127. Қазақстанның соғыстан кейінгі жылдардағы қоғамдық саяси өмірі

Ауыр соғыс­та жеңіске же­ту ел басқару­дың әкімшіл әдістерінің дұрыс­тығына сенім туғыз­ды. 40–50 жыл­да­ры әміршіл-әкімшіл жүйе нығая түсті. Бұл жүйенің же­текші күші Ком­му­нистік пар­тия бол­ды.

Соғыс­тан кейінгі жыл­дарда рес­публи­ка ла­герь­лер өлкесі бо­лып қала берді. Күштеп көшірілген­дер Қазақстанға, Ор­та Азия рес­публи­кала­рына, Ба­тыс және Шығыс Сібірге ор­на­лас­ты­рыл­ды. КСРО Мем­ле­кеттік Қауіпсіздік Ко­мис­са­ри­аты Басқар­ма­сының мәліметі бойын­ша, күштеп жер ауда­рылған­дар са­ны – 2 млн. 463940 (1946 ж. қазан­дағы са­нақ). Қазақ халқы ста­линдік зор­лық-зом­бы­лықтың құрба­ны болған ха­лықтарға көмегін аяған жоқ.

Соғыс жыл­да­ры Кеңес Одағы ұлттық бай­лығының үштен бірінен ай­рыл­ды. Өндірістегі жұмыс қолы­ның жетіспеуін то­лықты­ру мақса­тын­да 11 млн. 365 мың адам­дық Кеңес Ар­ми­ясы қата­рынан әскер­лерді бо­сату жүргізілді (де­моби­лиза­ция).

Соғыс­тан кейінгі алғашқы жыл – ауыл ша­ру­ашы­лығы үшін аса ауыр ке­зең.

40-жыл­дардың екінші жар­ты­сы – 50-жыл­дардың ба­сы – кеңес адам­да­рының ба­сым көпшілігі үшін ауыр ке­зең. Осыған қара­мас­тан аға ұрпақ өкілдері сол жыл­дарды «ал­тын ғасыр» деп атай­ды.

Ста­линнің қаза­сынан кейін (1953 жыл 5 на­урыз) ап­па­ратқа, қуғын­да­ушы ор­гандарға сүйен­ген жүйе дәуірі аяқтал­ды. «Жы­лымық жыл­да­ры» аталған 50-жыл­дардың екінші жар­ты­сынан бас­тап игі істер атқарыл­ды.

Бесінші бес­жылдық (1951–1955 жж.) ішінде 200-ге жуық жаңа кәсіпо­рын са­лын­ды. 1957 жы­лы тұңғыш теп­ло­воз­дар Қараған­ды темір жо­лының Ерей­мен­тау де­посын­да пай­да бол­ды. Эко­номи­каның да­му қарқыны өсіп, 1954–1958 жыл­да­ры 730 өнеркәсіп орын­да­ры мен цех­тар іске қосыл­ды. 1959 жы­лы Қазақстан өнім өндіру­ден Одақта 3-орынға шықты.

Тың жер­лер игерілетін ай­мақтар: Қазақстан, Сібір, Орал, Солтүстік Кав­каз, Еділ бойы. 1954–1955 жыл­да­ры 1 млрд. 100 млн. — 1 млрд 200 млн. пұт ас­тық алу белгіленді. Қазақстан­дағы тың жер­лерді иге­ретін об­лыстар: Қос­та­най, Ақмо­ла, Солтүстік Қазақстан, Көкше­тау, Торғай, Пав­ло­дар. Тың иге­руге басқа рес­публи­калар­дан адам­дар көшіріліп әкелініп, оларға көпте­ген жеңілдіктер жа­сал­ды.

60-жыл­дардың ор­та­сын­дағы жүргізілген ша­ралар – соғыс­тан кейінгі ке­зең ішіндегі эко­номи­каны қай­та құруға бағыт­талған ең ірі ұмты­лыс.

1960 ж. ор­та­сынан 1980ж. ор­та­сына дейінгі ке­зең – тоқырау жыл­да­ры. Тоқырау ке­зеңінің иде­оло­ги­ясын­дағы бас­ты бағыт­тардың бірі – орыс­танды­ру са­яса­ты.

128. Ғылым мен мәде­ни­ет­ке ста­линдік қыс­пақ. Е. Бек­ма­ханов ісі (1951–1952 жж.)

Соғыс­тан кейінгі жыл­дарда ста­линдік то­тали­тар­лық жүйе ғылым мен мәде­ни­еттің да­му­ына белгілі мөлшер­де ке­дергі жа­сады. Мы­салы, ком­му­нистік пар­ти­яның қатал иде­оло­ги­ясы қоғам­дық ғылым­дарға қат­ты қыс­пақ көрсетті.

Қазақстан пар­тия ко­митеті БК (б) П Ор­та­лық Ко­митетінің 1946 жылғы зи­ялы қауым­ды са­яси қуда­лауға ар­налған қаулы­сын орын­дау мақса­тын­да жұмыс істеді. Осы­дан бас­тап көпте­ген зи­ялы қауым­дардың, ғылым, мәде­ни­ет өкілдерінің са­яси қуда­ла­уы бас­талды. 1947 жы­лы ком­му­нистік пар­тия Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясы­ныңқұра­мын­дағы Тіл және әде­би­ет инс­ти­туты­на XIX ғасырға дейінгі қазақ әде­би­етінің ру­хани мұра­сын зерт­те­уге тыйым сал­ды. Се­бебі бұл кездің мұра­лары «ескінің қал­дығы» ретінде си­пат­талды. Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясын­да, Мем­ле­кеттік уни­вер­си­тет­те, жа­зушы­лар қауымы өкілдері ішінен «ха­лық жа­ула­рын», «бөгде ой­лы адам­дарды» іздеді.

М. Әуезов, Қ. Сәтба­ев, Қ. Жұма­ли­ев, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан сияқты қазақстан­ның бірту­ар ұлда­рына «ескіні жа­зушы­лар» ретінде негізсіз айып­тар тағыла бас­та­ды. Белгілі ғалым­дарға (А. Жұба­нов, Б. Сүлей­ме­нов, Е. Ыс­ма­илов, С. Кеңес­ба­ев т. б.) әр түрлі жа­ла жа­был­ды. М. Әуезов, Қ. Сәтба­ев сияқты ғалым­дар біраз уақыт бойы қазақстан­нан тыс жер­лерді (Ле­нинг­рад, Моск­ва) ме­кен­деді.

Е. Бек­ма­ханов ісі. Ермұхан Бек­ма­ханов Во­ронеж пе­даго­гика инс­ти­тутын бітірген та­рих­шы ғалым бол­ды. Е. Бек­ма­ханов 1943 жы­лы «Қазақ ССР та­рихы» ат­ты еңбек жа­зып, 1946 жы­лы док­торлық дис­серта­ция қорғады. 1947 жы­лы дис­серта­ци­ясын «XX ғасыр­дың 20–40 жыл­да­рын­дағы Қазақстан» тақыры­бын­да мо­ног­ра­фия етіп шығар­ды. Е. Бек­ма­ханов бұл еңбек­терінде 1837–1847 жыл­дардағы Ке­неса­ры Қасымұлы бас­таған көтеріліс ту­ралы кең көлем­де жазған бо­латын. Осыған бай­ла­ныс­ты Е. Бек­ма­хановқа Ре­сей­ге қар­сы көтерілісті жақтаған, Ке­неса­ры қозғалы­сын ақтауға ты­рысқан бур­жу­азияшыл, ұлтшыл де­ген айып тағыл­ды. 1950 жыл­дан бас­тап ком­му­нистік пар­тия бас­пасөз арқылы Е. Бек­ма­ханов­ты ашық айып­тай бас­та­ды.

1951 жы­лы ҚазКСР-нің Жоғарғы со­ты Е. Бек­ма­ханов­ты айып­ты деп та­уып, 25 жылға бас бос­тандығынан айыр­ды. Ол Гу­лаг ла­геріне жа­засын өте­уге жіберілді. Е. Бек­ма­ханов 1954 жы­лы ақта­лып түрме­ден бо­сады. Оның бос­тандыққа шығуына А. М. Панк­ра­това, А. П. Куч­кин сияқты ғалым­дар көп көмек көрсетті. Е. Бек­ма­ханов ақта­лып шыққан­нан кейін, өзінің ғылы­ми пе­даго­гика­лық жұмы­сын жалғас­тырды. Е. Бек­ма­ханов 1966 жы­лы қай­тыс бол­ды.