monologi

Казан шђџђре кайчан Казан ханлыгыныћ њзђгенђ ђверелђ? Ул заманда Казан нинди булган?

Казанда яшђгђн књренекле шђхеслђрдђн кемнђрне атый аласыз?

Биремнђр.

1. Казанныћ тарихы турында сљйлђгез.

2. Казанга багышланган шигырь табыгыз џђм сђнгатьле итеп укыгыз.

КАЗАН КРЕМЛЕ

Казан — Татарстанныž гына тœгел, бšтен дšньяга таралган татар халкыныž башкаласы, рухи м рк зе. Казан — Европа Ÿ м Азия м д ниятен тоташтыручы œз к. Ул — кабатланмас тарихи Ÿ йк лл рг бай ш Ÿ р. Башкалабызныž œз генд , Казансу елгасы ярында Кремль урнашкан.

Казан Кремле турында XVI гасырда ук тарихчылар сокланып язганнар. Аныž эченд таштан эшл нг н хан сарайлары Ÿ м м четл р булган. Х зерге Татарстан Республикасы президенты резиденциясе урынында элек хан сарае булган. Сарай каршындагы зур м йданда биек каравыл манарасы торган. Иž гœз л архитектура Ÿ йк ле — Сšембик манарасы да кœз тœ урынына охшаган. Кызыл кирпечт н салынган бу манара иде катлы. Аныž šч каты дœрткырлы, калганнары сигезкырлы итеп эшл нг н. Манараныž эчке ягында тар Ÿ м тек баскычлар ясалган.

Кремльд тагын бер гœз л манара — Спас манарасы бар. Ул XVI гасырда тšзелг н, XVIII гасырда аžа с гать урнаштырылган. Элегр к Кремльд н тšрле якларга чыга торган 13 капка булган, х зер сигезе ген сакланган.

21

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Казан кунаклары Сšембик -ханбик манарасы, Благовещение соборыныž матурлыгына сокланалар.

Казанныž œз генд н рс урнашкан? Казан Кремле кайчан тšзелг н?

Сšембик манарасы турында нил р бел сез? Кремльд ге икенче тарихи манара ничек атала?

Казан кунаклары нинди ист лекле урыннарга сокланалар? Сезг башкалабызныž кайсы м йданнары, урамнары ошый? Сез кайсы театрларда, музейларда булдыгыз?

Биремнђр.

1. Текстныћ эчтђлеге буенча диалог тљзегез.

2. Њзегезгђ ошый торган тарихи џђйкђл турында сљйлђгез.

ÑЉЕМБИКЂ МАНАРАСЫ

Сљембикә манарасы! Казанның гына тњгел, Татар иленең символына әверелде бу корылма.

…1549 елда Казан ханы — Сафагәрәй њлә. Сафагәрәйнең хатыны Сљембикә кушуы буенча, хан кабере љстенә шушы манара салына. Ул бик тиз арада тљзелә. Сљембикәне 1551 елда Мәскәњгә алып китђлђр. Димәк, мәгълњматлар әлеге манараның 1549—1551 еллар арасында салынуы турында сљйлиләр.

1552 елда Сафагәрәй кабере аннан алына. Шуннан соң бу корылманы књзәтњ манарасы итеп файдаланалар. Шул заманнар љчен ул бик мљһим стратегик урын була.

22

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Џәйкәл кљнчыгыш стилендә эшләнгән џђм борынгы культ корылмаларына охшаш: кисек пирамидалардан тљзелгән; 7 катлы; иң югарысы

— изге урын; тљрле тљсләргә буялган џђм тљрле орнаментлы террасалар бар. Сљембикә манарасының архитектура ягыннан тиңдәшләре Ыссык-Књл янындагы борынгы каберлектә бар. Алар XII—XIV гасырларда куелган.

Бу элементлар нәрсә турында сљйлиләр соң? Моңа ќавапны мљселман мифологиясеннән табарга мљмкин: “Алла катлам-катлам итеп Ќиде Књкне яраткан. Ќиденче књк љстендә Алла тәхете урнашкан…”

Ќиде књк! Ќиде катлы манара! Сљембикә њзенең сљекле иренә мәңгелектә ќиденче кат књккә књтәрелњен, ќәннәттә булуын теләгән.

Сљембикә -ханбикә ничәнче гасырда яшәгән? Аның ире кем булган?

Сљембикђ кушуы буенча аның ире кабере љстенә нәрсә тљзиләр? Бу манара нинди стильдә эшләнгән?

Сљембикә манарасының борынгы культ корылмалары белән нинди уртаклыклары бар?

Сљембикә њзенең сљекле иренә нәрсә теләгән?

Биремнђр.

1. Сљембикђ манарасы турында сљйлђгез.

2. Дљньяда тагын нинди атаклы манаралар бар? Шуларны атагыз.

ТАТАРСТАННЫЋ ТАБИГАТЕ

23

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Татарстанныћ табигате матур, бай, серле џђм тљрле. Калын зур урманнар да, тигез далалар да бар анда. Урманнарда тљрле агачлар њсђ, шућа књрђ катнаш урманнар да, ылыслы урманнар да шактый. Алар арасында тљз наратлар, нык имђннђр, зифа каеннар, нђфис юкђлђр, љрђћге, чыршы, карагай агачлары да бар. Куе агачлар арасында, куаклыкларда зур мљгезле пошилар, аюлар, бурсыклар, бњрелђрне очратасыћ. Кызыл тунлы тљлкелђр, куркак куяннар да еш очрый.

Татарстан Республикасын “дњрт елга иле” дип йљрткђннђр. Аныћ аша Идел, Чулман (Кама), Агыйдел, Нократ (Вятка) елгалары ага. Ык, Зђй, Мишђ, Чирмешђн, Зљя, Казансу елгалары исђ — аларныћ кушылдыклары. Кечкенђ елгалар, књллђр дђ књп анда. Аккош књле, Кабан књле, Зђћгђр књл, Тирђн књл џђм башка бик књплђр безнећ республикабызда урнашкан. Алар бик ућайлы ял итњ урыннары булып тора.

Татарстанныћ климаты уртача: кышлары артык салкын тњгел, ђ ќђйлђре тњзђ алмаслык эссе булмый. Шућа књрђ республиканыћ бай табигате, йомшак, саф џавасы иген њстерергђ, терлек њрчетергђ ућайлы. Кић болын-кырларда аллы-гљлле чђчђклђр, шифалы њлђннђр бик књп. Татарстан кырларында бодай, арыш, кукуруз, карабодай, борчак, чљгендер, кљнбагыш њстерђлђр. Терлекчелђр мљгезле эре терлек њрчђтђлђр, дућгызчылык џђм кошчылык белђн шљгыльлђнђлђр. Идел џђм Чулман буенда љлгергђн алма, чия, кура ќилђге, ќир џђм каен ќилђклђре, бљрлегђн, чиклђвеклђр тирђ-якта ић тђмлелђрдђн санала.

Чиста табигать – сђламђтлек нигезе. Шућа књрђ аны карап, чистартып торырга кирђк. Табигатьне саклау – Ватанны саклау дигђн сњз ул!

24

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Татарстанныћ табигате нинди? Татарстан аша нинди зур елгалар ага?

Татарстан урманнарында нинди агачлар њсђ? Татарстан урманнарында нинди ќђнлеклђр яши? Татарстанныћ климаты нинди?

Татарстанда нђрсђлђр њстерђлђр, нђрсђлђр њрчетђлђр? Сезгђ Татарстанныћ табигате ошыймы?

Биремнђр.

1. Татарстанныћ табигате турында сљйлђгез.

2. Њзегез яши торган тљбђкнећ табигатен тасвирлагыз.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

Татарстан Идел буенда урнашкан. Аныž м йданы — 68 меž кв. км. Халкы

— 3 миллион 700 меž кеше. Татарстанда 100 д н артык милл т в киле яши. Татарстан Республикасы составында 43 район, 19 ш Ÿ р, ш Ÿ р тšренд ге 21 бист Ÿ м 3000г якын авыл ис пл н . Иž зур ш Ÿ рл р — Казан, Яр Чаллы, Тœб н Кама, Бšгелм , Чистай, Алабуга Ÿ м башкалар. Татарстан аша 4 зур елга ага: Идел, Кама, Нократ, Агыйдел. Кечкен елгалар Ÿ м кœлл р д кœп.

Татарстан — эре с н гый œз к. Казан ш Ÿ ренд самолетлар, вертолетлар, медицина иŸазлары, мех Ÿ м тегœ йберл ре житештерел . Чаллыда — “КаМАЗ” йšк автомобильл ре Ÿ м “Ока” иžел машиналары, Чистай ш Ÿ ренд — атаклы “Восток” с гатьл ре, Тœб н Камада— синтетик каучук џђм автомобиль шиннары, Яшел Œз нд суыткычлар эшл н . Татарстанда эшл нг н югары сыйфатлы товарлар тšрле республикаларга, БДБ илл рен , чит

25

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

илл рг чыгарыла. Республикабызга да леге д œл тл рд н тšрле товарлар кертел : авыл ху алыгы машиналары, минераль ашламалар, тšзелеш Ÿ м юл техникасы, агач материаллары Ÿ м башкалар.

Соћгы елларда Татарстан Россия Федерациясенеž šлк л ре, БДБ илл ре, Балтыйк буе илл ре Ÿ м кœп кен чит илл р бел н икеяклы килешœл р тšзеде Ÿ м ышанычлы мšн с б тл р урнаштырды. Татарстан Кšнчыгыш илл ре бел н д , Кšнбатыш илл ре бел н д багланышларны киž йт . Чит илл рд Татарстанныž в кал тле в киллекл ре эшли. Алар чит ил кешел рен Татарстан турында тулы м гълœмат иткер л р.

1990 нчы елдан республиканыž р сми исеме — Татарстан Республикасы. Конституция нигезенд Татарстанда ике тел — татар Ÿ м рус телл ре — д œл т телл ре булып санала. Татарстанныћ иž югары органы — Д œл т Советы. Ул 5 елга сайлана. Татарстанныž ил башлыгы — Президент. Ул да 5 елга сайлана. Татарстанныž беренче Президенты Минтимер Ш ймиев 1991 нче елда сайланды.

Республикабызда дšньякœл м танылган театрлар, музейлар, югары уку йортлары эшли. Биред ел саен Рудольф Нуриев исеменд ге халыкара балет фестивале, Федор Шаляпин исеменд ге халыкара опера фестивале œтк рел .

Бœгенге кšнд Татарстан — зур с яси, икътисадый, ф нни, м д ни œз к.

26

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Татарстанныž иž зур ш Ÿ рл ре ниндил р? Татарстан аша нинди зур елгалар ага? Татарстанда н рс л р итештерел ?

Татарстанныž халыкара мšн с б тл ре турында н рс л р бел сез? Татарстанныž башлыгы кем?

Татарстанныž Д œл т Советы нич елга сайлана? Х зерге вакытта Д œл т Советы р исе кем? Татарстанныž Премьер-министры кем?

Биремнђр.

1. Татарстан Республикасыныћ икътисадый, фђнни, мђдђни казанышлары турында сљйлђгез.

2. Татарстан шђџђрлђренећ берсе турында сљйлђгез.

ÒАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЋ ДЂЊЛЂТ СИМВОЛЛАРЫ

Дšньяда 200 г якын б йсез д œл т ис пл н . р д œл тнеž œз символлары була: флаг, герб Ÿ м гимн.

Татарстанныž д œл т флагы šч šлешт н тора: љске šлеше — яшел, аскы šлеше — кызыл, уртада тар гына ак тасма сузылган. р тšснеž œз м гън се бар. Кызыл тšс — кояш, ут тšсе. Яшел тšс — туган иребезнеž Ÿ м табигатебезнеž матурлыгы тšсе, яш œ билгесе. Ак тšс — намус, тынычлыкиминлек билгесе. Татарстанныž д œл т флагы 1991 нче елда кабул ителде. Аныž авторы — халык р ссамы Тавил Ха и хм тов.

Татарстанныž д œл т гербында канатлы ак барс сур тл нг н. Барс халыкныž кšчен белдер . Аныž тырнаклары Ÿ м тешл ре œткен, уž аягы бераз кœт релг н. Дим к, ул Ÿ ркемне яклый ала. Барсныž ян-ягында тœг р к калкан урнашкан. Аžа кашкарый ч ч ге тšшерелг н. Калкан иминлекне белдер , ч ч к — озын гомер билгесе. Яшел бо ра эченд татар орнаменты чигелг н. Аста "Татарстан" сœзе язылган. Туградагы кызыл, ак, яшел тšсл р — д œл т флагы тšсл ре. Барс артындагы кояш аяз кœкне, яктылыкны аžлата.

27

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Татарстанныž д œл т гербы 1992 нче елда кабул ителде. Аныž авторы — р ссам Риф Ф хретдинов.

Татарстанныž д œл т гимны 1993 нче елда кабул ителде. Ул кœренекле татар композиторы Рšст м Яхин музыкасына язылган. Гимн б йр мн рд , тантаналы мизгелл рд яžгырый.

Татарстан халыклары д œл т символларын хšрм т ит рг Ÿ м аларны сакларга тиеш. Бу — аларныž изге бурычы.

Татарстанныћ дђњлђт флагындагы тљслђр нђрсђ белдерђ? Татарстанныћ дђњлђт гербында нђрсђлђр сурђтлђнгђн? Татарстанныћ дђњлђт гимны кайсы очракларда яћгырый?

Биремнђр.

1. Татарстанныћ дђњлђт символлары турында сљйлђгез.

2. Россия Федерациясенећ дђњлђт символлары турында белгђннђрегезне ђйтегез.

ÒАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЋ ÊОНСТИТУЦИЯСЕ

р б йсез д œл тнеž œз Конституциясе була. Конституция — тšп закон ул. Анда д œл тнеž и тимагый џђм икътисадый тšзелеш нигезл ре, гражданнарныž хокуклары Ÿ м бурычлары билгел нг н.

Татарстан Республикасы Конституциясе 1992 нче елныž 6 нчы ноябренд кабул ителде. Конституцияд йтелг нч , Татарстанда барлык хакимият халык кулында. ир, су, урман Ÿ м башка табигать байлыклары, д œл т бюджеты

28

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

акчалары, д œл т банклары активлары, м д ни Ÿ м тарихи х зин л р — бšтенесе халык байлыгы.

Татарстанныž Конституциясе с яси, икътисадый, социаль Ÿ м м д ни тормышныž барлык šлк л ренд гражданнарныž тигез хокукларын гарантияли. Республикабызда барлык гражданнар тигез хокуклы Ÿ м тигез бурычлы. Д œл т аларныž тормышын, с лам тлеген, ш хси иреген яклый. Республика гражданнары хезм тк , ялга, медицина ярд мен , чиста табигать мохитен , торакка, д œл т уку йортларында тœл œсез белем алуга Ÿ м башка хокукларга ия.

Д œл т гаил турында кайгырта, ана бел н баланыž с лам тлеген саклауга Ÿ м балаларны т рбиял œг аерым игътибар бир . Татарстанда Ÿ рбер кешег сœз, матбугат, фикер Ÿ м инану иреге бирел .

Татарстанда д œл т телл ре — тигез хокуклы татар Ÿ м рус телл ре. Конституция нигезендђ, Татарстан Республикасы башка д œл тл р бел н ышанычлы мšн с б тл р урнаштыра, икеяклы килешœл р тšзи, в киллекл р бел н алмаша, халыкара оешмалар эшч нлегенд катнаша.

Татарстан Республикасында яшђњче барлык кешелђр Конституцияне Ÿ м законнарны œт рг бурычлы. Алар башка гражданнарныž намусын Ÿ м милли горурлыгын хšрм т ит рг , закон т ртибенд салымнар тœл рг Ÿ м х рби хезм т œт рг тиеш. Шулай ук барлык гражданнар табигатьк сакчыл мšн с б тт булырга, м д ни х зин л рне Ÿ м тарихи ист лекл рне сакларга, башка илл рнеž халыклары бел н хезм тт шлекне œстерерг , бšтен дšньяда тынычлыкны ныгытырга бурычлы.

29

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Сораулар:

Татарстан Республикасыныћ Конституциясе кайчан кабул ителде? Анда нђрсђлђр билгелђнгђн?

Татарстан гражданнары нинди хокукларга ия? Татарстан гражданнарыныћ бурычлары ниндилђр?

Биремнђр.

1. Њз фикерлђрегезне белдереп, Татарстан Конституциясе турында сљйлђгез. 2. Сњзлекчђдђ бирелгђн сњзлђр белђн ќљмлђлђр тљзеп ђйтегез.

ТАТАРСТАН ТАРИХЫННАН

Меž еллар элек Идел бел н Кама кушылган ирд болгар кабил л ре яш г н. Унынчы гасырда болгар кабил л ре д œл т булып оешкан. Бšек Болгар д œл те Европаныž кšнчыгышында беренче зур д œл т булган. 922 нче елда болгарлар ислам динен кабул итк нн р. Бу вакыйга Болгар д œл тенеž œсешен зур йогынты ясаган. Болгар иле ислам илл ре бел н тыгыз б йл нешл р урнаштырган. Болгарлар башка д œл тл р бел н с œд итк нн р, акча сукканнар, тšрле кораллар, савыт-саба ясаганнар. Болгарларныž œз язулары булган, ф н, м д ният, м гариф œсеш алган.

1236 нчы елда монгол явы Болгар д œл тен басып ала. Болгар д œл теимерел Ÿ м Алтын Урдага кертел . Алтын Урда таркалганнан соž, XV гасырда яžа д œл т — Казан ханлыгы тšзел . Биред яш œчел рне Казан татарлары дип йšрт башлыйлар. Казан ханлыгы Бšек Болгарныž д вамы була. Казан ханлыгы кешел ре игенчелек Ÿ м тукучылык бел н шšгыльл нг нн р, матур биналар, м четл р, м кт п-м др с л р тšзег нн р. Казан ш Ÿ ренд гыйлем йортлары кœп булган Ÿ м аларда укырга-язарга, матур итеп китап кœчерерг šйр тк нн р. Илд ханнан кала икенче кеше с ед булган. С едл р м др с л р тотканнар, м гъриф т таратканнар.

XVIII нче гасырда Казан ш Ÿ ре Казан губернасы œз ген верелгђн. Казан губернасы ху алык œсеше ягыннан Россияд алдынгы урында торган.

30

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com