Етістіктің рай категориясы (Категория наклонения глагола)

Наклонение – это грамматическая категория в системе глагола, обозначающая отношение действия к реальности, представление о возможности, желательности, истинности. Глагол казахского языка имеет 4 наклонения. Это:

1. ашық рай (изъявительное наклонение);

2. бұйрық рай (повелительное наклонение);

3. шартты рай (условное наклонение);

4. қалау рай (желательное наклонение).

Ашық рай обозначает действие в настоящем, прошедшем и будущем времени. Нап.: Айдын кітап оқып отыр (осы шақ). Жансая үй жинады (өткен шақ). Мен ертең киноға барамын (келер шақ).

Шартты рай выражает возможность и желательность действия при тех или иных условиях. Условное наклонение образуется прибавлением суффиксов -са, -се к основе глагола. М.: Сіз шақыр-са-ңыз біз барамыз. Мен хат жаз-са-м, ол келеді. Ол кел-се, мен барамын.

91-тапсырма. Көп нүктенің орнына рай категориясының тиісті жұрнақтарын қосып жазып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

Егер қалмақтарға ірі-ірі соққылар бер... , онда оларды кейін қайтарар еді. Осы шайқасты қазақ халқы жең..., онда Тәуке хан Төлені Ұлы жүздің бас биі етіп сайламақшы еді. Тәуке өзінің «Жеті жарлығын» (заңдарын) жаса... , онда оны жүзеге асыру үшін, көрші елдермен достық қарым-қатынас жасауға кірісер еді. Үш жүздің ұлы ханы деген атағы болма... , әр жүздің ханы өз бетімен, өз билігімен басқарды. Байтақ Отанды алып жатқан қазақ бір жерде ғана қырылған бол... , ол арнайы сөз болмас еді (шындыққа жанаспайды).

92-тапсырма. Тәуке хан мен Төле бидің жеңістері туралы жазылған өлең жолдарының мағынасын түсініп, түсінгендеріңізді айтып беріңіздер.

Тәуке мен Төле бірігіп, Қолын бастап қазақтың,

Қылышын өткір қайраған. Қалмақты кейін айдаған.

Осы жеңістен кейін қазақ халқы Төлені қатты бағалады, Тәуке хан Төлені Ұлы жүздің бас биі етіп сайлады.

Туған жер, туған ел азаттығы үшін өткен арпалыстан мынадай жыр жолдары ел арасына кең тарап, бүгінгі ұрпаққа мұра болып кеткен:

Төле би жайшылықта билік еткен, Жорықта қол басқарып, іс атқарып,

Соғыста найза ұстап ерлік еткен. Үйретіп жас ерлерге тәрбие еткен.

93-тапсырма. Жақшаның ішіндегі етістіктерді тиісті формаға қойып жазыңыздар. Мәтінді мазмұндаңыздар.

Қаралы 1723 жылға дейін қазақ хандығы Ұлы жүз жерінде орналасып (келу). 1722 жылы жоңғарлықтар жоралғы топ құрып үлкен шабуылға дайындала (бастау). 1727 жылы жоңғарлықтар қазақпен қайта (соғысу). Бұл соғыстың салдарынан наймандар батысқа (көшу). Найманның Садыр деген руы қатты қырғынға (ұшырау). Төле жаудың алдын бөгеп, шегіне (соғысу). Бұл соғысқа басқа батырлармен бірге Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай батырлар (қатысу), олар жауға қатты соққы (беру). «Қаруға өзгеріс енгізу керек, жаудың жақсы қаруын да пайдалануымыз қажет, - деп Төле әскерді шынықтыру, жаудың әдіс-айласын білу жөнінде бірқатар шаралар белгіледі.

94-тапсырма. Сөйлемдерден рай категориясында тұрған сөздерді тауып, астын сызып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

Отбасының берекесі, ердің ырысы жақсы болса, ол әйелге байланысты деп, Төле би олардың бақытты болуларына жағдай жасап отырған. Шындықты танытып, әділдікке қол жеткізсе, ол Төле бидің әртүрлі амал-тәсілдерін қолдана білгені. Төле би шабындыққа таласқан екі жігітті ертіп сыртқа шықса, бидің сөзін жерге тастамай, екеуі қол алысып, татуласып кетіпті. Халқының ынтымақ-бірлігін ойласа, қолынан келгеннің бәрін жасар еді.

95-тапсырма. Төле би атынан айтылған толғаудағы шартты райда тұрған сөздерді теріп жазып, олармен сөйлемдер құрастырып, өлеңді мазмұндаңыздар.

Жаңбыр жаумаса, жер жетім, Балаң жақсы болса,

Басшысы болмаса, ел жетім. Жан мен тәннің шырағы.

Ұқпасқа айтқан сөз жетім ... Әйелің жақсы болса,

Атың жақсы болса, Бірінші – иманың,

Ер жігіттің пырағы. Екінші – жиғаның,

Үшінші – ырысыңның тұрағы ...

96-тапсырма. Төле бидің тәрбиелік мәні жоғары шешендік сөздерінен түсінгендеріңізді өз сөздеріңізбен айтып беріңіздер. Шартты райда тұрған сөздерді табыңыздар.

Уа, көсіле шабар жерің бар, Құлдық ұрсаң дұшпанға,

Ту көтерген ерің бар, Арылмайтын сорың бар...

Қол боларлық елің бар, Құлдық ұрсаң дұшпанға,

Атадан қалған сара жолың бар, Еркек болып туды деп,

Мына сені кім айтар?

97-тапсырма. Төмендегі сөз және сөз тіркестерімен шартты рай формасында сөйлемдер құрастырыңыздар.

Тыңдау, сауатын ашу, шешен болу, көзге түсу, шақыру, кеңесші болу, көріну, тығыз байланысу, сақталу, суреттеу, білімді болу.

3-апта. 8-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Етістіктің бұйрық, қалау райлары.

98-тапсырма. Мәтінді мұқият оқып, Қазыбек бидің ақылдылық, тапқырлық, шешендік ерекшеліктерімен танысып, оның өсиет сөздерінің мән-мағынасын ашып, мазмұндаңыздар.