monologi

“Ул егылган арып”, — дисђлђр, Син ышанма, бђгърем!

Мондый сњзне Дуслар ђйтмђс, якын књрсђлђр...

Сића миннђн хђбђр китерсђлђр, “Алмаштырган илен”, - дисђлђр, Син ышанма, бђгърем! Мондый сњзне

Дуслар ђйтмђс, мине сљйсђлђр...

Сића миннђн хђбђр китерсђлђр, “Муса инде њлгђн”,- дисђлђр, Син ышанма, бђгърем! Мондый сњзне

Дуслар ђйтмђс, сине сљйсђлђр.

ГОМӘР БӘШИРОВ

Гомәр Бәшир улы Бәширов 1901 нче елда Татарстан республикасы Арча районы Яңасала авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Ќиде яшеннән Гомәрне мәдрәсәгә укырга бирәләр. Тик аңа озак укырга туры килми. Әтисе авыру сәбәпле, ул укуын ташлый.

Апасы ярдәмендә укырга өйрәнгәч, ул Габдулла Тукай шигырьләрен, “Йосыф-3өлђйха" поэмасын, Каюм Насыйриның "Әбугалисина" китабын укый. Шул әсәрләрдән башланган китапка мәхәббәт, мәгърифәткә омтылу Гомђр Бәшировның гомерлек юлдашына әверелә.

Гомђр Бђширов Арча районы Бирәзә авылында башлангыч мәктәп укытучысы булып эшли башлый. Аннары ул Кызыл Армия сафына алына. Кызу көрәш көннәре, Петроград, Таврия далалары, Сиваш сазлыгын кичү...

Егет тормыш тәҗрибәсен туплый. Кулына каләм ала. Эзләнә, күп укый.

61

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

1936 — 1938 нчы елларда Гомәр Бәширов төрле редакцияләрдә эшли. 1933 нче елда "Әни" исемле хикәясе басылып чыккач, әдәбиятка өметле каләмле язучы килүе билгеле була. 1936 нчы елда "Сиваш" повесте басыла.

Бөек Ватан сугышы көннәреңдә Гомәр Бәширов "Намус" романын иҗат итђ башлый. Роман 1948 нче елда басылып чыга. Бу романы љчен Гомәр Бђширов СССР Дәүләт премиясенә лаек була. Гомәр Бәшировның “Намус” романы күп телләргә тәрҗемә ителгән. Шушы әсәргә нигезләнеп, танылган татар композиторы Нәҗип Җиһанов “Намус” операсын иҗат иткән. Аның либреттосын Әхмәт Исхак язган.

Язучының якты хисләр уята торган икенче повесте — "Туган ягым — яшел бишек". Әсәрдә туган як табигате, кић күңелле юмарт татар халкы џђм аныћ гореф-гадђтлђре, йолалары сурђтлђнђ.

Гомәр Бәшировның тагын бер зур әсәре — "Җидегән чишмә" романы табигатьне саклау өчен кљрәш темасына багышланган.

Г.Бђширов — фольклор әсәрләрен туплап, бастырып чыгару эшенә да күп көч куйган язучы. Аныћ “Туксан тугыз мәзәк", "Мең дә бер мәзәк" исемле китаплары бар. Язучы иҗатында публицистика һәм очерк жанры да әһәмиятле урын алып тора. Ул әдәби тәнкыйть үстерүгә дә үзеннән љлеш кертә.

Гомәр Бәширов — актив җәмәгать эшлеклесе иде. Ул Татарстан Язучылар берлеге идарәсенең рђисе булып эшлђде, ике тапкыр СССР Югары Советына депутат булып сайланды. Ђдђбият љлкђсендђге ућышлары љчен ул орденнар, медальләр белән бүләкләнде. Гомәр Бәширов — Татарстанныћ халык язучысы.

Гомђр Бђшировныћ ић атаклы романы ничек атала? "Җидегән чишмә" романы нђрсђгђ багышланган? Књренекле язучыныћ ќђмђгать эшчђнлеге нидђн гыйбарђт?

Биремнђр.

62

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

1. Гомђр Бђшировныћ ђдђби эшчђнлеге турында сљйлђгез.

2. Язучыныћ "Җидегән чишмә" романы табигатьне саклауга багышланган. Бу проблеманыћ хђзер дђ актуаль икђнлеген исбатлагыз.

ÔЂНИС ЯРУЛЛИН

Ф нис Яруллин 1938 нче елда Татарстанныž Баулы районында туган. Булачак язучы туган як табигатенђ балачактан ук сокланып њскђн.

Сугыштан соžгы елларда Ф нис Яруллинга белем алырга мšмкинлекл р булмый, чšнки аныž тисе сугышта Ÿ лак була. Сигезьеллык м кт пне т мамлагач, Ф нис Яруллин “Татнефть” берл шм сенд монтер булып эшли башлый. Х рби хезм тк алынгач, ул укчы-радистлар зерли торган авиация м кт бен эл г Ÿ м анда ныклап иžел атлетика бел н шšгыльл н . Кызганычка каршы, физик кœнегœл р башкарганда, ул турниктан егыла Ÿ м имг н . Шул кšнн н бирле Ф нис Яруллин урын šстенд ята.

Павел Корчагин образы бел н рухланган егет œзенеž бšтен тормышын Ÿ м кšчен д биятка багышлый. Читт н торып укып, Казан д œл т университетыныž татар теле Ÿ м д бияты бœлеген т мамлый, шигырьл р, хик ял р, драма с рл ре яза башлый. Аныž китаплары д бият сšючел р арасында зур уžыш казана. Тšрле елларда аныž “Мин тормышка гашыйк”, “Аерылмас дустым” Ÿ м башка шигырь ыентыклары басылып чыга. Республикабыз театрлары с хн л ренд “Ђн кил автомобиль”, “Сšембик егет сайлый” Ÿ м башка пьесалары куела.

1995 нче елда “ ан авазы” исемле китабы šчен Ф нис Яруллин Татарстанныž Габдулла Тукай исеменд ге Д œл т премиясен лаек була. Ф нис Яруллинга д бият šлк сенд ге уžышлары šчен “Татарстан Республикасыныž атказанган м д ният хезм тк ре” диг н мактаулы исем бирел , Ÿ м ул шулай ук Халыклар дуслыгы ордены бел н д бœл кл н .

Ф нис Яруллинныž аерым шигырьл ре рус, казах, венгр, болгар, инглиз Ÿ м башка телл рг т р ем ителг н. Х зерге вакытта шагыйрь и ат эшен

63

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

д вам ит , яžадан-яžа шигырьл р, повестьлар яза. Ул — 30дан артык китап

Фђнис Яруллинныћ язучы булуына нђрсђ тђэсир иткђн? Язучы, шагыйрь, драматург буларак ул нђрсђлђр иќат итђ? Ђдип нинди дђњлђт бњлђклђренђ лаек булды?

Биремнђр.

1. Ф.Яруллинныћ иќаты турында сљйлђгез.

2. Ф.Яруллинныћ укытучыларга багышланган шигырен яттан љйрђнђгез.

Èž ãœç ë êåøå èê íñåç

Килг н чакта башка авырлык,итми калса кšч я сабырлык, Сиздермич ярд м итк нсез — Сез иž гœз л кеше ик нсез.

Балаларныž теле кыžгырау, Гел чынгылдый — ява меž сорау. Барысына да авап бирг нсез — Сез иž гœз л кеше ик нсез...

Мактагансыз тиеш урында, Яклагансыз тиеш урында.

Безнеž šчен Сез тир тœкк нсез — Сез иž гœз л кеше ик нсез.

ÔЂРИТ ЯРУЛЛИН

64

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Танылган композитор Ф рит Яруллин — татар милли балетына нигез салучы. Ул 1914 нче елда Казанда туган. Аныž тисе кœренекле халык музыканты ЗаŸидулла Яруллин булган. Кечкен чакта ук Ф рит Яруллин тисе кебек оста музыкант булырга тел г н. Башта аны тисе фортепианода уйнарга šйр тк н. Соžыннан Ф рит Яруллин Казан музыка техникумында укыган. Яшь музыкант Казанныž м д ни тормышында актив катнашкан: концертларда аккомпаниатор булган, œзешч н хор бел н ит кчелек итк н.

Техникумны бетерг ч, Ф рит Яруллин М ск œ консерваториясенд укуын д вам итк н. Биред ул татар опера студиясенд белем алган. Фәрит Яруллин опера студиясенә кергәндә, инде берничә җыр ("Комсомолка - партизанка", "Егерменче елларда" (Ә.Ерикәй сүзләре),"Колхоз кызына" (М. Җәлил сүзләре), "Лагерь җыры" (Җ.Тәрҗеманов сүзләре һ.б.) һәм фортепиано өчен пьеса язган була. Студиядә укыганда, ул фортепиано белән виолончель өчен соната, кыллы квартетын џәм симфониясенең беренче кисәген, романслар яза.

1939 нчы елда Ф рит Яруллин бšек татар шагыйре Габдулла Тукайныž “Шœр ле” поэмасы буенча музыкаль с р яза башлый. Тиз арада сценарий тšзел , Ÿ м композитор балетныž кœренешл рен бер-бер артлы и ат ит рг кереш . “Шœр ле” балеты 1941нче елныž августында М ск œд татар д бияты Ÿ м с нгате кšнн ренд куелырга тиеш була. Л кин 1941 нче елныž июненд Бšек Ватан сугышы башлана, Ÿ м Ф рит Яруллин фронтка кит . 1943 нче елда лейтенант Ф рит Яруллин батырларча Ÿ лак була.

Ф рит Яруллинныž “Шœр ле” балеты беренче тапкыр бары тик 1945 нче елда куела. Озак еллар инде леге с р Татарстанныž опера Ÿ м балет театры с хн сенн н тšшми. Балетны Татарстан тамашачылары да, чит ил кунаклары да яратып карыйлар.

Ф рит Яруллинныž и ат гомере кыска булса да, аныž исемен халык онытмый.

65

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ф рит Яруллинныž и ат гомере кыска булса да, ул нђрсђлђр иќат итеп љлгергђн?

“Шœр ле” балеты кайчан языла џђм кайчан куела? Сезнећ бу балетны караганыгыз бармы?

Биремнђр.

1. Ф рит Яруллинныž и аты турында сљйлђгез. 2. Яраткан композиторларыгызны атагыз.

САРА САДЫЙКОВА

Халкыбызның сөекле композиторы џәм җырчысы Сара Садыйкова 1906 нчы елда Казанда приказчик гаиләсендә туа. Балачактан ук татарның моңҗырларын ишетеп үсә, музыка коралларында уйнарга љйрәнә, әдәбият-сәнгать кешеләре белән аралаша. Казан педагогия техникумында укыган елларында концертларда, спектакльләрдә катнаша. Укуга омтылыш, сәнгатькә мәхәббәт 16 яшьлек кызны Мђскђњгђ алып килә. Ул Мәскәү консерваториясендә укый.

ХХ гасырныћ 20-30 нчы елларында Сара Садыйкова җырчы буларак таныла. Күп кенә татар операларында ("Сания", "Эшче", "Качкын", "Илдар") тљп партияләрне башкара, мәшџүр "Башмагым", "Зәңгәр шәл" спектакльләрендә уңышлы чыгыш ясый, рус џәм Көнбатыш Европа музыкаль классикасын халыкка җиткерүгә дә үзеннән љлеш кертә.

Сара Садыйкова күп кенә шагыйрьләр, артистлар, рәссамнар белән иҗади дуслыкта яшәде, гомеренең ахырына кадђр халык белән очрашып торды, кичәләрдђ чыгышлар ясады.

Моң-җырлары, тырыш хезмәте љчен халык үзенең талантлы кызын "Сары Сандугач" дип атады. Сара Садыйкова — Татарстанның халык артисткасы, Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты.

Сара Садыйкова инде безнең арада юк. Әмма аның рухы җырларында

ÿøè.

Сњзлек:

66

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Сораулар:

Сара Садыйкова кайсы љлкђлђрдђ ућышка ирешђ?

Халык Сара Садыйкованы ни љчен "Сары Сандугач" дип атаган? Танылган композиторныћ кљйлђрен ишеткђнегез бармы?

Биремнђр.

1. Татарстанның халык артисткасы Сара Садыйкова турында сљйлђгез. 2. Музыка љлкђсендђ дан казанган хатын-кызларны атагыз.

БАКЫЙ УРМАНЧЕ

Татарстанның халык рђссамы, РСФСРның атказанган һәм халык рђссамы, Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Бакый Урманче — татар рәсем һәм сынлы сәнгатен профессиональ дәрәҗәгә күтәргән зур осталардан берсе. Ул элекке Казан губернасы Тәтеш өязе хәзерге Буа районында дөньяга килә. 1907-1914 нче елларда Казандагы Мөхәммәдия мәдрәсәсендә белем ала, аннары авылда укытучы булып эшли. Беренче бөтендөнья сугышы чорында армиягә мобилизацияләнә: Казахстанга эләгеп, андагы Австрия хәрби әсирләреннән рәсем сәнгатенђ љйрђнђ.

Башта Б.Урманче Казан художество училищесында укый. Аннары Югары художество-техник остаханђсенђ укырга кереп, аны тәмамлый. Казанда, Мәскәүдә, Донбасста, Башкортстанда эшләп, тормыш тәҗрибәсе туплый, актив иҗат эше белән шөгыльләнә. Бу чорда Б.Урманче көнкүреш џәм портрет жанрында күбрәк эшли џђм "Сепарат янында", "Самавыр янында", "Ќилкәнле көймәдә йөзү" кебек картиналарын иќат итђ.

Аннары Алма-Ата, Сәмәрканд, Ташкент шәһәрләрендә яши. Ул рәсем сәнгате, графика, китап иллюстрациясе, театр декорациясе, сынлы сәнгать, архитектура өлкәсендә зур иҗади казанышларга ирешә. Шулай ук Казахстан һәм Үзбәкстан сәнгатен үстерүгә зур өлеш кертә.

1958 нче елда рәссам Казанга кайта. Аның бу елларда иҗат иткән әсәрләреннән "Кышкы кояш", "Казан чите", "Юкәләр чәчәк ата", “Генерал-

67

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

майор Ф.Булатов", "Ибн Фадланның Болгарга килүе" һђм башкаларны күрсәтергә мөмкин.

Б.Урманче бу чорда тарихи шәхесләр, мәгърифәтчеләр, әдәбият һәм сәнгать вәкилләре, ялкынлы революционерларның скульптур портретларын иќат итә, аларны мәңгеләштерә. К.Насыйри, Г.Тукай, Ш.Мәрҗани, Г.Кариев, Ф.Әмирхан, Дђрдемәнд, Г.Ибраџимов, Н.Исәнбәт, М.Ќәлил, Н.Ќиһанов портретлары аша бу шәхесләрнең рухи байлыгын џәм матурлыгын күрсәтњгђ ирешђ.

Б.Урманче милләтебез џәм республикабыз тормышы белән тыгыз бәйләнештә яшәде. Хђзерге вакытта аның әсәрләре Халыкара күргәзмәләрдә күрсәтелә, шәхси күргәзмәләре дә оештырыла.

Сњзлек:

õәðáè әñèðëәð — военнопленные юêә — липа ќиëêән — парус

Сораулар:

Бакый Урманченыћ иќаты татар сынлы сђнгатенећ њсешенђ нинди йогынты ясаган?

Аныћ ђсђрлђре белђн кайда танышырга мљмкин?

Танылган татар рђссамнарыннан тагын кемнђрне атый аласыз?

Биремнђр.

1. Бакый Урманченыћ иќаты турында сљйлђгез.

2. Яраткан рђссамнарыгызны атагыз.

ХАРИС ЯКУПОВ

Россиянећ џђм Татарстанныћ халык рђссамы, СССРныћ Дђњлђт премиясе лауреаты Харис Якуповныћ исеме књплђргђ таныш, чљнки њзенећ озын иќат юлында рђссам 300 дђн артык хезмђт башкарган. Алар арасында њз масштаблары белђн књплђрне таћ калдырырлык 20 полотно џђм 200 дђн артык рђсем бар.

68

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Харис Якупов Казанда туа џђм анда сђнгать училищесын тђмамлый. Књренекле рђссамга фронт кырларында да булырга туры килђ. Бљек Ватан сугышында књрсђткђн батырлыклары љчен ул Икенче дђрђќђ Ватан сугышы ордены џђм Кызыл Йолдыз орденына лаек була.

Рђссамга Почет Билгесе орденын “Татарстан АССР оешу турында декретка кул кую” исемле картинасы љчен бирђлђр. Ул шулай ук ТАССРныћ џђм РСФСРныћ атказанган сђнгать эшлеклесе, РСФССРныћ џђм СССРныћ

халык рђссамы кебек мактаулы исемнђргђ ия була, Халыклар Дуслыгы џђм Ватан алдындагы хезмђтлђре љчен IV дђрђќђдђге орденнары белђн бњлђклђнђ.

Харис Якуповныћ ић яхшы хезмђтлђре Дђњлђт Третьяков галереясендђ, Россиянећ Шђрык мђдђнияте музеенда, Татарстан Республикасыныћ Сынлы сђнгать музеенда саклана. Бу рђсемнђр Финляндиядђ, АКШта, Кытайда, Кореядђ, Франциядђ, Монголиядђ, Венгриядђ, Болгариядђ, Югославиядђ џђм башка бик књп иллђрдђ књргђзмђлђрдђ булдылар.

Харис Якупов картиналарында Татарстанныћ кешелђрен, туган як табигатен џђм байлыгын тасвирлый. Аныћ фронтта ясаган рђсемнђре аеруча кызыклы, чљнки рђссам Сталинград, Курск Дугасы, Львов, Польша, Германия, Чехословакияне азат итњдђ њзе катнаша џђм фронт окопларында рђсемнђрен ясый.

ТР Президенты М.Шђймиев кушуы буенча, тиздђн Казан Кремле территориясендђге элеккеге юнкерлар училищесы бинасында махсус картина галереясе ачылачак. Бу Татарстан Республикасыныћ милли сђнгать галереясе булыр дип уйланыла. Галереядђ Харис Якуповныћ књргђзмђсенђ 440 кв.м бирелђчђк. Биредђ рђссамныћ 15 зур хезмђте џђм фронттагы рђсемнђре, шулай ук графикасы да урын алачак.

Сораулар:

Харис Якуповныћ иќаты нђрсђгђ багышланган?

69

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ул нинди мактаулы исемнђргђ ия?

Сынлы сђнгатьне њстерњ максатыннан, Татарстанда нинди эшлђр башкарыла?

Биремнђр.

1. Харис Якуповныћ иќаты турында сљйлђгез.

2. Њзегез белгђн рус џђм чит ил рђссамнарын атагыз.

АКАДЕМИК МИРФАТЫЙХ ЗЂКИЕВ

Татар тел белеме љлкђсендђ зур казанышларга ирешкђн галим, академик Мирфатыйх З киевич З киевнеž исеме бšтен дšньяга билгеле.

Ул 1928 нче елда Ютазы районында туган. М кт пт укыганда, ен колхозда эшл г н, кšтœ кšтк н, ат караган, тимерче д булган. М кт пне бетерг ч, ул Казан д œл т университетында, татар филологиясе бœлегенд укыган. Укуын т мамлаганнан соž, Мирфатыйх З киев татар теле кафедрасында эшк кала. Башта šлк н укытучы, аннары доцент, 60 нчы елларда татар теле кафедрасы мšдире булып эшли башлый. Докторлык диссертациясен яклагач, ул профессор д р сен ия була.

Кœп еллар М.З.З киев Казан педагогика институтыныž ректоры булып эшли, соžыннан Галим ан ИбраŸимов исеменд ге Тел, д бият Ÿ м с нгать институты бел н ит кчелек ит . Намуслы Ÿ м фидакарь хезм те бел н ул бик кœп ф нни д р л рг иреш : Татарстан Ф нн р академиясенеž академиксекретаре; Америкадагы Халыкара биографик институтыныž конкурсы буенча дšньяда иž танылган ит кчел рнеž берсе; 1992 нче елныž Халыкара кешесе Ÿ м башкалар.

М.З.З киев — 30дан артык ф нн р кандидатыныž хšрм тле остазы да. Аныž ш кертл ре арасында профессорлар Ф.С.Сафиуллина, Г.Ф.Саттаров Ÿ м башкаларны атарга мšмкин. Алар Татарстанда, Башкортстанда, Россиянеž кœп кен šлк л ренд Ÿ м башка бик кœп тšб кл рд эшлил р.

Академик М.З.З киев — кœпсанлы ф нни хезм тл р, монографиялђр, м кт п д реслекл ре авторы. Šч томлы "Татар грамматикасы" šчен ул Татарстан Республикасыныž Д œл т премиясен лаек булды. Гомум н

70

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com