monologi

Татар телендђ чыга торган нинди газета џђм журналларны белђсез? Татар халкыныћ тљп ђдђби журналы ничек атала?

Бу журналны оештыруга кем зур љлеш керткђн?

Хђзерге кљндђ журналда нинди мђсьђлђлђргђ игътибар бирелђ? Бњгенге кљндђ журналныћ баш мљхђррире кем?

Биремнђр.

1. “Казан утлары” журналы турында сљйлђгез.

2. Журналист нинди сыйфатларга ия булырга тиеш? Њз фикерлђрегезне ђйтегез џђм дђлиллђгез.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЋ ДЂЊЛЂТ МУЗЕЕ

Татарстан ќире зур тарихка ия. Аныћ бай тарихы музейларда чагыла. Республикабызныћ ић зур музее — Татарстанныћ Берлђштерелгђн Дђњлђт музее. Ул 1895 нче елныћ 5 нче апрелендђ ачылган. Андагы экспонатларныћ тљп љлешен туган якны љйрђнњче, књренекле археолог џђм тарихчы Андрей Федорович Лихачевныћ шђхси тупланмасы џђм 1890 нчы елда њткђрелгђн фђнни-сђнђгый књргђзмђ материаллары тђшкил итђ. Музейныћ беренче уставында болай дип язылган: “Музейныћ тљп максаты — бу якныћ табигате, биредђ яшђњче халыклар турында кић мђгълњмат бирњ”.

Музей Россия џђм Татарстан љчен архитектура џђм тарихи истђлек булган бинада урнашкан. Элек анда Сђњдђ йорты булган. Бина XIX нчы гасыр дђвамында

41

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

тљзелгђн џђм бары гасыр ахырына гына тулысынча формалашкан. Аныћ беренче архитекторы Ф.Е. Емельянов булган. Соћрак бу бина архитекторлар И.Бессонов, И.Колмаков, С. Козловалар тарафыннан њзгђртеп эшлђнгђн.

Берлђштерелгђн Дђњлђт музее фондларында дљньяныћ тљрле иллђреннђн ќыелган 700 мећнђн артык экспонат саклана. Алар арасында Болгар чорына караган ђйберлђр дђ, Казан ханлыгы чорын да, Татарстанныћ бњгенгесен књрсђткђн мђгълњматлар да бар. Каен тузына язу љчен кирђкле ђйберлђр, Болгар џљнђрчесенећ ќир йортлары, чуен кою формалары, металлга тљшерелгђн бизђклђр, њзенчђлекле киемнђр, чигњле читеклђр, бизђнњ ђйберлђре, тђћкђле акчалар – болар барысы да музейга килњчелђрне ерак-ерак заманнарга алып китђ.

Татарстан табигатенђ — елга-суларына, урман-тауларына, кошларына џђм ќђнлеклђренђ багышланган экспонатлар да бик кызыклы.

1981 нче елдан музей Татарстан Республикасыныћ музейлар ќђмгыятен ќитђкли. Аћа республикабызда урнашкан 80 музей карый.

Татарстанныћ ић зур музейлары ниндилђр?

Дђњлђт музееныћ тарихы турында нинди яћа мђгълњмат белдегез? Сезнећчђ, музейлар ни љчен кирђк?

Биремнђр.

1. Дђњлђт музее турында сљйлђгез.

2.Дљньядагы ић зур музейларны атагыз џђм берсе турында сљйлђгез.

СЫНЛЫ СЂНГАТЬ МУЗЕЕ

Казанда Карл Маркс урамында бик матур ак йорт бар. Монда Сынлы сәнгать музее урнашкан.

Музей залларыннан үтү еллар, гасырлар буйлап сәяхәт итүгә тиң. Беренче зал безне XVI нчы гасырга алып килә: монда борынгы иконалар, чиркәү кирәк-

42

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

яраклары урын алган. Икенче зал стеналарына алтынланган рамлы портретлар эленгән. Менә тагын бер зал. Монысына ап-ак каминнар, фарфор савыт-саба, көлкеле сыннар куелган. Аннан соң кергән залда наратлар үсә, урманнар шаулый, аланнарда кояш нурлары уйный. Бу — якташыбыз Иван Иванович Шишкин картиналары.

Икенче катта сакланучы әйберләр татар өйләрендә XX нче гасыр башында киң кулланылган: тљрле тљстђге җепләр белән чигелгән сөлгеләр, энҗе һәм сәйлән белђн бизђлгђн калфаклар, көмеш беләзекләр...

Бүгенге көндә музейда бик зур эш алып барыла. Фәнни хезмәткәрләр сәнгать әсәрләрен өйрәнәләр, яңаларын эзләп табалар. Рәссам-реставраторлар зарарланган картиналарны “дәвалый”. Экскурсоводлар музейга килүчеләргә аныћ хәзинәләре турында сөйлиләр.

Беренче коллекция хуҗасы — Андрей Федорович Лихачев — үзе үк җыючы да, саклаучы да, галим дә булган. Аны аеруча археология фәне кызыксындырган. Үз чорында ул борынгы Болгар тарихын иң яхшы белүчеләрдән саналган. Хәзер А.Лихачев коллекциясенең археологик өлеше Казандагы дәүләт музеенда саклана. А.Ф.Лихачев шулай ук сынлы сәнгать белән дә мавыккан, үзе дә рәсемнәр ясаган. Башка рәссамнарның картиналарын да җыйган. Замандаш рәссамнары И.Шишкин, А.Каменев картиналарын үзләреннән сатып алган. Узган гасыр рәссамнары Д.Левицкий, В.Боровиковский, В.Тропинин, А.Венецианов хезмәтләрен антикварлардан эзлән тапкан. Италия, Франция, Германия буйлап сәяхәт иткәндә, Көнбатыш Европа осталарының әсәрләрен алып кайткан. Сынлы сәнгать музее шушы картиналар галереясыннан башланган.

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Сораулар:

Казанда нинди зур музейлар бар? Сынлы сђнгать музее кайда урнашкан?

Аныћ залларында нинди экспонатлар саклана? Музей хезмђткђрлђре нђрсђ белђн шљгыльлђнђлђр?

Беренче коллекция хуќасы турында нђрсђлђр белдегез? Сезнећ бу музейда булганыгыз бармы?

Биремнђр.

1. Татарстанныћ дђњлђт сынлы сђнгать музее турында сљйлђгез.

2. Тљрле иллђрдђге дљньякњлђм танылган сынлы сђнгать музейларын атагыз.

ÒАТАР ТЕАТРЫ

Татар профессиональ милли театрыныž туган кšне — 1906 нчы елныž 22 нче декабре. Бу кšнне атаклы драматург, артист, режиссер Гали сгар Камалныž "Кызганыч бала" с ре с хн л штерелг н. Г. Камал татар драматургиясен Ÿ м театрына нигез салучы булып санала.

Беренче татар драма артистлары труппасы "С йяр" (с ях тче) дип атала. Ул Казанда Ильяс Кудашев-Ашказарский ит кчелегенд тšзел . Аннары труппага с л тле артист, режиссер Габдулла Кариев кил Ÿ м тизд н труппа бел нит кчелек ит башлый.

Беренче елларда спектакльл р Казанда оештырылган "Ш рык клубы"нда куела. Г.Камалныž "Беренче театр", "Безнеž ш Ÿ рнеž серл ре" Ÿ м башка бик књп ђсђрлђре, шулай ук Фатих Ђмирханныћ, Гаяз Исхакыйныћ драмалары зур уžыш казана.

Башта татар театры Казандагы элек купецлар йорты булган бинага урнаша, 1926 нчы елда Горький урамына, элек чиновниклар клубы урнашкан Ÿ м зур тамаша залы булган бинага кœч . 1986 нчы елда ис татар дђњлђт акдемия театры šчен махсус бина салына.

20-30 нчы еллар — татар театрында музыкаль драма жанры туган чор, Ÿ м шул вакыттан театр музыкаль драма театры сыйфатында яши. Бу елларда

44

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

К.Тинчуринныž "З žг р ш л", "Казан сšлгесе" с рл ре с хн д н тšшми. Татар халкыныž кœренекле композиторы С.С йд шев бу с рл рг музыка яза.

Ш хес культы елларында татар театрыныž иž яхшы в килл ре юк ител : театрныž баш режиссеры, œлемсез "З žг р ш л" авторы — К.Тинчурин 1938 нче елда атыла; беренче профессиональ композитор С.С йд шев нахак яла белђн театрдан куыла.

Бšек Ватан сугышы башлангач, татар академия театрыныž кœп кен артистлары фронтка кит Ÿ м сугыш кырларында ятып кала. Н ти д 30-40 нчы елларда да театр зур югалтулар кичер . Театр тормышында анлылык бары тик 50 нче елларда гына кœз тел башлый. Театрга яшь драматурглар, режиссерлар кил . М ск œд ге Щепкин училищесын т мамлап, бер тšркем яшьл р кайта. Казан театр училищесын бетерœчел рд н иž яхшылары труппага алына.

1966 нчы елдан башлап, 40 елга якын театрныž баш режиссеры булып Марсель С лим анов эшли (2002 нче елда вафат). Ул заман тал пл рен туры килг н репертуар булдыра, Ÿ м театрда мелодрамалар, водевильл р, халык драмалары куела башлый. Н ти д тамаша залы беркайчан да буш булмый.

Соžгы 40 ел эченд татар театрында 200д н артык спектакль куелган. Алар арасында татар, рус, дšнья классикасы т р ем с рл ре бар. Х зерге вакытта татарлар да, руслар да, чит ил кунаклары да театрга яратып йšрил р. Бњгенге кљндђ театрныž баш режиссеры — Ф рит Бикч нт ев.

Татар милли театрыныћ туган кљне кайчан? Аћа кем нигез салган?

Татар театрыныћ тарихында нинди шатлыклы џђм фаќигале вакыйгалар булган? Сез бу театрга йљрисезме? Анда нинди спектакльлђр караганыгыз бар?

45

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Казанда тагын нинди театрлар бар?

Биремнђр.

1. Г.Камал исемендђге татар дђњлђт академия театры турында сљйлђгез. 2. Казан театрларыныћ исемнђрен атагыз.

ÑАБАН ТУЕ

Сабан туе — элек-элект н татар халкыныž яраткан б йр ме. Сабан туе — язгы эшл рне тšг лл œ б йр ме. Ул, гад тт , июнь башында œтк рел , шимб кšнне — авылларда, якш мбе кšнне район њзђклђрендђ була. 25 июньнђн соћ Казанда œт .

Сабан туе Идел буенда яш г н барлык милл тл рнеž д уртак б йр менйл нде. Анда татар халкы бел н берг рус, мари, удмурт, башкорт Ÿ м башка халыклар да катнаша. Б йр мне œтк рœ šчен, тигез Ÿ м уžайлы урын сайлана. Бу урын м йдан дип атала. Авыл халкы Ÿ м кунаклар м йданга б йр мч киенеп, кайсы яœ, кайсы машина бел н кил .

Сабан туенда иž зур ярыш — кšр ш. Татар кšр шенд сšлге тотып кšр ш л р. р кšр шче сšлге бел н кšнд шенеž биленн н урап тота Ÿ м аныирг егарга тырыша. Кšр шне малайлар башлап иб р л р. Аннары м йданда, чиратлашып, яшœсмерл р, егетл р, урта яшьл рд ге ирл р кšр ш . Кšнд шен аркасына яткырган кеше иž . Кšр шт батыр калучыга т к Ÿ м кыймм тле бœл к бир л р.

Сабантуйда икенче зур ярыш — ат чабышы. Атлар 5-8 километр ераклыктан м йданга чабып кер л р. Иž зур бœл кл рнеž берсе ат чабышында иžœчег бирел . Иž арттан килг н атныž ху асына да бœл к бир л р, муенына яулыклар, тастымаллар б йлил р.

М йданда тšрле халык уеннары Ÿ м спорт ярышлары оештырыла: шома колгага менеп, т ч алу; капчык киеп йšгерœ; капчык бел н сугышу; чœлм к вату; аяк б йл п йšгерœ; аркан тартышу Ÿ м башка кызыклы уеннар. Йšгерœ, биеклекк Ÿ м озынлыкка сикерœ, волейбол, теннис буенча спорт ярышлары да œтк рел .

46

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

М йданда артистлар да чыгыш ясый: биил р, ырлыйлар, н фис сœз сšйлил р. Балалар да кœžел ачалар, тšрле уеннарда катнашалар.

Ярышлар Ÿ м уеннар бетк ч, кешел р šйл рен таралалар. р йортта табынзерл н , б йр м ашлары пешерел . Кичен яшьл р šчен ыр-биюл р д вам ит . Сабан туе — кœžелле Ÿ м шатлыклы б йр м.

Сабан туе кайчан џђм кайда њткђрелђ? Бу бђйрђмдђ нинди ярышлар була?

Ярышларда ќићњчелђргђ нинди бњлђклђр бирђлђр? Сезнећ Сабан туенда катнашканыгыз бармы?

Биремнђр.

1. Татар халкыныћ милли бђйрђме — Сабан туе турында сљйлђгез. 2. Яраткан бђйрђмнђрегезне атагыз.

47

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ТАТАР ХАЛКЫНЫЋ КЊРЕНЕКЛЕ ШЂХЕСЛЂРЕ ØИЏАБЕТДИН МЂРЌАНИ

Ш. Мәрҗани – Россия халыкларының бөек мәгърифәтчесе.

Ул 1818 нче елда Арча ягында туган. Авыл мәдрәсәсендә белем алгач, Бохарага киткђн џђм Урта Азиядә 10 ел чамасы яшђгђн. Ул дәвердә Казан белән Бохара арасында сәүдә бәйләнешлђре нык булган. Мәрҗанинең тырышлыгы һәм гыйлеме турындагы хәбәрләр Казанга үзе Бохарада чакта ук килеп җиткән.

Казанга кайткач, ул беренче мәхәлләгә мулла итеп билгеләнә һәм, мәхәлләдә мәдрәсә ачып, укыта башлый. Аның дәресләре тирән эчтәлекле, төрле тарихи мәгълүматларга бай була. Ул шәкертләрен дөньяви фәннәр белән таныштыра. Аннары җәмәгатьчелек көче белән, Европа тибында мәктәп төзетә. Анда, парталар куеп, расписание буенча дәресләр бирә. Бу мәктәптә Мәрҗани тарих, география, геометрия, тригонометрия, астрономия, әдәбият фәннәрен укытырга керешђ.

Ш. Мәрҗани, 50 елдан артык мәдрәсәдә шәкертләр укытып, 200 дән артык яхшы белемле укытучы әзерли. Ш. Мәрҗани тырышлыгы белән кертелә башлаган фәннәр укыту башка мәдрәсәләргә дә күчә. Алга таба яңа ысул белән укыту Идел буе, Урал, Себер, Урта Азия мәдрәсәләрендђ дә гамәлгә кертелә. Хәтта Ташкент шәһәрендә дә “Мәрҗани мәктәбе” ачыла һәм 1930 нчы елга кадәр эшли.

Атаклы галим Шиһабетдин Мәрҗани тарих, философия, астрономия һәм башка фәннәр буенча 30 дан артык зур хезмәт язган. Ул тарихка аеруча зур әһәмият биргән. Урта гасыр галимнәренең әсәрләрен өйрәнгән. Ерак авылларга чыгып, борынгы кабер ташларын тикшергән, халык телендә сакланган истәлекләрне туплаган, төрле дәүләт эшлеклеләренең хатларын чагыштырып өйрәнгән, борынгы кулъязмалар һәм фәнни китаплар җыйган.

Шиһабетдин Мәрҗани чын мәгънәсендә бөек мәгърифәт реформаторы

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

җәмәгатьчелек — общественность

Сораулар:

Шиџабетдин Мђрќанинећ тормыш юлы џђм эшчђнлеге турында нђрсђлђр белдегез?

Атаклы галим гомерен нђрсђгђ багышлаган?

Бњгенге кљндђ Татарстанда Мђрќани исеме белђн бђйле нинди урыннар бар?

Биремнђр.

1. Књренекле мђгърифђтче Ш.Мђрќанинећ эшчђнлеге турында сљйлђгез.

2. Бњгенге џђм элеккеге мђктђплђрне чагыштырыгыз, аермаларын санап чыгыгыз.

КАЮМ НАСЫЙРИ

XIX йөзнең 60 нчы елларыннан башлап, ярты гасыр дәвамында тырыш һәм нәтиҗәле эшчәнлек күрсәткән педагог, язучы, галим Каюм Насыйри — татар мәгърифәтчелегенең күренекле вәкиле.

Каюм Насыйри 1825 нче елда туган. Каюмның бабалары һәм әтисе укымышлы кешеләр булалар. 1841 нче елда аны Казанга мәдрәсәгә укырга җибәрәләр. Анда ул гарәп, фарсы телләрен өйрәнә, татар әдәби теле буенча белемен арттыра.

1855 нче елда Каюм Насыйрины Духовное училищега татар теле укытучысы итеп чакыралар. Соңрак бу училищеның дәвамы булган Духовная семинариядә ул 1870 нче елга кадәр татар теле укыта. К. Насыйри үзәнең укытучылык эшенә бик җитди карый. Аның семинариядәге шәкертләре арасыннан да татар теле галимнәре чыга.

1871 нче елдан башлап, ул татар балаларына рус теле укытуга керешә. Ләкин К. Насыйрига бу эшне башкару җиңел булмый. Бина табу, балаларны укуга тарту өчен, күп тырышлык күрсәтергә, төрле авырлыклар кичерергә туры килә.

1879 нчы елдан К. Насыйри гомерен язучылык эшенә һәм фәнгә багышлый. Аның фәнни һәм әдәби хезмәтләре шул вакытларда дөнья күрә. Галим барлык көчен китап һәм дәреслекләр язуга, алган акчасын аларны бастыруга сарыф итә.

49

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Каюм Насыйри — XIX йөз татар мәгърифәтчеләре арасында иң эшлеклесе. Галим ана телендђ математика, география, ботаника, табигать белеме фәннәре буенча дәреслекләр яза, еллык өстәл календарьлары чыгара. Каюм Насыйриның иң зур эшчәнлеге тел өлкәсенә карый. Ул татар теленең беренче аңлатмалы сүзлеген төзи, русча-татарча һәм татарча-русча сүзлекләр төзеп бастыра. Дөрес һәм матур язу кагыйдәләрен күрсәткән кулланма яза. Татар теленең фәнни грамматикасын төзүгә дә нигезне К. Насыйри сала. Аның хезмәтләре үз вакытында ук тел галимнәренең югары бәясен ала.

Шул ук вакытта К. Насыйри, рус телен үзләштерү өчен, уку китаплары төзи һәм, рус теленең грамматикасын язып, аларны бастырып тарата. Ул рус, татар грамматикаларында булган яңалыкларны, аермалыкларны, үзенчәлекләрне өйрәнә һәм аларны укучыларына күрсәтә. К. Насыйри керткән бу яңалык хәзерге көндә дә, балаларга икенче телне өйрәткәндә, ућышлы методларның берсе булып санала.

Каюм Насыйриныћ педагогик эшчђнлеге ничек башланып китђ? Галимнећ тел љлкђсендђге эшчђнлеге турында нђрсђлђр ђйтђ аласыз? Каюм Насыйри тел укыту методикасына нинди яћалыклар керткђн?

Биремнђр.

1. Каюм Насыйриныћ тел љлкђсендђге эшчђнлеге турында сљйлђгез.

2. Бњгенге кљндђ татар тел белеме љлкђсендђ эшлђњче галимнђрне атагыз.

ÌЉХЕТДИН КОРБАНГАЛИЕВ

XX йөз башында яшәгән татар мәгърифәтчеләре һәм галимнәре арасында профессор Мөхетдин Корбангалиев күренекле урын алып тора.

50

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com