны бере, сонъ бизни ерли сакинлерге месафедже якъынлаштыра, сонъра кене койде юзь берген ичтимаий-сиясий вакъиаларгъа кече. Бойледже, Таир Халилов девлетте юзь берген вакъиалар хабаатсыз инсанларнынъ аятына амансызджа токъунаджагъыны косьтере.

Кой «немсе-фашистлеринден» азат этильген сонъ биринджи куньлери эди. Баш къараман бизни бутюн къомшуларынен таныш эте. Сокъакълар бом-бош олгъаныны косьтере. Койде тек къартлар, балалар ве къадынлар олгъаныны анъладыкъ. Къалгъанлары дженкте эдилер.

Сонъра сюргюнлик арфесини тасвир эте. Эдемнинъ юкъусы кельмей эди, оны раатсызлагъан суаллерге анасындан джевап сорай эди. Лякин анасы «сёз къатмады». Сонъ Эдем «Ана, эшитесинъми? Копегимиз улуй… Анифе тизем копек беля дуйса улуй, дей. Эшитесинъми насыл аджыныкълы улуй? Динъле…» деди. Анасы исе «Уйдурма. Юкъла. Энди кеч олды. Ярын иш чокъ» - деп джевапланды.

Баягъы вакъыттан сонъ Эдем юкъугъа далды ве дешетли, керчекленген тюш корьди: «Баскъынджылыр эвимизге сокъуналар, силяларнынъ къундакълары иле дамбыр-думбыр къапумызны къакъалар, мыны-мына къапумызны парчалап ташлайджакълар. Аннам ялынаякъ пармакъларынынъ уджларына басып, къоркъа-пыса къапугъа якъынлаша ве мукъайтлыкънен: «Ким анда?» – деп сорай. – «Тез къапуны ачынъыз! Ёкъса къапуны парлармыз» джевап оларакъ, кимнинъдир къаба, укюмдар давушы янъгъырай. Аннам къапунынъ мандалыны ачар-ачмаз, ичери силялы эки аскер кирдилер. «Кене фашистлер кери къайтып кельдилер деген фикир балкъылдады… отю патлагъан аннам: «Не керек сизге?» - деп къычыргъаны мени уянтты, лякин даа юкъу дердиндем» [37; с. 16]

Бу тюш ярдымынен ве копеклернинъ улусынен языджы бизге беля якъынлашкъаныны косьтерди.

Неге огърагъанларыны анъламагъан ана балаларны уятты ве шашмалап башта Къуран-ы-Керимни сонъ исе бир къач шейни топлап азбаргъа чыкъты. Тышарыда сыгъырлай мунъреше, копеклер выйкъылдай, улуй эдилер. Сокъакъкъа чыкъан сонъ тек оларны дегиль де, бутюн койдешлерни эвлеринде чыкъаргъанларны корьдилер. Сталиннинъ бу акъсызлыкълар акъкъында хабери олмагъанындан эр кес эмин эди, ве аскерлерни «Сталин аркъадашкъа язарым» - деп къоркъутаджакъ ола эдилер.

Алекеттен файдаланып, айванларны чезмек ичюн, Эдем эвлерине чапты. Ишини беджерген сон, сонъки сефер эвине бакъаджакъ олды ве пенджереде сандыкъны къарыштыргъан субайны корьди. Корьгенини чапып анасына айтты. Эвлеринден бутюн къыйметли шелерни аскерлер озьлерине аладжагъы белли олды.

Кой шурасы огюндеки мейданчыкъта озь къысметини беклем тургъанда, базы койдешлерни атып ольдюрдилер, базылары исе акъылдан тайгъан эдилер. Лякин, бу олюмлеринъ ве къыйынлыкъларнынъ тек башы олгъаныны о вакъыт чокъусы даа бильмей ве анъламай эди. Оларны «Сталин аркъадаш» къуртарыр деп умют эте эдилер.

Чокъкъа бармай янларына ондан зияде машиналар келип токъталды. Ве адамларны ашыкътыра – ашыкътыра, бир шей анълатмайып машналаргъа юклей эдилер. Койде кимсе къалмагъанына эмин олгъан сонъ, майор ёнмеге эмир этти. Ёл девамында оларгъа башкъа койлерден адам толу машыналар къошулды. Уйлеге якъын демирёл станциясына бардылар. Демирёл станциясы арбий кишилернен ве къырымтатар халкъынен толу эди. Къоранталар бири бирини джоя, къычыра. Ана баласыны, бала анасыны къыдыра эди.

Бу вакъиалардан сонъ «Къара вагонлар» къысымы башлана.

Машиналарны бошатмакъ эмир этильди. Ве халкъны вагонларгъа юклеп башладылар. Базы къоранталарны башкъа – башкъа вагонларгъа юкледилер. Бойлеликнен аналар баласыз, балалар исе анасыз къалдылар.

Эр кесни юклеген сонъ вагон къапуларны къапаттылар ве килит астылар.

Вагон ичи пис ве сасыкъ эди. Адамларгъа нефес алмагъа къыйын олды.

« - Бизден эвель бу вагонларда ташыгъан шей къалмагъандыр, айванларны истейсинъизми, арбий эсирлерними… - деди Решат эмдже.» [37; с. 33]

Темиз ава кирсин деп бир генч дам къапагъыны ачаджакъ олды, лякин тышарыдан, «Къапакъларгъа тиймениз! Атеш ачармыз!» - деп къоркъуттылар.

Адамлар не къадар тырышсалар да, балалар чекишкенини айтасал да, изин бермедилер. Тек «Догъурмай эдинъиз, чекишмез эдилер!» - деп джевапланды бекчилер.

Шу арада тышарыда сеслер эшитильди: « - …Эгер къабаатлы-къабаатсыз, дие сайлап отураджакъ олсакъ, бизге авале этильген муим вазифени бир йыл зарфында биле беджерип оламамыз. Москва ашыкътыра. 24 саат ичинде Къырым татарлардан азат этильмели. Эсинъизде олсун ки, Къырым татарсыз олмакъ керек!...» [37; с. 34]

Бу сёзлерни эшиткен сонъ адамлар анъламай эди: не себептен оларны кореджек козьлери ёкъ, не зарар кетирди олар бу хызметчилерге?

Чокъкъа бармай вагонлар еринден кочти. Бекленильмеген афат эркесни шашмалатты. Эр кесни илериде не оладжакъ? Суали раатсызлай эди.

Языджы Ватандан айырылув дакъкъаларны пек аджыныкълы, реаль ве эмоцианаль алда косьтерди.

Халкъымызгъа аит темизлик ве къайгъырув чизгилерни де языджы вогонда олып кечкен вакъиалар ярдымынен, Зейнеп аптенинъ сёзлеринен бизге косьтерди. «Арекет этейик. Башта хасталарны, балаларны къайгъырайыкъ. Вагон ичинде имкяны олгъаны къадар тертип-низам, темизлик кутейик. Элимизден кельгенини япайыкъ….» - теклиф эте эди Зейнеп апте.

Вагонда койдешлер озь ара лаф эте эдилер. Ве окъуйыджыгъа аскерлернинъ де мераметли ве мераметсиз олгъанлары анълашыла эди. Мисаль оларакъ, Гульсюм апте оларгъа мераметли субай расткельгенини, азырланмагъа биле ярдым эткенини тариф этти. « Ёлунъыз узакъ, алмагъа олгъанынъыз къадар эрзакъ алынъыз»- тариф этти Гульсюм апте. Анам исе, бизге аксине мераметсиз, къаба инсан расткельгенини ве биз кеткен сонъ даа сандыгъымызны къаштыргъаныны айтты.

Халкъымызгъа тараф япылгъан акъсызлыкътан Сталиннинъ хабери олмагъанына чокъусы даа инана эди. Лякин акъыллы Решат эмдже анълатты: «Насыл хабери олмасын? Къоджаман укюмет тедбирлери онсыз омюрге кечирильмей. Шубесиз, Сталин аркъадаш мытлакъкъа хабердар. Бу копеклер улу даийнинъ эмирини иджра этелер…. Гузель де гузель юртумыз олгъаны ичюн джезалайлар. Бизим ватанымызны озьлерине ляйыкъ корелер….» - екюн чекти Решат эмдже.

Къырымнынъ сынъырыны, Чонъгъарны кечтилер, амма поезд токътамай кете эди. Тек акъшам устю токътады, лякин къапулар биле ачылмады.

Сабагъа энди вагонда олю чыкъты. Бу тек бир вагонда, башкъа вагонда не олгъанындан хаберимиз ёкъ. Поезд тап уйледе токътады, къапулар кене ачылмады. Вагондаки инсанлар зорнен, ялвара-ялвара олюни коммек ичюн къапуны ачтырдылар. Амма коммеге биле разылыкъ бермедилер. Субайляр суреклеп вагондан тышары къалдырып аттылара.

Вагон къапулары тек учь куньден сонъ ачылды. Къапу янъында тургъан эки аскер ве субай башта яхшы этип вагондаки инсанларгъа къылынды, сонъ исе эки адамны аш-сув кетирмек ичюн еллады. Решат эмдже кене олю чикъкъаныны ве оларны коммек керек олгъаныны айтты. Аскерлер исе «Биз дженазе бюросы дегильмиз. Олюлернен огърашмаймыз. Мевталарнынъ джесетлерини аджет савутыны тёккен ерге котер де атынъыз. Ач копеклер ашарлар» - деп кульдюлер. [37; с. 63]

Бир къач дакъкъадан вагон янына майор кельди. Решат эмдже онъада олюлерни коммек ичюн мураджаат этти. Майор олюлерни демирёл кенарына коммек рухсет берди. Аскерлере бакъкъанда, майор текаран ювашча корюльди. Решат эмджеден яхшы лакъырды эте эди, керек ерде биле лейтенантнынъ да агъызыны къапатты. Амма Решат эмдже, не себептен оларны ватанындан котерип атып, сасыкъ вагонларгъа къапаттылар ве оларны къайда алып кетелер? суаллерини къойгъанда, майор «Биз аскер, биз буйрукъны иджра этемиз… къаерге алып кеткенлерини баргъан еринъизде билирсинъиз. Весселям! Суаллер битти. Онсыз да сизге чокъ дикъкъат айырдым» - деди.

Тезден аш сув кетирдилер. Сув тезден битти. Лякин шорбаны ашамагъа чареси ёкъ эди. Эр кез озюни, ачтан ольмейим деп, зорлая – зорлая ашай эди. Бу асырда, онсыз да частсыз инсанларгъа кене лейтенантлар келип къылына башлады.

Тойгъан сонъ, демирёл четине барып олюлерни комдилер, дува окъудылар.

Сонъ исе бирден субайлар ве аскерлер оджакъ ве къазанларны тепмелеп «По вогонам!» деп къычыра эдилер. Поез еринден кочти.

Ниает бир афтадан сонъ къапулар ачылды. Къапукъа тахта мыкъладылар. Бундан сонъ поезд сийрекче токътап башлады.

Невбеттеки станцияда токътагъанда къадынлар тюшип аш пишире эдилер, лякин поезд тезден еринден кочип башлады. Эр кез тез-тез вагонларгъа минди. Поез яваштан сурьатыны тезлештиргенде, осьмюрлер Мавиле тата тышта къалгъаныны корьдилер. Къапу янында отургъан Решат эмдже бир къолуны бар кучьнен чапкъан Мавилеге узата эди. Лякин Мавиленинъ кучи энди къалмай эди, поез исе тезлеше. Энди къоллары бири бирине токъунгъанда Мавиле сюрюнип, вагон дибине йыкъылды. Вагон «Бульбульсыз» къалды. Бу эпизодны языджы пек эмоцианаль, реалистик ве аджыныкълы бир алда косьтерди.

Вагонлар вира бошай эдилер. Чокъусы балаларны къырсызлыкъ ичюн котеклеп, урып ольдюрдилер.

Кунь-куньден халкънынъ вазиети агъырлаша эди. Чюнки яз якъынлаша, вагонларда нефес алмагъа чаре тапылмай, аскерлер энди къоркъмайып вагон къапуларыны ачалар, чюнки инсанларнынъ къачмагъа такъатлары къалмагъанындан хаберлери бар.

Бу гедже поезд станциядан кочькенде, вагонлар бири-бирине урылды, ве экинджи къатта яткъан Анифе тизе Эдемнинъ анасы ве къыз къардашы устюне тахталардан берабер авдарылып тюшкен. Вагон ичиндеки сеслер баш къараманнынъ къулакъларыны чинълетти, о да не олгъаныны анъламады. Агъыр тахталар алынгъан сонъ, Эдем анасыныъ башы уджуна диз чёкти, анасы да сагъ эди, огълуны сипалап козьлерини юмды. Анифе тизе исе озюни къабаатлай эди. Эндиден сонъ оксюз къалгъан торуныны тушюнмек керек олгъаныны анълады. Эдем сабагъадже анасынынъ янында ятты. Уйледе поезд токътады, осьмюрлер мезар къазмагъа башладылар, Эдем исе анасы ве къардашынынъ янындан чекильмей эди. Олюлерни комген сонъ дува окъулды ве эр кез вагонларгъа чапты.

Бундан сонъ «Ёл къасеветлери» къысымы башлана.

Яз кельди. Ве бундан берабер инсанларнынъ алы даа зияде агъырлашты. Вагон семиз чибинлернен ве сюйрюсенеклернен толды. Амма инсанларны даа зияде битлер къыйнап башлады. «Чибинлер, чиркийлер, битлер гедже-куньдюз талайлар, олардан къуртулмакънынъ чареси ёкъ. Джанымызны якъалар.» [37; с. 79]

Инсанлар битли вагонларда отурып лакъырды эте эдилер, Аллагъа ялвара, мураджаат эте эдилер.

Сонъ Решат эмдже энди къач кунь ёлда юргенлеринден меракъланды. Амма бириси джевап беремеди, эр кезге энди кунь дегиль де айлардан кечкен киби корюле. Тек кошеде отургъан Диляра, он экинджи кунь юргенлерини айтты. О эр кунь вагон диварында сызыкъ сыза экен.

Бойлеликнен, вагондаки халкъымыз къыйнанып, чекише-чекише Русие орманларыны кечтилер. Къазахыстан чёллери башлады.

Вагонда кене лакъырды башлады. Амет агъа, мында насыл халкъ яшай ве олар ненен огърашкъаныны Решат эмджеден сорды. Чюнки Решат эмдженинъ бутюн суаллерге джевапы азыр эди. Мен беллесем бу повестте Решат эмдженинъ образы бизим халкъымызгъа аит олгъан окъумыш, акъыллы, Ватан имаеджилери чизгилерини акс эттире.

Къазах халкъы ве адетлери акъкъында баягъы шей тариф эткен сонъ, Решат эмдже оларны Озьбекистангъа алып кетеджеклерини зан этти. «Къазахыстандан сонъра Озьбекистан, озьбек халкъынынъ улькеси башлана. Озьбеклернинъ тили де бизимкине бенъзей. Ола биле оларгъа алып кетелердир.» [37; с. 88]

Сабагъа кене олю чыкъты, Амет агъа вефат этти. Эртес куню оледжегини дуйгъаны киби «Башкъа къысмет олмаз деп, шубеленем. Бакъ меним алыма, мен яшайджакъ адамгъа ошайыммы?» [37; с. 88] – деген эди.

Вагонлар вира эксиле эди. Чюнки базы вагонларны Русие топрагъында, Къазахыстанда айыргъан эдилер. Вагонларнен берабер тувгъанлар да бири биринен айырыла эди.

Он секиз кунь дегенде, вагон къапулары ачылды. Тышарыда халкъымызны таныш олмагъан адамлар къаршылады. Бирданеси вагон ичине бакъып, шашкъын алда аркъадашларына: - «Биз халкъ душманлары, къаничиджи, адам ашагъан, бойнузлы махлюкълар, деп айткъан эдилер. Олар тыпкъы бизге ошагъан инсанлар.» [37; с. 90] деп тариф этти.

Невбеттеки къысымны языджы «Орта асия» деп адландырды.

Ойлеликнен вагон ичиндеки азаплар битти ве ят топракъта янъы хорукълар ве къыйынлыкълар девам этеджек. Къырымтатар халкъыны бу ерлерге кетирмектен эвель, укюмет ерли сакинлерге саткъынлар келеджек деп, пропаганда япкъаны белли олды. Чюнки бу ят топракъта, онсыз да чокъ къорлукъ корьген инсанларгъа, «саткъынлар» деп хитап эте эдилер.

Бир къач вакъыт кечкен сонъ, адмаларны гуппаларгъа болюп башладылар ве къайсы группа насыл колхозгъа бараджагъыны Ташпулатов аркъадаш айттылар. Баш къараман группасынен берабер, Каганович аркъадаш адлы колхозгъа тюшти.

Тезден эр кес сувсап башлады, вокзал янында ерлешкен эвлерге якъынлашып, эв саибинден сув сорадылар. Лякин балаларны динълемей къувып ёллай эдилер. Даа копекни чезермиз деп къоркъузалар. Халкъымыз бунъа шаша эди, чюнки мында яшагъан адамлар да мусульман эдилер.

Уйледен сонъ керван пейда олды ве алсыз, такъатсыз адамларны бир бирлеринден айырып колхозларгъа алып кеттилер.

Ёл узун эди, сувсузлыкътан энди йыкъылып къалгъанда ёл кенарындаки арыкъта быланыкъ сув корьдилер. Ондан сув ичмеге олмагъаныны бильселерде, арыкъкъа бирден янаштылар. Сонъ исе бир къач кунь къарын агъырысындан къыйналдылар, чокъусы да, Зейнеп аптенинъ балалары киби ольдилер.

Акъшам устю, чиркийлер талагъан, такъатсыз инсанлар колхозгъа кельдилер. Анда олар бир гедже яттылар. Эртеси куню эр кезни эв эвге ерлештирдилер.

Эдем тизесинен берабер Махкам атанынъ къорантасына тюшти. Эсернинъ девамында биз анълаймыз ки, озьбеклернинъ де мераметли сойы ола. Кечирильген пропагандагъа бакъмадан, Махкам ата мусафирлерге яхшы мунасебетте булуна эди. Зейнеп апте балаларынен берабер аксине, къара юрекли, ярамаз, къаба къадыннынъ къорантасына тюшти.

Шорбаджы мусафирлерни, «…чамурнен къалангъан кумеске ошагъан пенджересиз япыгъа…» ерлештирди. Озьлери ашамагъа отургъанда Эдемни ве тизесини де софра башына чагъырдылар. Бири биринен таныш олдулар.

Мындан сонъ, языджы бизге озьбеклернинъ ве къырымтатарларнынъ эвлерине менсюп олгъан къокъуны, асылында эвлернинъ къурулышыны къыяслап косьтерди. Сонъ Анифе тизе ве Эдем кичкене эвчикни низамгъа кетирмеге тутундылар. Эвчикни йыгъыштырып, сипирген сонъ, Махкам атадан дуварларны сыламакъ ичюн киреч сордылар. Махкам ата исе – «Не керек киреч, онсыз да гузель» деп джевапланды. Бу диалогдан биз анълайымыз ки, мында сылав не олгъанындан хаберлери ёкъ. Амма Къырымда эр кезнинъ эви темиз, киречнен сылангъан эди. Онынъ ичюн де Анифе тизе ёргъунлыкъкъа бакъмайып, ятаджакъ ерини темизледи, сонъ исе анда кирип ятты.

Сабагъа якъын Эдемнен тизеси яткъан одагъа памукъ бригадасынынъ етекчиси – бригадир Къудрат палван кирди. – «Саткъынлар! Сизни мында раатланмагъа дегиль, чалышмагъа кетирдилер, тез ишке азырлан» [37; с. 125] - деп Анифе тизеге айкъырды. Анифе тизенинъ ялвармасына бакъмадан, оны къамчылап, тепмелеп тарлагъ алып кетти. Эдем Энвернен берабер Зейнеп аптенинъ балачыкъларыны коммеге кеттилер. Кунь куньден мезар толуп бпшлады. Мезар къазмагъа биле инсан тапылмай эди. Чюнки ишке ярагъан сою сабадан акъшамгъа къадар тарлада чалыша эдилер. Бундан себеп Эркин бобоны эшек арабасы такъым мевталарны къабристангъа алыпкетмек ичюн таинледилер.

Бу къысымнынъ сонъунда бизге бойле тенъештирюв косьтериле: «Кери къайткъанда, гонъюль йыртыджы фигъан къопкъаныны эшиттик. Анда бардыкъ. Къадынлар, Вайдот! Вайдот! Кимге бизни къалдырдынъ?- деп къычырып агълай эдилер. Мегер, докъсан эки яшлы Акбар ака вефат эткен.

Бизимкилер исе сес-солукъсыз джан бере ве сес-солукъсыз оларны мезарджы Эркин-бобо коме. Эксериет мевталарнынъ джесетлерич акалларгъа ве ач копеклерге ем ола.» [37; с. 132]

Мен беллесем бойле нетидже чыкъармакъ мумкюн: о къадар къыйынлыкълардан кечкен, ёл девамында сой-акърабаларыны джойгъан, адамджасына коммеге олмагъан халкъымызнынъ энди не алы, не де такъаты къалды олю артындан агъламакъ.

Невбеттеки къысым «Несильни къурутып ташлайыкъ».

Къысмнын башында Эдем озь коюни ве Къамышкъышлакъны къыяслап косьтере. «Къамышкъышлакъ коюмизге асла ошамай ве буюк фаркъ эте. Мисаль оларакъ эвлерини алайыкъ. Бизим мескенлеримиз эксериет чардакълы ве кираметнен къаплы. Мында исе дамлары къамыш ве топракънен орьтюли. Топракъ диварлары сыланмагъан ве акъланмагъан. Ватанымызны тек емиш тереклери анъдыра эди.!» [37; с. 139]

Бу къысымда баш къараман достларындан, якъынларындан айырыла.

Эдем достларынен берабер аш къыдырмагъа чыкътылар. Бир шей тапылмадыгъы себебинден къырсызлыкъкъа баралар ве тутулалар. Энверден гъайры эписи къачты. Энверни исе къаравулар яхшы этип хорладылар. Зейнеп апте балаларны къорчаламакъ ичюн, элине балта алып идаре тарафкъа кетти. Къудрат палван Зейнеп аптенинъ ченгесини юмурыгъыны тюшюрди, юзюкъоюн чевирип, къолларыны багълап, машынагъа атты. Бу вакъиалардан сонъ Зейнеп аптени кимсе корьмеди. Оксюз къалгъан Энвернен Мерьем, анасыны тапмакъ умютинде, бир къач куньден ёлгъа чыкътылар.

Бойлеликнен Эдем ялынъыз къалды.

Колхоз багъчасында емишлерни йыгъып башладылар. Ач балалар, къокъугъа даянамайып къырсызлыкъкъа кире эдилер. Инсан къыяфетини джойгъан эв саиплери, къаравуллар балаларны урып, тепмелеп, кетменнен башыны кесип ольдюре эдилер. О джанаварлардан бириси джезаланмагъан эди. Базыда исе: «Сизлерни мында ольдюрмеге кетирдилер», - дегенини эшитмек мумкюн эди. [37; c. 151]

Башкъа ерлерге сюргюн этильген семетдешлерининъ яшайышыны косьтермек ичюн, языджы «Узакътан кельген мектюплер» къысымыны язды.

Бу къысымдаа биз Уралгъа сюргюн этильген халкънынъ агъыр яшайышындан таныш ола билемиз. «Бизим вагонымызны эшелондан айыргъан сонъра, башкъа поездгъа такътылар ве Шималь бетке, Уралгъа алыып кеттилер. Эписи оларакъ йигирми бир кунь дегенде, инсан яшамагъан бир кучючик разъездге кетирип тюшюрдилер ве къайдадыр орман ичине джаяв айдап кеттилер.» [37; с. 154]

«Эм язам, эм агълайым. Не япмагъа бильмейим. Къыш якъынлаша. Мында къыш пек аязлы, къар бельден ола, дейлер. Бизим исе устьлеримизде бир къа юфкъа урбадангъайры, къышлыкъ не аякъкъап, не кийим бар. Сонъу не оладжакъ, тек Аллагъа малюм. Сонъу хайырлы олсун.» [37; с. 156]

Бойле мектюплер ярдымынен биз хоранталарнынъ алы бири биринден фена олгъаныны коремиз ве тюрлю ерлердеки яшайышны къыяслап бпкъмакъ оламыз.

Гъурбетте биринджи къыш башлады. Сагъ къалгъанлар пек аз эди. Эгер де Махкам ата Эдемни ве Анифе тизени озь эвине сыгъындырмагъан олса, оларда къышкъ даянамаз эдилер.

Бу къысымда халкъымызнынъ фена, агъыр вазиетте олгъаныны косьтермек ичюн, языджы бизге Анифе тизенинъ сыфатыны косьтере. «Къырымдаки Анифе тизем энди ёкъ эди. шенъ табиатлы, лафазан Анифе тизем ерине, дюньясындан безген, аятындан тойгъан къадын бар эди. Толу беденли, этли-бетли Анифе тизем азды тозды, фарыды. Эля козьлери, янакълары оюлды, эльмачыкъ суеклери тюртип чыкъты. Териси кемикли вуджуды устюнде чувал киби асылып къалды.» [37; с. 158]

Энди янъы йыл арфеси эди. Халкъ арасында дженк битеятыр деген хабер даркъалып башлады. Баш къараман исе, оларны эвлерине, Ватанына къайтарырлар, тезден бабасындан корюшир деп, умют эте эди. Лякин онынъ умютлери нафиле эди.

Чокъа бармай, майыс айында Анифе тизе де кечинди. Бир къач ай эвельси, сонъки юзюгини зорнен чыкъарып, - «Тутунъыз, манъа эписи бир о башкъа керек олмайджакъ. Корьмейсинъизми алымны, сонъки куньлеримни кечирем.» - деген эди. Бундан сонъ Эдемге Махкам ата ве Мехри хола васийлик этти.

Гъалебе куню якъынлаша эди. Эдем сытма къасталыгъына огърагъаны ичюн, байрамгъа барамады. Амма бармагъа истесе де, оны анда ёлламаз эдилер. Чюнки бу байрамгъа тек ерли сакинлер давет этильди, къырымтатар халкъыны исе «саткъынлар» деп якъын биле къоймадылар.

Повестьнинъ «Къачув» къысымында, эдип баш къараманны янъы сынавлардан кечирте.

Эдем энди яваштан тедавийлене эди. Бабасы джебеден къайтып, оны тападжагъына умютини джоймай эди. Ёлда ойнап кезгенде, арбий киши пейда олса, «Баба!» деп чапа эди. Адашкъаныны анълагъан сонъ, агълап языкъсына эди.

Куньлерден бир кунь Махкам атанынъ къызы кельди. Сориде чай ичкенде, Эдемни де янына чагъырдылар. Ашагъан сонъ, Мехри хола эвден бир богъчаны чыкъарды. Махкам ата андан балалар ичюн тикильген чапан, бельбагъ ве озьбек доппусыны чыкъарып, баш къараманнынъ устюне кийгизди. Бундан сонъ эв саиби Эдемге адыны деништирмек ве оларнынъ огълу олмакъ теклиф этти. Амма Эдем Ветанпервер олдугъыны, озь халкъына садыкъ олгъаныны косьтерди.

«Мен озьбек дегилим! Мен ана-бабамнынъ эвляды олам!» - деп къычырды. Устюнден урбаларыны чыкъарып, ёлгъа къачып кетти. Онынъ серт табиатыны бильмегенлериндендир, акъшамгъа къайтып келир деп умют эте эдилер. Амма Эдемнинъ арткъа къайтмагъа ниети биле ёкъ эди.

Мен беллесем языджы Эдемнинъ сёзлеринден бизге оксюз къалгъан, кичкене бир бала озь халкъыны, миллетини сатмагъаныны косьтере. Эгер о разы олмайып, эвни терк этип кетсе буюк къыйынлыкъларгъа огърайджагъыны анъласа да, ана-бабасы берген адыны деништиртмеди, бабасыны тапмагъа умютини джоймайып эп огге ёл ала эди. Бундан биз Эдемнинъ джесюр, акъыллы йигит олгъаныны коремиз. Меним фикиримдже, бу образ ичинде языджы чокъусы къырымтатар йигитлерине, балаларна аит арекетлерни косьтерди.

Къамышкъышлакътан къачкъанда, Эдем чокъ къыйынлыкъларны башындан кечирди. Геджеси зорнен чакал ве къашкъырлардан, къуртарылды. Чапа – чапа, сабагъа энди такъаты да къалмады. Онынъ ёлунда мераметли Эсмери холла расткельди. Къадын Эдемни ашатып, чай ичирген сонъ, о кене бабасыны араштырып, ёлуны девам этти.

Демирёл вокзалына кельди. Эсини джойгъан ичюн, андаки хастаханеге тюшти. Экимлернинъ панджасындан, зорнен джаныны къуртарды. Чюнки о йыллары хастаханеге тюшмек пек хавфлы эди. Эгер къырымтатары олгъаныны дуйсалар экимлер укол япып ольдюре эдилер.

Олюм панджасындан къуртулгъан сонъ, баш къараман балалар эвине тюшти.

«Балалар эви» къысымында оны енъи сынавлар беклей эди. Балалар эвинде де Эдем озь инатлыгъыны ве миллетине, халкъына садыкълыгъыны косьтерди. Балалар эвиндеки тербиеджилернинъ чокъусы рус эди. Бундан себеп, озьлерине енгиль олсун деп балаларгъа лагъап къорялар. Лякин Эдем лагъабны къабул этмеди. Озь адына садыкъ къалды. «Бир инсан онъа такъкъан суньий адгъа, яни лагъапкъа, онъа мураджаат эткенде, сесленмесе, ондан вазгечелер, о лагъап онъа япышмай къала.» - дей эди. [37; с. 208] Ве ойле де олды, ондан вазгечтилер, ады Эдем къалды. Амма ватандашларынынъ чокъусы разы олуп, адыны биле денъиштиргенлери ичюн языджы Эдемнинъ адындан языкъсына. Мында оларны якъшы бакъсалар да, аш-сувны вакъытында берселер де Эдем ана-бабасыны, тувгъан эвини сагъына эди.

Амма мындада Эдемге «Саткъынлар!» дегени тапылды. Бир кунь баш къараман ресим чызгъанда, одагъа дая кирди. Сув ичкенде графин элинден тюшти. Бу арада одагъа директор кирди. Дая исе бутюн къабаатны Эдемге быракъты. Эдем къабаатны инкяр эткенде, дая огъа «Утанмаз! Сталин аркъадаш сизни нафиле Къырымдан къувмады. Саткъынлар! Сизни ольдюрсен де азлыкъ этер!» - деп джекирди. Муляйим, алчакъгонъюлли даясындан Эдем озюне бойле мунасебетни беклемей эди. Бу вакъиадан сонъ, дая кене озюни санки бир шей олмагъаны дайын алып барды. Амма Эдем акъыллы, буюк инсан киби догъру нетидже чыкъарды ве эндиден сонъ ондан четлеше эди.

Языджы буюк усталыкънен «Къарпызлар» къысымыны такъдим эте. Базы вакъиаларны ойле реалистик алда тасвир этила, санки мен озюм о базар ичинде кезем ве къокъуларны дуям. Окъугъанда, баш къарамандан берабер меним де тюкюрчиклерим акъа эди.

Бу къысымда Эдем бизге балалар эвинде чалышкъан, хыянет Марк Аркадьевич япкъан къылыкълары акъкъында тариф эте. Бойле къылыкълардан бири, муаррабие дерслерден сонъ огъланчыкъларны пионер одасында топлап бири-биринен талаштыра. Енъильген сою тёкюльген къанны ювмакъ меджбур. Бир кунь невбет Эдемге де тюшти. Марк Аркадьевич оны Сергей достунен бетке-бет къойды. Талашнынъ сонунъда Эдемни гъалип оларакъ илян эттилер.

Амма талаш себепчиси одадан чыкъкъан сонъ Эдем сув кетирип достунен берабер, агълая-агълая къанны ювдылар. Бу эпизоттан коремиз ки, акъикъий достлукъны бир шей бозмаз. Миллетке бакъмайып Эдем ве Сергей дост къалдылар.

Муаррабие, тек талаштан токътамай эди. О, балаларны шаркъ базарына алып барып, оларны къырсызлыкъ япмагъа зорлай эди. Бир кунь, балалар къарпыз къырслагъанда баш къараман досту Рустемнен къачып етиштиремеди. Сатыджылар оларны якъшы этип тепмедледи, котекледилер. Бу сефер де, оларны балалар эвине теслим эткен милис хадими къуртарды.

Амма балалар эписи бир базаргъа къача эдилер, чюнки андаки къокъулар кимсени лякъайд къалдырмай эди.

Балалар эвинде Эдем биринджи севгисини расткельди. Онынъ ады Эмине эди. Амма оларнынъ бахты чокъкъа бармады. Бир йылдан оларны айырдылар. Эминени унер-окъув юртуна ерлештирдилер, Эдем исе орта мектепни битирмек ичюн балалар эвинде къалды.

Повестьте йыллар кечти ве авдет девири кельди.

«Бу бахтлы кунни ярым асыр девам эткен сюргюнликте сабырсызлыкънен бекледик» [37; c. 234]

Баш къараман мындада энди эв къургъан эди, балалы-чагъалы, эвли эди. Амма Ватанына къайтмагъа авеси пек буюк олгъаны себебинден, о чокъ тюшюнмей эвини сатып, билетлер алып сабаны беклей эди. Ана-юртта оларны не беклегенини, насыл къаршылайджакъларыны бильмеседе, Ватанына къайтмакъ лязим олгъаныны анълай. Демек янъы сынавлар башлайджакъ.

Ниает, халкъымызгъа догъмуш топрагъына басмагъа вакъыт кельди. Бу аньны языджы пек эеджанландырыджы алда тисвир этти. «Зорнен еримден къалкътым, учакъны бошаткъан ёлджулар пешинден мен де ерге эндим. Бир къач адым аттым ве тиз чёкип, учь кере аякъ астындаки топракъны опьтим.» [37; с. 239]

Мен беллесем, языджы бир образ вастасынен бутюн халкъымыз кечкен сынавларны, олар ис эткен дуйгъулары пек яхшы, джанынъа тийдирип косьтерди. Чюнки ватангъа къайткъанда бутюн халкъымыз бойле эеджанлы дуйгъуны ис эткендирлер.

Повестьни «Отлар арасындаки йылдызлар» къысымы екюнлей.

Бу къысымда языджы хатыраларгъа дала. Сюргюнликтен эвель анасынен берабер тышары чыкъып йылдызларгъа бакъкъаныны тариф эте. О вакъыт анасы « - йылдыз тайып тюшкен мухлет ичинде озь истегинъни акъылынъа кетирсен ве ниет этсенъ, мытлакъкъа арзунъ ерине келир» дегенде, ич бир ниети олмагъаныны айта.

Белли олгъаны киби, эр бир бедиий эсернинъ композициясы ойле тизиле ки, ондаки кергинлик эсернинъ башындан сонъуна таба эп зияделеше. Колеминдже кучюк эсерлерде кергинликнинъ энъ кучьлю нокътасы сонъунда ола. Йири эсерлернинъ композициясында исе котерилюв ве энювлер текрарлана.

Биз талиль эткен эсернинъ композициясында да вазиет де кергинлеше, де тынчлаша.

Повестьнинъ башында немсе-фашистлери койни терк эткенлери ве кой эалиси яваштан озюне келип башлангъаны тариф этиле. Сонъ бирден афат келе. Сюргюнлик башлана. Халкъымыз афталарнен пис поездда, ёлларда къыйнала. Сонъра кене бельгисизли, ят мемлекет. Халкъымыз кене де къыйынлыкълар ве сынавлардан кече. Гъурбетте олса да, энди тынч озьлери къургъан эвлерде, балалы-чагъалы олып яшайлар. Сонъра кене вазиет кергинлеше. Огде кене шу бельгисизлик корюне. Авдет девири башлана. Семетдешлеримиз эндиден сонъ бир шейден къоркъмайым, Ватанына къайтмагъа ниетленелер. Анълашыла ки, ана-юртта къыйынлыкълардан гъайры оларны кимсе беклемей. Амма олар «асретли Ватанына бутюн варлыкъларыны ташлап, джаяв кетмеге разы ве азырлар».