- •Пәннің оқу бағдарламасы – syllabus
- •Оқытушылар туралы мәліметтер:
- •1.2 Пән туралы мәліметтер:
- •Оқу жоспарының көшірмесі
- •1.6. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
- •1.7. Пәнді оқытудың міндеті:
- •1.8.Тапсырмалардың түрлері және оларды орындау мерзімі
- •1.9. Тапсырмаларды орындауға ұсынылатын әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер:
- •Қосымша әдебиеттер:
- •1.10. Студенттердің білімін бағалау жүйесі
- •Аралық аттестацияға арналған сұрақтар
- •1.11 Курстың саясаты мен процедурасы
- •2. Негізгі таратылатын материалдар мазмұны
- •Қазақ елінің тарихы
- •XX ғасырдың I жартысындағы тарихи-әлеуметтік жағдай
- •Көптік жалғаулары (Множественные окончания)
- •Қазақстан – Ұлы Отан соғысында
- •Хх ғасырдың іі жартысындағы Қазақстан
- •Етістіктің өткен шақ категориясы ( Категория глагола прошедшего времени)
- •Етістіктің осы шақ категориясы (Категория настоящего времени глагола)
- •Қазақ тіліндегі модаль сөздер (Модальные слова в казахском языке)
- •Қазақ елінің хандары
- •Үш жүздің басын біріктірген хан – Абылай
- •Етістік (Глагол)
- •Етістік тудыратын жұрнақтар (Словообразующие суффиксы глаголов)
- •Көмекші есімдер (Служебные имена)
- •Кіші жүз әскерінің
- •Жіктік жалғаулары (Личные окончания)
- •Септік жалғаулары (Падежные окончания)
- •2 Апта. 6-тәжірибелік сабақ
- •Қазақ хандығының негізін
- •Тәуелдік категориясы (Категория притяжательности)
- •Тәуелдік екі түрлі болады:
- •1. Оңаша тәуелдену; 2. Ортақ тәуелдену.
- •Тәуелдену (Образование формы притяжательности) Оңаша тәуелдену (Формы личной притяжательности)
- •Қазақ халқының көсемдері
- •Етістіктің рай категориясы (Категория наклонения глагола)
- •Қазақ халқының атақты шешені – Қаз дауысты Қазыбек би (1667 – 1764)
- •Қалау рай (Желательное наклонение)
- •Бұйрық рай (Повелительное наклонение)
- •3 Апта. 9-тәжірибелік сабақ
- •Әйтеке би (1683-1722) Бас басыңа би болсаң,
- •Қазақ тіліндегі сөздердің орын тәртібі (Порядок слов в казахском языке)
- •Қазақ халқының шешендік өнері
- •Ел қорғаны – батырлар. Ел қорғаған – ер бабам
- •Халық батыры – Қабанбай (1703-1781)
- •Сын есім (Имя прилагательное)
- •Жоңғар басқыншылығында даңқы шыққан батыр – Райымбек (1705-?)
- •Сапалық сын есімдер (Качественные прилагательные)
- •Кеңес Одағының батыры, Халық қаһарманы – Бауыржан Момышұлы (1910-1982)
- •Дауыссыз дыбыстардың үндесуі, дыбыс үндестігі (Ассимиляция)
- •Ілгерінді ықпал
- •Ұлы ғалым, ойшыл – Әбу Насыр әл-Фараби
- •Түркі халқының ұлы ақыны, діни поэзияның негізін салушы – Қожа Ахмет Яссауи ( ?-1166)
- •Тұрлаусыз мүшелер Анықтауыш (Определение)
- •Қазақ хандықтарының тарихнамасы – Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551)
- •Хх ғасырдың басындағы алты алаштың арыстары
- •Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы, ірі тюрколог (1873-1973)
- •Толықтауыш (Дополнение)
- •Ұланым, қорғаным, сен Алаш! Жолыңа құрбандық, мал мен бас,
- •( Ж. Аймауытов)
- •Ашық буын (Открытый слог)
- •Тұйық буын (Полузакрытый слог)
- •Бітеу буын (Закрытый слог)
- •Қазақ хандығының бірінші астанасы – Түркістан қаласы
- •Есептік, болжалдық, бөлшектік сан есімдері
- •Ұлы Жібек жолында орналасқан ортағасырлық ірі қалалардың бірі – Отырар
- •Дауыссыз дыбыстар (Согласные звуки )
- •1. Қатаң дауыссыздары:
- •2. Ұяң дауыссыздары:
- •3. Үнді дауыссыздары:
- •Дауысты дыбыстардың бөлінуі (Классификация гласных звуков)
- •Алматы – ғылымның, мәдениеттің орталығы, Қазақстан Республикасының оңтүстік астанасы
- •Кеңес заманындағы ғылым мен техниканың дамуына үлес қосқан ғалымдар
- •Көсемше (Деепричастие)
- •Қаныш Сәтбаев – ғалым-геолог
- •Есімше, оның жасалу жолдары
- •6. Мақал-мәтелдерді жаттап, олардың мағынасын түсіндіріңіздер. Есімшенің жұрнақтарын ажыратыңыздар.
- •7. Төмендегі сөздерге берілген жұрнақтарды қосып жазып, есімше жасаңыздар.
- •Мемлекет және қоғам қайраткері, академик –
- •Етіс категориясы
- •Ортақ, ырықсыз етіс категориялары
- •Ұстазым Ақжан әл-Машанидың 100 жылдық мерейтойына арнау
- •Аймағанбетұлы Байқоңыров (1912-1980)
- •Қазақстанның мәдениеті, өнері, спорты
- •Қазақ халқының ұлттық музыкалық дәстүрі
- •Күшейтпелі шырай (Усилительная степень)
- •Асырмалы шырай (Превосходная степень)
- •Абай атындағы Қазақ мемлекеттік Академиялық опера және балет театры
- •Есімдік (Жіктеу, белгісіздік)
- •Бауырлар
- •Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы
- •Қ.И.Сәтбаев және Қазақ ұлттық техникалық университеті
- •Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің тарих беттерінен: ізденістер мен жетістіктер
- •Тұйық етістік (Инфинитив)
- •Салт және сабақты етістіктер (Непереходные и переходные глаголы)
- •ҚазҰту – бүгінде ғылым мен білімнің бірегей орталығы
- •Тарих беттерінен: Әшір Бүркітбаев – тұңғыш ректор. ҚазҰту ректорлары. Ә.Ермеков – халықтың қалаулы ұлы
- •Еліктеуіш сөздер (Подражательные слова)
- •Ермеков Әлімхан Әбеуұлы – халықтың қалаулы ұлы
- •Үстеу. Үстеудің түрлері
- •Мезгіл үстеулері (Наречия времени)
- •Күшейткіш үстеулері (Наречия усилительные)
- •«Тәуелсіздік», «Қазақ елі» монументтері, «Тәуелсіздік таңы» ескерткіші
- •Мекен, мақсат, себеп-салдар үстеулері
- •1. Мекен үстеулері: 2. Себеп-салдар үстеулері:
- •3. Мақсат үстеулері: 4. Сын-бейне үстеулері:
- •Желтоқсан шындығын ашқан халық жанашыры – Мұхтар Шаханов
- •Халық қаһарманы – Қайрат Рысқұлбеков
- •Нұрсұлтан Назарбаев – Қазақстанның тұңғыш Президенті
- •1. Топтау үстеуі: 2. Мөлшер үстеуі:
- •Өркениетке өрлеу жолында
- •Қазақстанның мәдени және табиғи ескерткіштері. «Алтын адам»
- •Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
- •Елдің де, тілдің де тірегі – жастар. Намыс туын желбіретуге жол ашқан да – жастар
- •Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
- •1. Қимыл-сын бағыныңқылы: 2. Себеп бағыныңқылы:
- •1. Қарсылықты бағыныңқылы 2. Шартты бағыныңқылы
- •Қазақстанның экологиялық мәселелері
- •Қазақстандағы экологиялық аймақтар. Әлемдік экологиялық проблемалар
- •Ыңғайлас жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •Әлемдік экологиялық проблемалар
- •Себеп-салдар жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •Тазалықты
- •Бейбітшілікті
- •Даналықты
- •Қазіргі экологиялық жағдайлар. Арал экологиясы. Алматы қаласының экологиясы
- •Қарсылықты жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер
- •1. Қарсылықты салалас : 2. Кезектес салалас:
- •3. Ыңғайлас салалас: 4. Себеп- салдар салалас:
- •1. Ыңғайлас
- •Салалас
- •Құрмалас
- •Сөйлемдердің
- •Түрлері:
- •2.Қарсылықты
- •3. Кезектес
- •4. Себеп-салдар
- •Салалас
- •Құрмалас
- •Сөйлемдердің
- •Түрлері:
- •5. Талғаулықты
- •5. Талғаулықты
- •Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлемдер
- •Бала тәрбиесіндегі халық даналығы, салт-дәстүрлер. Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәні
- •Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәні
- •III. Аралық бақылау жұмысы.
- •20. Жауын жер жастандырып, өз халқының жауынгерлерін жеңіске
- •21. Кеңес Одағының батыры, Халық қаһарманы – б. Момышұлы
- •27. Әлихан Бөкейханов бүкіл өзінің өмірін неге арнады?
- •29. Ортағасырлық ірі Отырар қаласына қандай баға, несі үшін
- •30. Ұлы м. Әуезовтің әдеби, ғылыми мұрасының алтын екі діңгегі
- •Өздік бақылау жұмыстарының жауаптары:
Қазақ хандықтарының тарихнамасы – Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551)
Дулат Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар – әйгілі тарихшы, әдебиетші. Монғолстан мен оған іргелес жатқан елдердің тарихы жөнінде аса құнды деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаһаннама» дастанының авторы. Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әміршілерінің ұрпағы, яғни атақты Дулат руынан шыққан. Оның ата-бабалары құдіретті әмірлер болған.
Мырза Хайдар 1499 жылы Ташкент қаласы билеушісінің отбасында дүниеге келеді. Бұл кезде Ташкент Монғолстан мемлекетіне қарайтын. Ал 1514 жылы қазақ хандығының тықсыруымен Монғол мемлекеті құлайды. Хайдар Мырза сол Монғол ханының қызы Жүністен туады. Ол өзінің дарындылығымен, тапқырлығымен, жан-жақты қабілеттілігімен қоса ержүрек, әскери талантымен көзге түсіп отырады.
Мұхаммед Хайдар Дулати мұсылманша жақсы білім алады. Өз уақытының әдеби, мәдени ғұрыптарын, ғылым мен көркемөнерді, халықтық қолөнердің әр саласын терең меңгереді. Ол поэзияны да теріс көрмеген. Түрік, парсы тілдерінде еркін жаза біледі. Шыққан жерінің тектілігі, жеке басының аса қабілеттілігі – оның болашақ тағдырына жол ашып отырады. Мырза Хайдар Монғолстан әміршісінің сарайында көрнекті қызмет атқарады. Бірақ құбылмалы тағдыр Мырза Хайдардың біраз уақытын «Кіші Тибетте» қаңғырумен өткізуге душар етеді.
1541 жылы Мырза Хайдар өзінің айлалы іс-әрекетімен Кашмирді өзіне қаратып алады. Ол сол жерде тұрақты тұрады. Осы жерде 1543-46 жылдары өзінің атақты «Тарихи Рашиди» кітабын парсы тілінде жазып бітіреді. Бұл еңбегінде алғаш құрыла бастаған қазақ хандықтары, әсірес қазақ жерінің басын құраған Қасым, Бұрындық, Таһире сияқты хандар туралы, сонымен қатар XVI ғасырдағы қазақ-монғол және қазақ-өзбек ара-қатынастары жөнінде толығырақ мәліметтер берілген. Демек, оны ғасыр дәуіріндегі Қазақ хандықтарының тарихнамасы деуге де болады.
Хандықтың басы Жәнібек пен Керейден басталатындығы да, қазақ деген этникалық атаудың себептері де және т.б. көптеген мәселелер ең алғаш осы кітапта айтылған. Түрік тілінде жазылған «Жаһаннама» поэмасы да Хайдардың қаламынан туындаған.
Мұхаммед Хайдар сол кездегі оқиғалар мен оған қатысқан қайраткерлерді, сондай-ақ Монғолстан мемлекетінің, Қазақ хандығының тарихын жақсы білген. Оның тікелей өзі куә болған жайлары да көп. Содан да болар ол орта ғасырдағы қазақтарға, әсірес дулат тайпасының тарихына қатысты жоғарыда аталған еңбектерін берген. Хайдар Мырза 1551 жылы шайқаста қаза табады.
Сөздік:
әмір – веление; правитель государства; предписание; приказ;
распоряжение
әмірлі – царственный
әмірлік – владычество
дастан – поэма; эпос
билеуші – владелец; владыка; правящий
тапқырлық – догадливость; находчивость; остроумие; предприимчивость
дарынды – гений; талант; способный; одаренный; талантливый
қабілеттілік – восприимчивость; делоспособность; способность
ғұрып – нрав; обряд; обычай; традиция
183-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігіне сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырыңыздар.
Ү л г і:
– Мұхаммет Хайдардың толық аты-жөні қалай аталған?
– Оның толық аты-жөні – Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед
Хайдар деп аталған.
– Оның мағынасын қалай түсіндіруге болады?
– Мұндағы «Мұхаммед Хайдар» – өз аты. «Мұхаммед Хұсайын» – әкесінің аты.
«Мырза» – текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының
ханзада, сұлтан аталатыны секілді), «дулат» – шыққан тайпасының аты.
184-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігіндегі пысықтауыштарға сұрақтар қойып, олардың астын сызыңыздар.
Ү л г і:
Мұхаммед Хайдар халықтық қолөнердің әр саласын терең (қалай меңгерді?) меңгерді. Ол кезде (қашан? қай кезде?) Шығыс облыстарындағы (қайдағы? қай жердегі?) патшалық еткен ханзадалар әулетін тақтан құлатып отырған. Жылы-жылы (қалай сөйлесең?) сөйлесең, жылан інінен шығады (мақал).
Пысықтауыш (Обстоятельство)
Ереже |
Сұрақтары |
Мысалдары |
Сөйлемде іс-қимылдың түрлі белгісін, мекенін, мезгілін, амалын, себебін, мақсатын білдіретін мүше. |
қайдан? қайда? қалай қарай? қашан? қашаннан бері? қалай? қалайша? қайтіп? неліктен? не үшін? неге? не мақсатпен? қаншалықты? қанша? |
Ол қалада тұрады. Ертең апам келеді. Олар бірталай жүрді. |
Пысықтауыштың түрлері. Пысықтауыштар білдіретін мағыналарына қарай бес түрге бөлінеді: 1. Мезгіл пысықтауыш. 2. Мекен пысықтауыш. 3. Сын-қимыл пысықтауыш. 4. Себеп пысықтауыш. 5. Мақсат пысықтауыш.
Мезгіл пысықтауыштың сұраулары: Қашан? қай кезде? қай уақытта? қашаннан бері? қашанға дейін? т.б.
Мекен пысықтауыштың сұраулары: Қайда? қай жерде? қайдан? қалай қарай? қай жерге дейін? т.б.
Қимыл-сын пысқтауыштың сұраулары: Қалай? қайтып? қалайша? кім арқылы? не арқылы? қанша? қанша рет? неше? неше рет? т.б.
Себеп пысықтауыштың сұраулары: Неліктен? неге? не себепті?
Мақсат пысықтауыштың сұраулары: Кім үшін? не үшін? неге? қандай (нендей?) мақсатпен?
185-тапсырма. Әр бағанадағы сөздерді орын тәртібі бойынша тиісті орындарына қойып, мағыналарының дұрыс сақталуына назар аударып, сөйлемдер құрастырыңыздар.
1. |
тұрды |
қолында |
біраз уақыт |
Бабырдың |
Мұхаммед Хайдар |
2. |
сарайдағы |
басқарады |
қызметін |
содан кейін |
рұқсатымен Бабырдың |
3. |
баласы |
тәрбиешісі болады |
ханның мұрагер |
Әбу ар-Рашид |
сұлтанның |
4. |
қашады |
сезген |
Мұхаммед Хайдар |
қауіпті |
Үндістанға |
5. |
тұрады |
уақыт |
билеп |
біраз |
Кашмирді |
186-тапсырма. Сөз және сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырыңыздар. Сөйлемдерден пысықтауыштарды табыңыздар.
Мырза Хайдар, хан сайлау, ханзадалар әулеті, Монғолстан мемлекеті, ғылым мен көркемөнер, аса қабілетті, жетік білетін, сарай қызметін, жан-жақты білімді, орта ғасыр, дулат тайпасы.
187-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті пысықтауыштарды қосып жазыңыздар. Оларға сұрақтар қойыңыздар.
Ү л г і: Биыл ( қашан?) Абайдың жасы он үшке толған еді (мезгіл пысықтауыш).
........... ......... осылай жүруге бел байлаған. Оқтын-оқтын ............ соққан жел лебімен әлсіз шам ............. ұйытқиды. Сонымен ............. томсарып отырып барып, ............. қыбырласқанда, Құнанбай ойдағы сөзін бастады. Абай, бері кел, ............ кел. ............. ............. екі күндік жолда үлкендер ............. жүрмей, баланың шыдамын .............. тауысқандай. Осы ............ бурыл ат есік пен төрдей ................. түсе берген. Дәл Есембай биігінің ............... . Аяғында, ауылдан ................. ұзап шықты. Көксерек өзгелерді жіберіп, өзі бір күшік қасқырмен бөліне, .............. қарай тартты. Түйе енді ............... жүре бастады.
Сөйлемдерді толықтыруға керекті пысықтауыштар: күні бойы, іргеден, кейде, біраз, қайта, мұнда, бұдан бұрынғы, жылдам, әбден, өрде, алға, тұсында, әбден, оң жақ бүйірге, ақырын.
188-тапсырма. Сөйлемдердегі пысықтауыштардың астын сызып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.
Биыл Құнанбайдың өз ауылдары да күземді ерте алды. Ертең қыстауға көшеміз де, қыс бойы інге кіргендей жатып аламыз. Кезеңге шығып алып, Бақтығұл сайды жоғары өрлей шапты. Болыстың құлағанын көріп қалып, енді шапшаң түсе бастады (М.Әуезов). Жоғары-төмен үйрек, қаз ұшып тұрса сымпылдап (Абай). Жігіттерді ерте жатқызып, ерте оятатын отағасы –Есламқұл – Томаршаның немере ағасы (Ғ.Мүсірепов). Қаншама қысып сұраса да, ұйымдастырушыларды таба алмады (Х.Есенжанов). Шырақтарым, тұс-тұстан келсеңдер де, туғанымдай болып қалып едіңдер.
189-тапсырма. Төмендегі үстеулерге қарсы мәнді үстеулерді тауып, көрсетілген жолдарға толтырыңыздар.
Ү л г і: Жоғары-төмен.
Ілгері Бұрын Әрі Мұнда Ерте Ішке |
1..................................... 2..................................... 3..................................... 4..................................... 5..................................... 6.....................................
|
Алға Ертеңгісін Астыртын Сыртқары Жаздыгүні Биыл |
1..................................... 2..................................... 3..................................... 4..................................... 5..................................... 6.....................................
|
190-тапсырма. Мәтіннің мазмұнына назар аударыңыздар. Халқы, оның тәуелсіздігі үшін басын бәйгеге тіккен батырлардың ерлік өнегесін үлгі тұтыңыздар. Сөйлем мүшелерінің астын сызып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.
«Ер Тарғын» жыры – өзінің идеялық-көркемдік сипаты жағынан қазақ батырлар жырының ішіндегі таңдаулы шығармалардың бірі. Жырда ерлік, елдік, жақсылық пен жамандық, кіршіксіз адал махаббат секілді өзекті мәселелер көтерілген. Басқа батырлар жыры сияқты, «Ер Тарғын» жырының негізінде де тарихи оқиғалардың ізі жатыр. Халқымыздың басынан кешкен тарихи-әлеуметтік оқиғалар, халықтың әдет-ғұрпы, салт-санасы, рухани тіршілігі, арман-мұраты көрініс береді. Жырда халқы, оның тәуелсіздігі үшін басын бәйгеге тіккен, еліне қамқор, пана бола алған батырдың ерлік, адамгершілік бейнесі өрнектелген. Халық сонау баяғы заманда өткен адал перзентінің ерлік өнегесін келесі ұрпағына үлгі етіп қалдырған.
6-апта. 16 тәжірибелік сабақ
Грамматика: Толықтауыш. Тура және жанама толықтауыштар.
191-тапсырма. Қазақтың ұлы ағартушасы – Ахмет Байтұрсынұлының өмір жолынан мәлімет алып, мәтінді мазмұндаңыздар.