monologi

Икътисадый тормышныž нигезен авыл ху алыгы т шкил итк н. Казанда зур остахан л р, завод-фабрикалар барлыкка килг н. Ш Ÿ р тиз œсеш алган. Бу чорда Казан Россиянеž иž эре с œд œз кл ренн н саналган. Анда телефон œтк релг н, ш Ÿ рнеž œз к урамнарында трамвай йšри башлаган, тимер юл челт ре киž йг н.

1920 нче елда Татар автономияле республикасы тšзел . 1921 нче елда татар теле беренче тапкыр д œл т теле дип игълан ител . Сугыштан соžгы елларда Татарстанда югары сыйфатлы товарлар итештерел башлый. 1950 нче елда “Татнефть” берл шм се тšзел Ÿ м республикабызныž икътисадында яžа тармак — нефть с н гате барлыкка кил . 1956 нчы елда Татарстан нефть чыгару буенча СССРда беренче урынга чыга.

1990 нчы елда Татарстан Республикасыныž д œл т суверенлыгы турында Декларация кабул ителг нн н соž, Татарстанныž Дђњлђт Советы тљзелде, беренче Президенты сайланды, Д œл т символлары булдырылды.

Бœгенге кšнд Татарстан башка республикалар, чит илл р бел н турыдантуры килешœл р тšзи, тыгыз Ÿ м ышанычлы мšн с б тл р урнаштыра, башка республикаларда, љлкђлђрдђ џђм чит илл рд в киллекл рен ача.

Х зерге вакытта Татарстан — œзенеž с яси, икътисадый, ф нни, м д ни казанышлары бел н дšньяда танылу алган республика.

31

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Сораулар:

Болгар д œл те кайчан тšзелг н?

Болгарлар н рс л р бел н шšгыльл нг нн р? Казан ханлыгы нинди д œл тнеž д вамы булган?

XVIII — XIX нче гасырларда Казан ш Ÿ ре нинди булган?

XX нче гасыр ахырында республикабызда нинди тарихи њзгђрешлђр булды?

Биремнђр.

1. Татарстан тарихы турында белгђннђрегезне сљйлђгез.

2.Татар газеталарыннан Татарстанныћ халыкара мљнђсђбђтлђре турында бер мђкалђ табып укыгыз џђм эчтђлеген сљйлђгез.

ТАТАРСТАННЫЋ ВЂКАЛЂТЛЕ ВЂКИЛЛЕКЛЂРЕ

Татарстан Республикасы Россия Федерациясенећ љлкђлђре, БДБ иллђре, кšнчыгыш џђм кšнбатыш дђњлђтлђре бел н элемтђлђрне киž йт . Чит илл рд Татарстанныž в кал тле в киллекл ре эшли. Хђзерге вакытта Татарстанныћ уннан артык вђкиллеге бар.

Мәскәү — Россия Федерациясенећ башкаласы, дөньякүләм билгеле иң зур шәһәрләрнең берсе. Анда чит ил вәкиллекләре џђм илчелеклђре бик күп. Татарстанныћ Россия Федерациясендђге вђкалђтле вәкиллеге 1994 нче елда ачылды. Бњгенге кљндђ вђкиллектђ 70 тђн артык хезмђткђр эшли. Чит ил эшкуарлары, сђясђтчелђр, мђдђният џђм фђн эшлеклелђре вђкилеккђ тљрле сораулар белђн мљрђќђгать итђлђр.

Вәкиллек Россия өлкәләре белән дә бәйләнешләрне ныгыта. Мәскәүдә 800 меңгә якын татар яши. Шуңа күрә Мђскђүнең татар иҗтимагый тормышы да вәкиллек белән бәйләнгән. 1941 нче елга кадәр Мәскәүдә татар милли үзәге булган. Әле 1913 нче елда ук танылган эшкуар Шәмси Әсәдуллаев ярдәмендә, халык акчасына татар мәктәбе, китапханә, зур заллы дүрт катлы йорт та салып куйганнар. Анда татар театры эшләгән, газета-журналлар чыгарылган.

Бүгенге көндә дә татарлар үзләренең оешмаларын булдырганнар. Мђскђњдђ 20 дђн артык оешма бар. Вәкаләтле вәкиллек бу оешмалар белән

32

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

бәйләнештђ тора. Моның өчен вәкиллектә махсус бүлек тә бар. Күптән түгел вәкиллек каршында яшьләр оешмасы барлыкка килде. Аңа Мђскђүнең югары уку йортларында Татарстаннан килеп укучы студентлар да, Мәскәүдә яшәүче татар егетләре-кызлары да керә. Шулай ук вәкиллек каршында оештырылган “Фатиха” фонды талантлы яшьләргә булышуны төп максат итеп куя.

Гомумән әйткәндә, вәкаләтле вәкиллек татар оешмаларына зур ярдәм итә.

Татарстанныћ вђкалђтле вђкиллеклђре кайсы иллђрдђ џђм љлкђлђрдђ бар? Татарстанныћ Россия Федерациясендђге вђкалђтле вђкиллеге нђрсђ белђн шљгыльлђнђ?

Мђскђњдђ яшђњче татарлар њзара ничек аралашалар?

Биремнђр.

1. Татарстанныћ Россия Федерациясендђге вђкалђтле вәкиллеге турында сљйлђгез.

2. Татарстанныћ чит иллђрдђге вђкалђтле вђкиллеклђренећ эшчђнлеге турында газеталардан мђгълњмат табып укыгыз џђм эчтђлеген сљйлђгез.

БŠТЕНДŠНЬЯ ТАТАР КОРЫЛТАЕ

Дšньяда иде миллионнан артык татар ис пл н . Аларныž биш миллионга якыны Россия Федерациясенд яши. Татарстаннан тыш татарлар Ульяновск, Чил бе, Оренбург, Пенза šлк л ренд , БДБ илл ренд д , Балтыйк буе д œл тл ренд д , чит иллђрдђ д яшил р. Бњгенге кљндђ Тљньяк Кавказда 100 мећгђ якын татар яши. Чит илл рд кырык меžн н артык татар бар.

1992 нче елда Президент М.Ш.Ш ймиев, татарларны берл штерœ максатыннан, Бšтендšнья татар конгрессын жыю турында ф рман чыгарды. Шул ук елныž енд Казанда Беренче Бšтендšнья татар корылтае œтте.

33

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Конгресска татарлар яши торган барлык тšб кл рд н д диярлек меžн н артык кеше килде. Анда даими эшли торган орган — Бšтендšнья татар конгрессыныž Башкарма комитеты тšзелде. Аныž р исе итеп КДУ профессоры Индус ТаŸиров сайланды. Башкарма комитет, ић беренче чиратта, Татарстан Республикасыныž башка д œл тл р бел н мšн с б тл рен ныгытырга, татар милл тен тупларга ярд м ит .

Башкарма комитет тšрле тšб кл рд милли м кт пл р ачу, татарча чыга торган газета-журналлар, ирле радио Ÿ м телевидение проблемаларын х л итœ šчен хакимият ит кчел рен мšр гать ит . Конгресс бинасында массакœл м м гълœмат чаралары ит кчел ре бел н зур семинар -киž шм л р уза. Башкарма комитет шулай ук татарлар яши торган тšб кл рд кœчм утырышлар да уздыра. Бу эшл р яхшы н ти л р бир .

Бœгенге кšнд тšрле тšб кл рд Ÿ м илл рд 130 дан артык татар милли оешмасы эшли. Бšтендšнья татар корылтаеныž Башкарма комитеты, аныž даими комиссиял ре Татарстанныž чит илл рд ге в киллекл ре Ÿ м милли оешмалар бел н тыгыз б йл нешт тора. Конгрессныž эшч нлеге татарларныž рухи œсешенд Ÿ миятле роль уйный.

Бšтендšнья татар конгрессы 5 елга бер тапкыр œтк рел .

Хђзерге вакытта дљньяда књпме татар исђплђнђ? Алар кайларда яшилђр? Бљтендљнья татар корылтаеныћ Башкарма комитеты нђрсђ белђн шљгыльлђнђ? Чит иллђрдђге татарлар Казанга килђлђрме?

Биремнђр.

1. Бљтендљнья Татар Корылтаеныћ Башкарма комитеты эшчђнлеге турында сљйлђгез.

34

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

2.Чит иллђрдђге татарлардан интервью алу љчен, 10 сорау тљзегез.

ЧИТ ИЛЛЂРДЂГЕ ТАТАРЛАР

Татарларныћ књпчелеге Татарстанда яшђсђ дђ, тљрле елларда, тљрле сђбђплђр аркасында чит иллђргђ киткђн татарлар да бар. Татарлар Чилђбе, Оренбург, Пермь, Ульяновск љлкђлђрендђ, Башкортстанда, Украинада, Молдовада, Литвада, Эстониядђ, Себердђ џђм башка тљбђклђрдђ яшилђр. Элеккеге СССР территориясеннђн башка Тљркиядђ, Финляндиядђ, Польшада, Австралиядђ, Кытайда, Германиядђ, Америкада татар диаспоралары бик кљчле.

Элек чит иллђрдђге татарларныћ Татарстан, Казан белђн элемтђлђре булмаган, ђмма алар туган теллђрен онытмаганнар, саклап калганнар, татар халкы турындагы мђгълњматларны, истђлеклђрне буыннан-буынга тапшырганнар.

90 нчы еллардан соћ аларга ђти-ђнилђренећ туган ќирлђре белђн якыннан танышырга мљмкинлеклђр булдырылды. 1992 нче елда татарларны берл штерœ максатыннан, Казанда Беренче Бšтендšнья татар конгрессы њткђрелде. Чит иллђрдђ яшђњче татарлар беренче тапкыр Татарстандагы туганнары, дуслары белђн очраштылар. Шул кљннђн бирле алар бер-берсенђ хатлар язышалар, интернет аша хђбђрлђшђлђр, Татарстан белђн кызыксынып торалар. Алар 5 елга бер тапкыр татар корылтаенда катнаша алалар.

Хђзерге вакытта 25 мећгђ якын татар Тљркиядђ яши. Бу илгђ татарларныћ эммиграциясе 19 нчы гасыр ахырында башланган џђм 20 нче гасырныћ 20 — 40 нчы елларына кадђр дђвам иткђн. Польшада 5 мећгђ якын татар яши. Мондагы татар диаспорасы берничђ дулкын эммигрантлардан формалашкан. Татарлар, нигездђ, дђњлђтнећ кљнчыгышында яшилђр. Фин татарларына килгђндђ, аларныћ књбесе Хельсинки, Тампере, Ярвенпия шђџђрлђрендђ яши. Татарлар бу илгђ 19 нчы гасыр ахырында — 20 нче гасыр башында сђњдђгђр буларак килгђннђр. Америка Кушма Штатларындагы татар диаспорасыныћ нигезен Икенче бљтендљнья сугышыннан соћ Европа џђм Азия иллђреннђн књчеп килгђн татарлар тђшкил итђ. Америка татарлары бер-берсе белђн аралашалар,

35

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

милли бђйрђмнђрне билгелђп њтђлђр. Татар диаспоралары шулай ук Канадада да , Австралиядђ дђ бар. Биредђге татар гаилђлђре бергђлђп Сабан туен бђйрђм итђлђр, тљрки халыкларныћ сђнгате џђм мђдђнияте белђн кызыксынып яшилђр.

Татарстан хљкњмђте чит ил татарлары белђн тыгыз элемтђдђ тора.

Дљньяда књпме татар исђплђнђ? Татарларныћ књпчелеге кайда яши?

Чит иллђрдђге татар диаспоралары кайчан формалашкан?

Чит иллђрдђге татарларныћ бер-берсе белђн аралашырга нинди мљмкинлеклђре бар?

Биремнђр.

1. Чит иллђрдђге татар диаспоралары турында сљйлђгез.

2.Интернеттан чит иллђрдђге татарлар турында мђгълњмат табыгыз џђм сљйлђгез.

ÒАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЋ МИЛЛИ КИТАПХАНЂСЕ

Татарстанныž Милли китапхан се Казанда, Кремль урамында иž матур биналарныž берсенд урнашкан. Бу бина фабрикант А.Ушков œтенече буенча кœренекле архитектор Карл Мюфке тарафыннан салдырыла Ÿ м биз л . Бœгенге кšнд д китапхан неž залларында бу йортныž ху асы Алексей Ушковтан калган б ллœр люстралар эленеп тора. Шул чорныž ш мд лл ре, с гатьл ре, каминнары, серле м гар л ре - барысы да œз урынында.

Казанда беренче м гать китапхан се ачылуга зур šлеш кертк н кешел р булып тиле-уллы Второвлар санала. Иван Алексеевич Второв, гомере буе тšрле телл рд ге китаплар, журналлар ыйган. Аныž байлыгы мирас булып улы Николай Иванович Второвка кœчк н. Петербургка кœчеп китк нд ,

36

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Николай Второв тисенеž китапхан сен ш Ÿ р идар сен бœл к итеп калдырган. Шулай итеп, Казанда беренче китапхан ачылган.

Татарстанныž тљп китапхан се 1991 нче елда Милли китапхан статусын алды. Бœгенге кšнд милли китапхан - дšньяда татар китабын, республика тормышына караган д биятны туплау, саклау џђм тарату бел н шšгыльл н . Аныž х зин сенд 3 миллионнан артык китап Ÿ м документлар саклана. 14 меžн н артык кулъязма Ÿ м сир к очрый торган басма китаплар — китапхан неž байлыгы.

Китапхан д тšрле бœлекл р бар: борынгы кулъязмалар Ÿ м сир к китаплар бœлеге; дšнья д бияты бœлеге; с нгать бœлеге; ф нни д бият, техникд бият, ф нни-методик д бият бœлекл ре, туган якны šйр нœг багышланган басмалар бœлеге, матбугат бœлеге; чит ил д бияты бœлеге Ÿ м башкалар.

Х зерге вакытта Милли китапхан — Идел буе м д ниятенеž Ÿ миятле œз ге. Ул халыкара танылу да алды: китапхан л рнеž халыкара ассоциациясен керде, аныž барлык Конгрессларында катнаша. Милли китапхан Америка Кушма Штатларыныž 8 китапхан се, Канаданыž, Тšркиянеž Ÿ м башка чит илл рнеž китап саклагычлары бел н китаплар алмашу турында килешœл р тšзеде.

Китапхан неž эшч нлеге кœпкырлы. Анда ф нни-гам ли конференциял р, язучылар бел н очрашулар уздырыла, камера оркестры Ÿ м ырчылар чыгыш ясый. Ел саен иž популяр китап конкурсына йомгак ясала. Шулай ук кœрг зм л р оештырыла, китапка багышланган д би кич л р œтк рел . Татарстанныž Милли китапхан се œзенеž эшч нлеге бел н халыкларны якынайтуга зур šлеш керт .

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Сораулар:

Казанда беренче ќђмђгать китапханђсе кайчан ачылган? Китапханђ ачылуга кемнђр зур љлеш керткђн?

Бњгенге кљндђ Татарстанныћ тљп китапханђсе ничек атала? Анда нинди бњлеклђр эшли?

Милли китапханђнећ эшчђнлеге турында нђрсђлђр ђйтђ аласыз?

Милли китапханђ кайсы иллђрнећ китапханђлђре белђн элемтђлђр урнаштырган?

Сез бу китапханђгђ йљрисезме? Кайсы бњлеклђрдђ булырга туры килде?

Биремнђр.

1. Татарстан Республикасы Милли китапханђсенећ эшчђнлеге турында сљйлђгез.

2. Яраткан китабыгыз турында фикерлђрегезне белдерегез.

ТАТАР МАТБУГАТЫ ТАРИХЫННАН

Татар вакытлы матбугаты тарихы ХIХ гасыр ахырыннан башлана џђм беренче тљрки газета “Тђрќеман”га барып тоташа (1883-1905). Аны књренекле ќђмђгать эшлеклесе Исмђгыйль бђй Гаспралы чыгара. Бу газета, Бакчасарайда нђшер ителсђ дђ, бљтен тљрки дљньядагы яћалыкларны яктыртып бара џђм тљрки халыклар љчен мљџим булган мђсьђлђлђр турында яза.

Татар телендђ беренче газета исђ 1905 нче елныћ сентябрендђ дљнья књрђ. Ул Петербургта чыга џђм “Нур” дип атала. Аныћ мљхђррире Гатаулла Баязитов була. Шул кљннђн башлап тљрле шђџђрлђрдђ яћа газета џђм журналлар чыга башлый. Октябрь аенда Казанда “Казан мљхбире” (“Казан хђбђрчесе”) газетасы дљнья књрђ. Беренче татар газетасыннан љч ай соћрак Ќаек шђџђрендђ “Фикер” газетасы басыла башлый. Аны књренекле татар шагыйре Габдулла Тукай џђм аныћ фикердђшлђре чыгара. Шул ук елда Казан шђкертлђре дђ њз газеталарын булдыралар. Ул “Ђльислах” дип атала џђм мђдрђсђ шђкертлђре тормышындагы тљрле вакыйгаларны чагылдыра.

38

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

1905 — 1906 нчы елларда татар зыялылары тырышлыгы белђн бик књп газета џђм журналлар чыга. Казанда “Азат” (соћрак “Азат халык” исеме белђн басыла) газетасын Галиђсгар Камал нђшер итђ, ђ “Таћ йолдызы”на Гаяз Исхакый, Фуат Туктаров, Сђгыйть Рђмиевлђр ќитђкчелек итђлђр. Оренбургта Хљсђен Ямашев тырышлыгы белђн “Урал” газетасы чыга, џђм анда эшчелђр тормышын яктырткан мђкалђлђр басыла. Бу вакытта Ќаекта – “Уклар”, Оренбургта – “Карчыга, “Чњкеч”, Ђстерханда — “Туп”, Казанда — “Яшен“, “Ялт-йолт” кебек сатирик журналлар да чыга. Алар татар ђдђбияты џђм матбугатыныћ алга таба њсешенђ зур йогынты ясыйлар џђм татар халкын милли рухта тђрбиялђњдђ, гореф-гадђтлђрне саклауда мљџим роль уйныйлар.

Хђзерге вакытта да татар телендђ чыга торган газета џђм журналлар шактый књп. Татар халкы, Татарстан Республикасы турындагы иќтимагыйсђяси яћалыкларны “Ватаным Татарстан”, “Татарстан хђбђрлђре” газеталарыннан, “Казан”, “Татарстан” журналларыннан белергђ була. Мђдђният љлкђсенђ караган хђбђрлђр “Мђдђни ќомга”, “Шђџри Казан” газеталарында, “Казан утлары”, “Мђйдан” журналларында басыла. “Мирас” журналы ђлегђ билгеле булмаган борынгы ђдђби ђсђрлђр белђн таныштыра. “Сљембикђ” журналы татар хатын-кызлары љчен нђшер ителђ.

Фђн љлкђсендђге яћалыкларны укучыга “Фђн џђм тел” журналы хђбђр итђ, ђ мђктђп, мђгариф љлкђсенђ караган хђбђрлђр “Мђгариф”, “Фђн џђм мђктђп” журналларында, “ Мђгърифђт” газетасында басыла.

Балалар љчен дђ махсус басмалар бар. Бу – “Сабантуй” газетасы, “Ялкын”, “Салават књпере” журналлары. Ђ яшьлђр тормышы турында “ Татарстан яшьлђре” газетасыннан, “Идел” журналыннан укып белергђ мљмкин.

39

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Сораулар:

Татар матбугаты тарихында нинди газета-журналлар булган?

Хђзерге вакытта татар џђм рус теллђрендђ чыга торган нинди газета џђм журналларны атый аласыз?

Рус телендђге газета-журналлардан сића кайсылары ошый џђм ни љчен?

Биремнђр.

1. Татар матбугаты тарихы турында кыскача сљйлђгез.

2. Элеккеге џђм хђзерге газета-журналларныћ исемнђрен чагыштырыгыз.

“КАЗАН УТЛАРЫ” ЖУРНАЛЫ

“Казан утлары” — татар халкының төп әдәби журналы. Ул — татар телендә чыга торган зур күләмле бердәнбер ђдђби-нәфис һәм иҗтимагый-сәяси журнал.

1922 нче елда чыга башлаган басманың беренче исеме “Безнең юл” була. Ул күренекле әдип, галим һәм җәмәгать эшлеклесе Галимҗан Ибраһимов җитәкчелегендә оеша. Журналның исеме берничә тапкыр үзгәрә: “Атака” (1930), “Совет әдәбияты” (1933), “Казан утлары”. Нинди генә исем белән чыкса да, ул үзенең укучыларына тугрылык саклады, әдипләр сүзен меңләгән укучыларына җиткерде.

Журнал — татар әдәбиятының, мәдәниятенең җанлы тарихы, елъязмасы. Татар әдипләренең күренекле әсәрләре укучыга иң элек “Казан утлары” журналы аша барып җитә.

Тарихи үзгәрешләр, њзгђртеп кору заманы татар халкының рухи мирасын тулы һәм дөрес итеп язарга мөмкинлек бирде. Журналда яңа рубрикалар ачылды: “Әдәбиятлар дуслыгы — халыклар дуслыгы”, “Татар хикәяләре хәзинәсеннән”, “Проза турында сөйләшү”, “Әдәби мирас”, “Тарихи шәхесләр”, “Татар халкы: төрле төбәкләрдә, төрле илләрдә” һ. б. Татар милләтенең бүгенге көне һәм киләчәге, гореф-гадәтләре, татар теленең язмышы һәрвакыт игътибар үзәгендә тора. Журналда публицистик язмаларга, яшьләр иҗатына, драма әсәрләренә дә һәрвакыт киң урын бирелә.

Журнал язмышы — әдәбият һәм халык язмышы ул.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com