Себеп-салдар жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер

Құрамындағы жай сөйлемдер өзара алдыңғысы соңғысының немесе соңғысы алдыңғысының себебін білдіретін салалас құрмаластың түрін себеп-салдар салалас дейміз.

Жалғаулық шылаулар (Соединительные союзы)	Мысалдар (Примеры)
Себеп-салдар жалғаулықты салалас (Причинно-следственные союзы): сондықтан, сол себепті, өйткені, неге десеңіз (поэтому, потому что, по той причине).	1. Мен үлкенмін, сондықтан сен мені тыңдауың керек. (Я старший, поэтому ты должен меня слушаться). 2. Мен сабаққа бара алмадым, өйткені ауырып қалдым. (Я не смог пойти на занятия, потому что заболел).

Кезектес жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер

Құрамындағы жай сөйлемдері арқылы берілген істің, оқиғаның кезектесіп келуін білдіретін салалас сөйлемнің түрін кезектес салалас дейміз.

Кезектек салалас бірде, біресе, кейде деген кезектес мәнді жалғаулық шылаулар арқылы жасалады.

Мысалы: Біржан біресе бұлбұл нақысты, көп ырғақты «Жиырма бесті» созады, біресе назды қоңыр, кең тынысты «Жанботаны» айтады.

516-тапсырма. Төмендегі жалғаулықты шылауларды пайдаланып, себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемдер құрастырып, оларды көрсетілген торларға жазыңыздар.

517-тапсырма. Танымал тұлғалардың айтқан даналық сөздерінен себеп-салдар салаластарды көрсетіп, мағынасын өз ойларыңызбен айтып беріңіздер.

Балаға сіңірген ата-ана еңбегін бала өмір бойы ақтап бола

алмайды. Балаға деген махаббатқа ешбір махаббат теңесе

алмайды, себебі ол өле-өлгенше суынбайтын махаббат.

( Ғ. Мұстафин )

* * * * *

Шеше мінезінен сезік алса, бала жүрегі суына береді, қатулана береді.

( Ғ.Мүсірепов )

* * * * *

Қазақта қызға әкеден гөрі ана көп қарайды, себебі қызға

үй ішіндегі өнердің бәрін үйретеді.

( А.И. Левшин )

* * * * *

Сабырлылық – бойда жасырын жатқан қуаттың белгісі, өйткені

сезімнің, ойлаудың толық және терең болуы ұстамсыз

қылықтарды болдырмайды.

( М.Ю. Лермонтов )

518-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті шылауларды қойып, салаластың түрлерін ажыратыңыздар.

Көз алдай алады, ..................... . ол ойнай алады, ................... . қорқыта алады, яғни оның тұрақты қалпына сирек кездесесің. Оспан өзінің берген уәдесінде тұра алмады, .................... өзінің ойлағанындай шықпады. ..................... айқайлаған дауыс қатты естілді, .................... ақырын естілді. Кешке ол жазуына кіріседі, ................... теледидар көреді. Көктем келді, күн жылынды, жер көгерді. Сабыр түбі – сары алтын, ................... сарғайған жетер мұратқа. Асығыс түбі – өкініш, ..................... асыққан – қалар ұятқа ( Абай ). Ол сенен үлкен, ................... сен оны құрметтеуің керек. Әдемі айтқан сөзі менің жүрегімді тербетті, ................... сөздің мән-мағынасы терең жатыр емес пе?!

Керекті шылаулар: Себебі, бірде, кейде, өйткені, сондықтан.

519-тапсырма. Берілген жалғаулықты шылауларды пайдаланып, кезектес салас құрмалас сөйлемдер құрастырып, көрсетілген торларға жазыңыздар

520-тапсырма. Семей полигоны туралы мәліметпен танысып, өз білетіндеріңізбен толықтырып, мәтінді мазмұндаңыздар.

С е м е й п о л и г о н ы

Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында АҚШ әлдеқайда алда келе жатты. Әлем тарихында бірінші ядролық қаруды сынауды АҚШ 1946 жылдың 16 шілдесі күні Нью-Мексико штатында өткізді. Үш аптадан соң, 6 тамызда жапонның Хиросима қаласына 20 мың тонна тротилға тең сұрапыл қиратқыш күші бар атом бомбасы тасталды. Прогрессивтік адамзат америка әскерлерінің қылығына жағаларын ұстады.

Бірақ адамзат Хиросима қасіретінен Семей қасіретінің алыс емес екенін ол кезде білген жоқ еді, бірақ көп ұзамай Хиросимаға туған күн, Семей территориясы тұрғындарының басына да туды.

«Невада-Семей» қозғалысының шерулерінде 1949 жылдан 1989 жылдар аралығында 40 жыл қырғын болды, 500-ге жуық бомба жарылды. Бұл тарихта бұрын соңды болмаған адамзатты атомдық жолмен қыруды ұйымдастырған жауыздықтың өзі. Кеңес өкіметі Сарыарқа жерінде бомбасын жарып, ондағы тіршілік әлемін тоқтатып, адамдарды ақырзаман індетіне шалдықтырып, Жер-Ананы өсінен тайдырып жібере жаздады.

Егер жарылыс тоқтамағанда, әр ядролық сынақ табиғатқа шексіз зиян әкеліп, улы тозаң жарты әлемге жайылып, Орта Азияны ядролық күш тозаңға тұншықтырып, халықты жойып жіберер еді. Полигон маңындағы халықтың көбісі дәрігерлердің өзі анықтай алмайтын аурулардан қырылғаны белгілі. Төрткүл дүние қазақты «Семей сұмдығы» арқылы алғаш білді.

Антиядролық «Невада-Семей» қозғалысының акция шерулері Батыс пен Шығысқа шындықты жеткізіп, құпия болып келген соғыстың сырын ашты. Тоталитарлық жүйенің әскери күштерімен арпалысқан қозғалыс белсенділері белгілі ақын Олжас Сүлейменовтың соңынан еріп, күшті күрес талаптарының нәтижесінде 1991 жылы полигонды жабуға қол жеткізді. Ядролық қару жасау жерлерін жабу ісінде Қазақстан тұңғыш мемлекеттердің бірі болды.

Атом жарылысы болған кезде, ол жерге бүкіл Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрін қолданылғаны белгілі. Олардың бәрі радиация шығарады. Осылардың ішіндегілері –«цезий – 137» мен «строний – 90» және «плутоний – 239» адам өміріне өте қауіптілері екен. Олардың жоғалуына жүздеген жылдар қажет. Тіпті кейбіреулерінің сәулеленуі мыңдаған жылдарды қамтиды. Соның бәрі жабулы қазан болып қалды.

Семей облысының атомдық сынақтардан көрген зардаптарын зерттеу және оның картасын жасауды қажет етеді.

Полигон жабылды, бірақ оның үні бірден өшкен жоқ. Жан түршігерлік ол жылдарды және оның жабылуына қандай қиындықтармен қол жеткізілгенін халық қалай ұмытсын!

Адамзат бұл қасіретті қозғалыстың тарихын, қырық жыл бойы қандай зардап әкелгенін білуі тиіс.

Сөздік:

қиратқыш – разрушительный жарылыс – взрыв

сұрапыл – лютый; свирепый; суровый;

қырғын – бойня, погром; битва; уничтожающий ;

жауыздық – зловредность; злодейство; коварство; подлость;

ақырзаман – конец света

індет – замор; зараза; эпидемия; повальная болезнь; инфекция;

шалдығу – измотаться; расстройство;

тозаң – пыль; пылинка; пыльца;

зобалаң – неразбериха;

зардап – жгучая боль; тяжелые последствия; вред; убыток;

521-тапсырма. Мәтінді оқығаннан кейін Семей полигоны туралы қандай мәлімет алдыңыздар? Әңгімелеп беріңіздер.

522-тапсырма. Мәтіннің бірінші жарты бөлігінен үш сөйлемді алып, олардың негізгі мағыналарын сақтай отырып, себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемдер жасаңыздар.

Ү л г і :

«Невада-Семей» қозғалысының шерулерінде 1949 жылдан 1989 жылдар аралығында 40 жыл қырғын болды, себебі онда 500-ге тарта ядролық жарылыс болды.

523-тапсырма. Мәтіннің екінші жарты бөлігінен үш сөйлемді алып, олардың негізгі мағынасын сақтай отырып, кезектес салалас құрмалас сөйлемдер жасаңыздар.

524-тапсырма. Сөйлемдерді өз тараптарыңыздан толықтырып, салалас құрмалас сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыздар.

1. Денсаулық – зор байлық, себебі --------------------------------------------------

2. Байлық – мұрат емес, неге десеңіз ----------------------------------------------

3. Бейнет түбі – зейнет, сондықтан -------------------------------------------------

4. Кейде өмірден түңілесің, кейде --------------------------------------------------

5. Бірде шаттана қуанасың, бірде ----------------------------------------------------

6. Біресе сырыңды маған айтасың, біресе ------------------------------------------

7. Қайғың болса, досыңа бар, өйткені ---------------------------------------------

8. Ұрлық түбі – қорлық, себебі -----------------------------------------------------

525-тапсырма. Түстер нені білдіреді? Сөйлемдерді өз ойларыңызбен аяқтаңыздар.