monologi

кœнегœл р язабыз, грамматик кагыйд л р бел н танышабыз, аларны кабатлыйбыз џђм истђ калдырабыз.

Д ресл рд без Татарстан Республикасыныž д œл т тšзелеше, халыкара багланышлары, с яс те, икътисады турында м гълœмат алабыз. Шулай ук татар халкыныž тарихы, д бияты, с нгате, м д нияте, кœренекле ш хесл ре турында текстлар укыйбыз Ÿ м т р ем ит без, аларныћ эчтђлеге буенча фикер алышабыз.

Òåëë ð áåëã í — èëë ð áåëã í, äèë ð.

Хђзерге вакытта дљньяда ничђ тел исђплђнђ? Дљньяда татар телендђ књпме кеше сљйлђшђ? Сез нинди халыкара телл рне бел сез?

Х зер нинди телл р šйр н сез? Татар теле д ресл ренд нишлисез?

Дђреслђрдђ н рс л р турында мђгълњмат аласыз? Сезнеž тагын нинди телл р бел сегез кил ?

Нинди теллђр Берлђшкђн миллђтлђр оешмасыныћ рђсми теллђре булып исђплђнђ?

Сез нинди тљрки теллђр белђсез?

Биремнђр.

1. Татар теле дђреслђрегез турында сљйлђгез.

2.Теллђр љйрђнњ љчен, нинди шартлар кирђк? Шул турыда фикерлђрегезне белдерегез.

11

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

ТАТАРСТАННЫЋ ЮГАРЫ УКУ ЙОРТЛАРЫ

Хђзерге вакытта Татарстан Республикасында 20 дђн артык дђњлђт югары уку йорты бар. Аларда 70 мећгђ якын студент белем ала, 2 мећгђ якын аспирант укый. Шулар арасында унысы Россиянећ Мђгариф џђм фђн министрлыгына карый, ђ калганнары тармак министрлыклары системасында эшли.

90 нчы елларда Татарстанда књп кенђ институтлар университет џђм академия статусын алдылар. Алар арасында Казан дђњлђт авыл хуќалыгы академиясе, Казан дђњлђт медицина университеты, Казан дђњлђт педагогика џђм энергетика университетлары џђм башкалар. Бу югары уку йортларында тђќрибђле профессорлар, њз эшлђрен яратучы белгечлђр эшли. Алар студентларга сайлаган џљнђрлђре турында кирђкле мђгълњмат ќиткерђлђр, тђќрибђлђре белђн уртаклашалар џђм тирђнтен белем бирђлђр.

Татарстанда дђњлђтнеке булмаган югары уку йортлары да бар. Аларныћ саны 20 дђн артык. Џђр ел диярлек заман талђплђренђ туры килерлек белгечлђр ђзерлђњ буенча уку йортлары, аларныћ филиаллары ачылып тора. Билгеле булганча, дђњлђтнеке булмаган уку йортларында уку тњлђњле, шућа да карамастан аларда йљзлђрчђ студент белем ала. Бу югары уку йортлары яћа икътисади шартлар љчен кирђкле булган белгечлђр ђзерли.

Югары уку йортларында гадђттђ љч тљрле уку формасы бар: кљндезге бњлек, читтђн торып уку бњлеге џђм кичке уку бњлеге. Аларда бюджет хисабына џђм тњлђњле уку системалары яшђп килђ.

Болардан тыш Татарстанныћ тљрле шђџђрлђрендђ дђ берничђ югары уку йорты эшли. Алар арасында Алабуга дђњлђт педагогика университеты, Яр Чаллы педагогика џђм политехника институтлары, Ђлмђт нефть институты џђм башкалар.

Татарстанда књпме югары уку йорты исђплђнђ?

12

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Аларда књпме студент белем ала?

Казаннан тыш кайсы шђџђрлђрдђ югары уку йортлары бар? Сез нинди югары уку йортында укыйсыз?

Югары белем алгач, Сез кем булачаксыз?

Биремнђр.

1. Татарстанныћ югары уку йортлары турында сљйлђгез.

2. Яћа уку йортлары турында фикерлђрегезне белдерегез.

РОССИЯДЂ ТАТАР ТЕЛЕН УКЫТУ ТАРИХЫННАН

ХVI-XVIII гасырларда Россиянећ Урта Азия џђм кљнчыгыш дђњлђтлђре белђн эшлекле мљнђсђбђтлђр урнаштыруда татарлар тылмачлар буларак зур ярдђм књрсђткђннђр. Татар теле башка тљрки теллђрне белњ љчен ачкыч булган. Россиянећ Џиндстан, Кытай, Иран џђм башка књп кенђ иллђр белђн рђсми эш кђгазьлђре татар телендђ алып барылган. Шунлыктан Россиядђге башка тљрки теллђр арасында татар теленећ дђрђќђсе югарырак булган. Ђ бу исђ ХVIII гасыр урталарында ук књп кенђ уку йортларында татар телен укыта башлауга китергђн.

1764 елда Ђстерхан мђктђплђрендђ солдат балаларына татар теле укыта башлыйлар. Аз гына соћрак, ягъни 1769 нчы елда, Елизавета Петровна кушуы буенча Казандагы дворян џђм разночинец балалары љчен булган гимназиядђ дђ татар теле укытыла башлый. Екатерина II боерыгы белђн гимназиядђ, беренче татар теле укытучысы итеп, Сђгыйть Хђлфин билгелђнђ. Гимназиядђ татар телен укыту тђќрибђсенђ нигезлђнеп, ул ђлифба яза. Бу хезмђтне мђктђп укытучылары тикшерђлђр џђм аћа югары бђя бирђлђр. 1778 нче елда бу хезмђт Мђскђњдђ басылып чыга. Татар басма ђлифбасыныћ тарихы шушы китаптан башлана.

XVIII гасыр ахырыннан башлап татар теле дђреслђре Мђскђњ университеты каршындагы Академик гимназиядђ, Омскидагы Азиат мђктђбендђ, Тобольскидагы џђм башка берничђ шђџђрдђге рухани семинариялђрендђ дђ алып барыла. Томск, Оренбург, Саратов, Ђстерхан

13

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Ставрополь, Симферополь гимназиялђрендђ татар теле мђќбњри уку предметлары исемлегенђ кертелђ. 1812 елдан Казан университетында да татар теле укытыла башлый.

Татар теле дђреслђрен бу уку йортларында књренекле тюркологлар алып барган. Мђсђлђн, Казан университетында озак еллар Ибраџим Хђлфин татар телен укыткан. Оренбург Неплюев кадет корпусында татар телен Салихќан Књкляшев, Мартиниан Иванов, Мирсалих Бекчуриннар хђрбилђргђ љйрђткђннђр. Казан рухани академиясендђ А.Троянский џђм Н.Ильминскийлар татар теле дђреслђре алып барганнар. Ђлеге укытучылар дистђлђгђн дђреслеклђр, сњзлеклђр, њзљйрђткечлђр, сљйлђњлеклђр дђ тљзегђннђр. Мђсђлђн, XIX гасырда 38 њзљйрђткеч басылып чыккан. Габдњш Ваџаповныћ “Самоучитель для русских по-татарски и для татар по-русски” исемле хезмђте беренче тапкыр 1864 нче елда Казан университеты типографиясендђ басылып чыга џђм соћрак тагын 20 тапкыр нђшер ителђ. Мирсалих Бекчурин, И.Кондратов, Шиџабетдин Рђхмђтуллин, Ш.Саинов џђм башка авторларныћ

ђлифбасы џђм грамматикасы”, Мартиниан Ивановныћ “Татар грамматикасы” џђм “Татар хрестоматиясе” кебек хезмђтлђре дљнья књрђ.

Татар теленђ љйрђтњ џђм татар теле дђреслеклђрен язу эше Октябрьдђн соћ да дђвам иткђн. Мђсђлђн, Ф.Сђйфи-Казанлыныћ њзљйрђткече књплђргђ таныш. 20 нче —30 нчы елларда М.Корбангалиевнећ йљздђн артык китап язуы мђгълњм.

ХХ гасырныћ 80 нче елларында Ф.С.Сафиуллина, И.Л.Литвинов џ.б. тарафыннан тљзелгђн њзљйрђткечлђр басылып чыкты.

Сњзлек:

Сораулар:

14

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Россиядђ татар теле кайчан укытыла башлый џђм ни љчен? Беренче булып бу эшне кемнђр башкарган?

Татар телен укыту љчен, нинди кулланмалар тљзелгђн?

Сезнећчђ, бњгенге кљндђ татар телен дђњлђт теле буларак укытуда нинди мљџим мђсьђлђлђрне хђл итђргђ кирђк?

Биремнђр.

1. Россиядђ татар телен укыту турында сљйлђгез.

2. Хђзерге вакытта татар телен укыту турында њз фикерлђрегезне белдерегез.

ÊЫШКЫ ЯЛ

Кышкы сессия 3 атна булды. Без ... зачет, ... имтихан тапшырдык. Имтиханнарда мин ... “5” (бишле) ... “4” (дœртле), ... “3” (šчле) алдым. Имтиханнар бетк ч, кышкы ял башланды. Без 2 атна ял иттек. Каникулда мин

... (Казанда, Чаллыда, Кировта, Грозныйда) булдым. Ял вакытында китаплар укыдым, ТВ карадым, музыка тыžладым, компьютерда уйнадым. Каникулда мин дусларым бел н бик еш аралаштым. Без ... (кафега, клубка, дискотекага, кинога) йšрдек. Шулай ук спорт бел н д шšгыльл ндем: чаžгыда, чанада, тимераякта шудым.

Гыйнварда кšнн р аяз булды. Татарстанда уртача температура 10-12° салкын булды. Кышкы каникуллар бик тиз œтте, л кин мин бик кан гать калдым. Кышкы ял миžа ... (ошады, ошамады).

Февраль башында университетта укулар башланды.

Кышкы сессиягез кайчан башланды? Имтиханнарда нинди билгел р алдыгыз? Имтиханнарны тапшыру авыр булдымы?

15

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Кышкы ялны кайда œтк рдегез?

Ял вакытында н рс л р эшл дегез Ÿ м кемн р бел н аралаштыгыз? Кышкы ял сезг ошадымы?

Биремнђр.

1. Текстка нигезлђнеп, кышкы сессиягез џђм ялыгыз турында сљйлђгез. 2. Кышкы џђм ќђйге спорт тљрлђрен атагыз.

КЉНДЂЛЕК РЕЖИМ

Иртђн торгач, мин юынам, ашыйм, киенђм џђм университетка китђм. Университетка килгђч, мин дусларым белђн очрашам, џђм без бергђ дђреслђргђ барабыз. Џђр кљн без 5-6 сђгать укыйбыз. Лекциялђр, семинарлар, гамђли дђреслђр була. Дђреслђр беткђч, мин китапханђгђ керђм. Анда журналлар, газеталар укыйм, яћа фђнни хезмђтлђр белђн танышам, семинарларга, гамђли дђреслђргђ ђзерлђнђм, конспектлар язам.

Китапханђдђн чыккач, мин љйгђ кайтам. Ашагач-эчкђч, башта ял итђм: телевизор карыйм, музыка тыћлыйм, дусларым белђн телефоннан сљйлђшђм. Ял иткђч, дђреслђргђ ђзерлђнђм: лекциялђремне укыйм, кирђкле мђгълњматны эзлим џђм љйрђнђм. Љй эшлђрен ђзерлђгђч, дусларым белђн очрашам џђм аралашам. Кайбер кљннђрне без бергђлђп бассейнга яки спортзалга барабыз.

Ял кљннђрендђ мин књбрђк љйдђ булырга тырышам, ђти-ђнием белђн тљрле яћалыклар турында сљйлђшергђ яратам. Кайвакытта дусларым белђн концертларга, дискотекаларга йљрим, спорт ярышларын да карарга яратам. Вакытымны файдалы џђм књћелле њткђрергђ тырышам.

Вакытны файдалы њткђрњ љчен, сезнећчђ, нишлђргђ кирђк? Барлык эшлђрегезне вакытында эшлђргђ љлгерђсезме?

Ял минутларында нишлђргђ яратасыз?

Биремнђр.

16

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

1. Кљндђлек режимыгыз турында сљйлђгез.

2. Буш вакытыгыз књбрђк булса, нђрсђлђр эшлђр идегез? Шул турыда ђйтегез.

ÑЂЛАМЂТЛЕК — ЗУР БАЙЛЫК

С лам т булу šчен, Ÿ ркем тырышырга тиеш. С лам т булырга телђсђћ, ић беренче чиратта, яхшы тукланырга кир к. Ашый торган ризыкта витаминнар булуы бик мšŸим. Шуžа кœр кешелђр ит т , сšт ашамлыклары да, яшелч л р д , ил к- имеш т ашарга тиеш. Л кин Ÿ р ризыкны норма бел н ген ашау яхшы.

Кšнд лек гигиена тал пл рен œт њ дђ бик ђџђмиятле: иртђн физик књнегњлђр ясарга, ашаганнан соž тешл рне чистартырга, šс Ÿ м аяк киемн ренеž чисталыгын сакларга, бœлм не даими чиста тотарга џђм ќиллђтергђ, атнага 2-3 тапкыр физкультура Ÿ м спорт бел н шšгыльл нерг , саф џавада књбрђк булырга кирђк. Œзеžне чыныктыру да мљџим эш булып санала. М с л н, салкын душ астында торырга мљмкин.

Кышын да, ќђен дђ кšн саен саф Ÿавада йšрњ яки йšгерњ кеше организмына файда китерђ. Ќ ен су коенырга, йšз рг , кљймђдђ йљрергђ, урманга барырга, футбол яки бадминтон уйнарга мљмкин. Ђ кышын тимераякта, чаžгыда, чанада шуу, хоккей уйнау бик файдалы.

Шуны да истђ тотыгыз: сђламђтлегегезне сакларга телђсђгез, тђмђке тартмаска, аракы эчмђскђ, начар кешелђр белђн аралашмаска, стрессларга бирешмђскђ кирђк.

С лам тлек — зур байлык ул. Сђламђт тђндђ — сђламђт акыл, дилђр.

17

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

Сђламђт булу љчен, сез нилђр эшлисез?

Хђзерге вакытта кешелђрнећ сђламђтлеген саклау љчен, нинди шартлар бар?

Биремнђр.

1. Сђламђтлђгегез турында сљйлђгез.

2. Сђламђт булу љчен, ић мљџим шартлар ниндилђр? Шуларны атагыз.

ÊАЗАН — ÒАТАРСТАННЫЋ БАШКАЛАСЫ

Казан — борынгы ш Ÿ р. Ул Иделнеž сул ярында урнашкан. Казанныž м йданы — 288 кв. км. Анда 1миллионнан артык кеше яши. Ш Ÿ р 7 районга бœленг н: Вахитов, Совет, Киров, М ск œ, Идел буе, Яžа Савин Ÿ м Авиатšзелеш районнары.

Казанныž œз генд тарихи Ÿ йк л — Кремль балкып тора. Биред Президент Сарае, Сšембик манарасы, Благовещение соборы урнашкан. Кремль каршындагы м йданда герой-шагыйрь Муса лил Ÿ м аныž кšр шт шл рен Ÿ йк л куелган.

Казандагы иž матур биналарныž берсенд Татарстан Республикасыныž Милли китапхан се урнашкан. Аныž каршында — 1804 нче елда тšзелг н м шŸœр Казан университеты. Биред бšек ачышлар ясалган, атаклы галимн р эшл г н. Университет — Казанныž горурлыгы. Башкалабызда берсенн н-берсе матур биналар, урамнар, ист лекле у0рыннар шактый кœп. Алар арасында Д œл т музее, Сынлы с нгать музее, ш Ÿ р хакимияте бинасы, опера Ÿ м балет театры Ÿ м башкалар.

Казан — эре с н гый œз к. Биред самолетлар, вертолетлар, медицинаиŸазлары, магнитлы тасмалар, мех Ÿ м тегœ йберл ре, дарулар Ÿ м башка югары сыйфатлы товарлар житештерел . Казанда эшл нг н йберл р тšрле республикаларга, Б йсез Д њл тл р Берд млеге илл рен , чит илл рг чыгарыла.

Казан — ф н патшалыгы. Биред Россия ф нн р академиясенеž Казан филиалы, Татарстан ф нн р академиясе, кœпсанлы ф нни-тикшеренœ институтлары урнашкан. Казан д œл т университеты, техник Ÿ м технологик,

18

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

педагогика, энергетика Ÿ м медицина университетлары, авыл ху алыгы академиясе, финанс-икътисад институты Ÿ м башка югары уку йортларында 70 меžн н артык студент белем ала. Бу югары уку йортлары, шулай ук театр, музыка училищелары Идел буе џђм илебезнећ башка тљбђклђре љчен белгечлђр ђзерлилђр.

Казан — танылган м д ни œз к. Ш Ÿ рд 6 театр эшли: М. лил исеменд ге татар опера Ÿ м балет театры, Г.Камал исеменд ге татар д œл т академия театры, В.Качалов исеменд ге Зур рус драма академия театры, К.Тинчурин исеменд ге татар драма Ÿ м комедия театры, Яшь тамашачы театры, Курчак театры. Биред С.С йд шев исеменд ге Зур концерт залы, Г.Тукай исеменд ге татар д œл т филармониясе, “Казан” милли- м д ни œз ге, м д ният сарайлары, китапхан л р эшли.

Бœгенге Казан зур, матур, м Ÿаб т. 2005 нче елда Казанга 1000 ел була.

Казан кайда урнашкан? Казан нич районга бœленг н?

Казанда нинди тарихи урыннар бар? Казан ш Ÿ ренд н рс л р итештерел ?

Казанда нинди югары уку йортлары урнашкан? Башкалабызда нинди театрлар, музейлар эшли?

Биремнђр.

1. Татарстанныћ башкаласы — Казан турында сљйлђгез.

2. Тљрле чыганаклардан файдаланып, Казанныћ тарихы турында русча текст табыгыз џђм аныћ эчтђлеген татарча сљйлђгез.

19

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

БАШКАЛАБЫЗ ТАРИХЫННАН

“И Казан! Дәртле Казан! Моңлы Казан! Нурлы Казан!” Бу сүзләрне татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукай әйткән.

Казанның ерак гасырлардан килгән олуг тарихы бар. Казан каласы 1445 елда Казан ханлыгының үзәгенә әверелә. Ул заманда Казан Көнбатышның һәм Шәрыкның зур дәүләтләре, шәһәрләре белән тыгыз элемтәләр алып барган. Үзенең таш пулатлары, мәчет манаралары, шәһәр ныгытмалары, имән капкалары белән ерактан ук күренеп торган.

Россия империясе составына кертелгәч, Казан зур бер губернаның башкаласына әверелә. Үз гомерендә аңа күп гыйбрәтле хәлләр күрергә туры килә. Әллђ ничә тапкыр янгын чыгып, яртысына кадәр янып бетә, ләкин кабат торгызыла...

1804 елда төзелгән мәшһүр Казан университеты шәһәрнең данын нык күтәрә. Анда математика, химия, тарихны өйрәнү фәннәре буенча бөек ачышлар ясала. Лобачевский, Зинин, Бутлеров, Фукс, Хәлфиннәр, Березин һәм Казем-Бек, Катанов џђм Мәрҗаниләрнең фәнгә керткән зур өлешләре — Казан шәһәренең горурлыгы.

Шђџђребез књп данлы исемнђр белђн бђйлђнгђн. Емельян Пугачев њзенећ гаскђрлђре белђн Казанны камаган, аныћ “бунты” тарихын тасвирлау максатыннан, А.С.Пушкин биредђ булган, яшь граф Лев Толстой университетта укыган, бљек рус язучысы М.Горький њзенећ “университетларын” безнећ шђџђребездђ узган ..... Исемнәрне саный китсәң, әлбәттә, дөнья культурасының бөек талантларын — Державин џђм Шаляпин, татар мәдәниятенең якты йолдызларын — Исхакый, Тукай, Әмирхан, Галимҗан Ибраһимовны атамыйча мөмкин түгел. Әдипләр, композиторлар, рәссамнар, артистлар: Кђрим Тинчурин, Салих Сәйдәшев, Таќи Гыйззәт, Xђлил Әбҗәлилов, Фђрит Яруллин, Муса Җәлил, Нђќип Җиһанов, Xђсђн Туфан, Сибгат Хәким, Бакый Урманче, Нђкый Исәнбәт, Гомђр Бәширов, Сара Садыйкова, Рљстђм Яхин, Әмирхан Еники, Илџам Шакиров... Болар һәммәсе — дөнья мәдәниятенә Казан шәһәре биргән олуг талантлар, халыкның сөекле уллары һәм кызлары ..... .

20

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com