2.4 Нетидже

Китап окъуйыджыны эеджанландыра, тюшюнджеге далдыра, кечмиш куньлеримизни хатырлата ве бугунимизни къайта-къайта ойланмагъа давет эте.

Икяе этиджининъ образы бедиий эсернинъ тенине табиий суретте кирип кете. О бутюн кечмишни ве бугунни бири-биринен багълай.

Эдемнинъ образы – эсер композициясынынъ озегидир, онынъ арекети этрафында бутюн вакъиалар бир озек ёлгъа тюше ве бедиийлештирильген картина асыл этелер.

Буюк къыйынлыкъларгъа, чыдалмаз эзиетлерге огърагъан халкъымызнынъ башына келип-кечкен мусибетлер янъы несильнинъ юрегинде синъип къаларакъ, оларнынъ келеджектеки аятынынъ чечекленмеси ичюн Ватанперверлик, эмексеверлик рухуны ашлады. Асылында бизим халкъымызнынъ эмексевер адетини, озюнинъ бахтыны, энъ агъыр дакъикъаларда биле яман адетлерге берильмегенини эсернинъ бутюн сюжет ёлагъында расткетирмек мумкюн.

Эсернинъ тили зенгин, шырныкълы ве ифадели. Аталар сёзлери, кичкене насиатлы масал ерли-ерине къулланылгъанлар. Мында меракълы, эеджанлы, юрек джоштурыджы левхалар сыкъ-сыкъ расткеле.

Биз шимди янъы тарихий девирде яшаймыз. Арадан чокъ йыллар кечти, лякин миллетимизнинъ къыркъ беш йыллыкъ сюргюнлик фаджиасы унутылмады.

Асырлар кечер, о вакъыт тарихий саифелерни къарыштырып башларлар, аджеба, юз йыл эвельси сюргюнликте булунгъан къырымтатарлар не ерлерде олдылар, насыл ишлерде чалыштылар, насыл яшадылар ве насыл ички дуйгъуларнен ана-Ватанларынынъ асретлигини чектилер суаллер догъар. Таир Халиловнынъ «Тутып алынгъан Ватан» повести сюргюнлик девирининъ тесири алтында язылгъан ве онда бу суаллерге джевап азыр. Бу повесть озь девирине нисбетен, дегерли ер аладжагъына шубе ёкътыр.

Иште, корюнгени киби, бу бабымызда биз эсернинъ назарий тарафларына эмиет берип, онынъ композицион къурулышы, сюжетли тешкили, махсус тасвир васталары киби хусусиетлерни косьтердик ве олар муэллиф тарафындан устаджасына къулланылгъаныны мисаллер вастасынен косьтердик.

III баб. «тутып алынгъан ватан» эсери эсасында языджынынъ аятий мевамы

Языджынынъ котерильген мевзугъа мунасебетини биз эсернинъ гъаесинден анълая билемиз.

Бу эсерде языджы халкъымызнынъ ишкир, бирликли, аньанелерге къатты, керчек ахлякъий темизлик саиби олгъаныны, энъ агъыр дакъикъаларда бири-бирине къол туткъаныны косьтере. Макъсад шунда ки, бутюн бу мешакъатлар бизим халкънынъ башына айрыджа тюшти ве халкъ бирлик олып, бу эзиетлерни енъди. Севимли Ватанына къайтты.

Эсер девамында къараманларнынъ бири бирине олгъан мунасебетлеринде, япкъан арекетлеринде языджынынъ бир де бир къарамангъа мунасебетини анъламакъ мумкюн.

Озь къараманларынынъ ич дюньясыны, оларнынъ ичтимаий-ахлякъий ве психологик мунасебетлерини эм мустакъиль, эм де бири-бирине багълы суретте инкишаф эттире. Муэллиф къарардан зияде эмоциягъа берилип, персонажларгъа агъырлыкъ ташлай, олар базы бир арткъач сёзлернинъ юкю астында къалалар ве эсернинъ эмоциональ кучюни арттыралар. [2; с. 125]

Авторнынъ бойле янашкъаны, озюнинъ тесирлендириджи ибарелеринен, алидженап дуйгъуларынен иш корьгени окъуйыджыны озюне джельп эте, айретте къалдыра.

Таир Халилов озь къараманлары вастасынен тек къырымтатар халкъынынъ тарихий миллий адетлерини дегильде, казах, озьбек халкъларнынъ адетлерини, миллий чизгилерини козь огюнде джанландыра.

Бу эсерде башкъа халкънынъ миллий чизгилерини, адетлерини Решет эмдже адындан тариф эте. Чюнки повестьте Решат эмдже акъыллы, азырджевап образ оларакъ такъдим этиле.

«Бу ер къазахларнынъ ватаны ола, - деди Решат эмдже.

-Къазакълар дегиль, къазах. Буюк фаркъ эте. Биз киби мусульманлар. Тиллериде бизим чёл шивесине ошай. Атта тыш къыяфетлери тыпкъы чёл тарафлы ногъайлар киби: къыя козьлю, ялпакъ бетли затлар. Чёл кишилери, иште. Шиир язмагъа пек усталар. Учьтен бири акъын. Бизимджесине, кедай демек. Шиириет севген пек мераметли халкъ.

Олар эвель-эзельден, къадимий заманлардан берли айванасравджылыкънен огърашкъан, сабыкъ кочебе, чадырларда яшагъан къабилелерден олалар. Сербест яшамагъа севген миллет, иште. Къой, тувар, ат, деве асрайлар, - деди Решат эмдже, сускъын чёллерден козюни алмай. – Зираатчылыкънен де мешгъуллер. Къыскъадан айткъанда, этлери де бар, отьмеклери де.

-Севимли миллий емеклери де бардыр, эбет, - деди Амет агъа.

Бар, эбет. Айванасравджылыкънынъ емеги не ола биле? Эльбетте, эт! Миллий емеклери «бешпармакъ». Пармакълары иле ашагъанлары ичюн «беш пармакъ» деселер керек. Баба-деделеринден къалгъан адет. Аньане. Сёз келими, озьбеклер де миллий емеклерини – пилявларны къашыкъсыз, къолларынен ашайлар. [37; с. 86-87]

Къазахыстандан сонъ Озьбекистан, озьбек халкъынынъ улькеси башлана. озьбеклернинъ тили де бизимкине бенъзей» [37; с. 88]

«- Джебеде къазахлар, къыргъызлар, туркменлер бирликте фашистлерге къаршы дженклештик. Совет девлетини къорудыкъ, къан тёктик ве эпимиз бири-биримизни анълай эдик, чюнки эпимизнинъ тамырларымыз бир – тюрк тамырлары.» [37; с. 89-90]

Бу диалог вастасынен языджынынъ башкъа тюркий халкъларгъа мунасебети анълайышлы ола.

Эсерде ана ве баба образларына буюк ер айырылгъаны сезиле. Асылында, эсернинъ башында языджы озю шиир вастасынен китапны ана-бабасына итъаф эткенини бильдире.

Баш къараман энъ къыйметли адамларны – ана-бабасыны дженк вакъытында, сюргюнликте гъайып эте. Бахт къанатлары къырылса да, о кендисинде къувет тапып, озюни къолгъа алды, озь бахтыны эмекте ве этрафтаки адамлар арасында тапты.

Таир Халиловнынъ озю де ана-бабасыны шу йыллары джоя. Хатырлагъанына коре, анасы асылында хатырасында къалмады, бабасыны исе бир койден башкъа койге изинсиз кетип, комендант незаретини бозгъаны ичюн Озбекистан ССРден 20 йылгъа лагерьге ёллап, махкюм этильди. Бундан себеп языджы балалар эвинде осьти.

Эсерде Эдем Решат эмджени сюргюнликтен сонъ коргенде « -Мени севимли совет девлетимиз къуртарды, мен балалар эвинде буюдим, - деди.»

Решат эмдже исе, «- Э-э, пек мераметли ки, онынъ алидженаплыгъындан къусаджагъынъ келе. Анасыны-бабасыны ольдюр де, Ватаныны тутып ал да, сонъ онъ мераметлик яп.… Не къадар экиюзлик! Хаинлик!» [37; с. 56] деп джевапланды.

Меним фикиримдже, бу сатырларда языджы совет девлетине озь мунасебетини ачыкълады.

«Баш къараманнынъ хатырлавлары джанлы, дуйгъулы, окъуйыджыгъа о заманнынъ атмосферасына далмакъ, баш къараманнынъ балалыгъындан багълы бутюн вакъыаларны ис этмек имкян бере. Окъуйыджы озь дуйгъуларыны къараманларнынъ дуйгъуларындан нисбетлештире.» [20; с. 52]

Таир Халилов мейва, къаве ве эв къокъусына айры дикъкъат эте. Кузьде баш къараман озюни эр замандакинден бахтлы ис эте эди. Чюнки эр ер мейва къокъуларынен тола эди. Бу къокъулар къараманнынъ омюринде айры ер ала эдилер: «Дженкет эвель бизим эвимиз даима къаве ве алма къокъуй эди, чюнки эр Алланынъ сабасы анам ялтыравукъ алтын тюсте джез эль дегирменинден къаве чеке, сонъ оджакъта копюртип пишире ве бабамнен экиси бири-бирине: «Саба шериф хайырлы олсун» - деп сабалыкъ къавелерини иче эдилер.

Хош къаве къокъусы одалар ичине джайрай эди. Кузьден баарьгедже таванда аджайып дюльбер, узун шекилли къандиль-синап алмалары, бера армутлары ве ювез иле ибарет топ-топ эвенклер асылы тургъан. Кавказда шарап ичюв адет олып къалгъаны киби, бизде къаве ичиле эди.» [37; с. 116]

«Шаркъ базары, хусусан кузьде, къавун-къарпыз ве чешит тюрлю емишлернен толып таша. Эр бир якътан тюртип тургъан ренклер козьлеринъни къамаштыра.

Хош къокъулар делирте. Гуя мында бутюн алемнинъ леззетини ве дюльберлигини топлагъанлар.» [37; с. 217]

«Бурнума йыртыджы, гъает леззетли, тазе, даа сыджакъ энди тандырдан чыкъкъан пителернинъ къокъусы урды. Чылдырмакъ мумкюн. Дженнет къокъусы.» [37; с. 219]

«Аванынъ сыджагъында къавунлардан даа бир аджайып къою къокъу даркъай. Къавун къокъусы да делиртиджи бир къокъу. Оны къокъугъан сайын акъылынъны джоясынъ.» [37; с. 223]

Языджы къокъуларны буюк усталыкънен тасвир эте. Шу сатырларны окъугъанда санки базарда булунгъан киби оласын.

«Таир Халиловнынъ «Тутып алынгъан Ватан» повести ватанперверлик дуйгъусынен синъиртильген. Ватанына, догъмыш Къырымына садыкълыгъыны ве севгисини языджы хатырлавлар, тюрлю къокъулар, ана-баба образы вастасынен косьтере. Энъ айдынъ, парлакъ хатырлавларны сакълап, къараман ана-бабасына, Ватанына севгисини узун йыллар девамында кечирди.» [20; c. 52]

Окъулгъан повестьте икяеджи образында биз къолайлыкънен языджынынъ, Ватанпервер, озь топрагъына, тамырларына садыкъ олгъан образны тапа билемиз деп, тасавур этмек мумкюн.

Бойлеликнен языджы къырымтатарларныйнъ текрарланмагъан миллий алемини, тек оларгъа хас олгъан аваны косьтерди.