6. Рэалізацыя рэформы 1861 г.

Правядзенне ў жыццё рэформы было пачата з утварэння хутка гіасля абвяшчэння «ГІалажэнняў» 19 лютага 1861 г. мясцовых органаў улады: мі- равых пасрэднікаў, павятовых міравых з'ездаў і губернскіх па сялянскіх справах устаноў. Міравыя пасрэднікі рэгулявалі адносіны паміж вызвале- нымі сялянамі і іх былымі ўладальнікамі. Павятовыя дваранскія сходы вы- лучалі кандыдатуры міравых пасрэднікаў са складу мясцовага дваранства, і па рэкамендацыі маршалкаў губернатары падавалі іх на зацвярджэн- не Сената. У якасці міравых пасрэднікаў назначалі патомных дваран- памешчыкаў, якія валодалі не менш за 150—500 дзес. зямлі. Пры недахопе іх міравыя пасрэднікі маглі выбірацца таксама з ліку мясцовых асабістых дваран, меўшы удвая большы зямельны цэнз у параўнанні з зазначаным. Улада міравога пасрэдніка распаўсюджвалася на міравы ўчастак, у які ўва- ходзіла пэўная колькасць валасцей'. На Беларусі ў пераважнай большасці выпадкаў ён складаўся з 5—7 валасцей. У сярэдзіне 60-х гадоў XIX ст. тут існавала 127 міравых участкаў, куды ўваходзіла 752 воласці. У другой пало- ве 70-х гадоў іх было 688².

Міравыя пасрэднікі валодалі шырокімі адміністрацыйнымі і судова- паліцэйскімі функцыямі. Яны абавязаны былі вырашаць спрэчкі, скаргі і непаразуменні паміж памешчыкамі і часоваабавязанымі сялянамі, правя- раць і зацвярджаць устаўныя граматы, кіраваць адвядзеннем, развярстан- нем і абменам сялянскіх і панскіх зямель, сведчыць выкупныя акты і ін- шыя дакументы, сачыць за спраўнасцю сялянскіх павіннасцей. Міравыя пасрэднікі ажыццяўлялі нагляд за дзейнасцю органаў сялянскага грамад- скага кіравання, зацвярджалі на пасадзе валасных старшын, сельскіх ста- раст і іншых сялянскіх службовых асоб, назначалі тэрмін склікання валас- ных сходаў, маглі самі склікаць сельскі сход, сведчылі прысуды аб выда- ленні з сялянскай грамады «шкодных і распусных членаў». Ім таксама было дадзена права рабіць заўвагі і вымовы прадстаўнікам сельскай адмі- ністрацыі, прысуджваць іх да грашовага штрафу (да 5 руб.) або арышту (да 7 дзён) і нават адхіляць ад пасады. Міравы пасрэднік разбіраў спрэчкі па ісках, што не перавышалі 30 руб. (патравы палёў і сенажацей, высечкі ле- су і інш.). У гэтым выпадку ён меў права прысуджваць асоб усіх саслоўяў або да маёмаснай кампенсацыі, або да грашовага спагнання (да 5 руб.). Вінаватыя з падатных саслоўяў маглі прысуджвацца ім да грамадскіх работ (да 6 дзён), арышту (да 7 дзён) або да пакарання розгамі (да 20 удараў)³. На пачатку 70-х гадоў XIX ст. са стварэннем міравых судоў на Беларусі, як і раней у цэнтральных губернях Расіі, судовыя функцыі міравых пасрэдні- каў перайшлі да новаўведзеных міравых суддзяў. тарэсы апалячанага памеснага дваранства, усюды былі ш. ''

з рускіх чыноўнікаў і афіцэраў'. Ім павялічылі забесняч'інн<; на 500 год, каб палепшыдь матэрыяльнае становішча і зрабіху, 1

лежнымі ад мясцовых памешчыкаў⁷. У 70-я гады ў сувязі са змо.нлй іш Ш г.і царскага самадзяржаўя да сялянства і дваранства Заходняга краг? сталі назначаць міравымі пасрэднікамі памесных польскіх дваряч, у % * * скай, Віцебскай і Магілёўскай губернях інстытут міравых пасрэднікаў г_ІІА, скасаваны ў 1878 г. і, як да гэтага ў рускіх губернях, заменены 1

па сялянскіх справах установай з удзелам так званага нсадяеннага члец» што прызначаўся міністрам унутраных спраў па рэкамендацыі іуберн^». ра з ліку мясцовых дваран³. Частка паўнамоцтваў міравых пасрэднікаў Ш райшла да земскай паліцыі. Павятовыя ўстановы былі яшчэ цясной зья--- ны з памешчыкамі, чым міравыя пасрэднікі. На ўсходзе і ў цэнтры Белару. сі павятовыя па сялянскіх справах установы функцыяніравалі да 1901 г. _а затым былі заменены інстытутам участковых земскіх начальнікаў⁴. у Ш ленскай і Гродзенскай губернях пасада міравога пасрэдніка захоўвалася да 1904 г., пасля ён таксама быў замешчаны земскім начальнікам⁵.

Пытанні ўзаемаадносін паміж сялянамі, памешчыкамі і органамі валас- нога кіравання, што канчаткова не вырашаліся міравымі пасрэднікамі, ао- мяркоўваліся павятовым міравым з'ездам. Ён разглядаў таксама скаргі на дзеянні міравых пасрэднікаў. Старшынёй павятовага міравога з'езда з'яў- ляўся павяпговы маршалак, а членамі — міравыя пасрэднікі павета і чыноў- нік, прызначаны губернатарам⁶.

Кіруючымі мясцовымі органамі па рэалізацыі рэформы былі губерн- скія па сялянскіх справах установы. Гэту ўстанову ўзначальваў губерна- тар, а членамі яе з'яўляліся губернскі маршалак, кіраўнік Палаты дзяржаў- ных маёмасцей, губернскі пракурор, 4 мясцовыя памешчыкі з дваран. Да паўнамоцтваў губернскай установы належалі разгляд скарг на дзеянні мі- равых пасрэднікаў і павятовых міравых з'ездаў, зацвярджэнне добраах- вотных пагадненняў паміж памешчыкамі і сялянамі аб памяншэнні сялян- скага надзела, размежаванне мясцовасцей губерні ў адносінах яго паме- раў, павелічэнне або паніжэнне павіннасцей сялян супраць устаноўленай нормы і інш.⁷ У перыяд паўстання 1863 г. на пасадзе членаў губернскіх па сялянскіх сгіравах устаноў на Беларусі зацвярджалі асоб, выкліканых з цэнтральных губерняў Расіі. Як і міравым пасрэднікам, забяспячэнне ім бы- ло павялічана на 500 руб. у год". Аднак у 70-я гады мясцовая адміністрацыя маўкліван згоды адпаведных міністэрстваў ужо прымала ў губернсжія і павятовыя ўстановы, у тым ліку па сялянскіх справах, добранадзейных чьшоўнікаў польскай надыянальнасці'. У першыя гады XX ст. на Беларусі, як раней у цэнтральных рэгіёнах Расіі,- са стварэннем інстытута эемскіх \-частковых начальнікаў губернскія па сялянскіх справах установы былі пера\твораны ў губернскія ўстановы, якія выконвалі адміністрацыйна- с\"довыя функцыі і з'яўляліся апеляцыннай інстанцыяй у межах губерні Яны разглядалі і вырашалі спрэчкі і пратэсты на судовыя рашэнні павято- вых з'ездаў, земскіх начальнікаў². У вьпгіку гэтай рэарганізацыі іх улада над сялянамі значна ўзрасла. 3 такімі паўнамоцтвамі губернскія ўстановы захоўваліся да Кастрычніцкай рэвалюцьгі.

Такім чынам, усе мясцовыя органы ўлады, пгго непасрэдна ажыццяў- лялі рэформу і кіравалі сялянамі, складаліся з памешчыкаў. Яны праводзілі палітыку пануючага класа дваранства, абараняючы яго інтарэсы.

Згодна з «Палажэннямі» 19 лютага 1861 г. фарміраваліся таксама орга- ны сельскага і валаснога сялянскага грамадскага кіравання, прызначаныя аказваць дапамогу міравым установам пры рэа.\ізацыі рэформы. Сяляне, якія раней належа.\і да аднаго маёнтка, складалі сельскую грамаду. У 1877 г. на Беларусі налічвалася 6386 сельскіх грамад. Пераважная болыпасць іх — грамады былых панскіх сялян³. Распарадчым органам сельскага кіравання з'яўляўся сельскі сход. Галоўным у яго дзейнасці былі размеркаванне аб- пічынных зямель па сялянскіх дварах і раск\адка ся.\янскіх падаткаў, зем- скіх і мірскіх збораў, натуральных павіннасцей. Сельскі сход загадваў так- сама звальненнем з грамады і прыёмам новых членаў, вызначэннем пазык з запасных хлебных магазінаў, дазволам сямейных падзелаў, добраўпарад- каваннем паселішчаў і да т. п. На сходзе з ліку сялян—гаспадароў дамоў на 3 гады выбіраўся сельскі стараста, які выступаў як кіраўнік сельскай гра- мады або сельскай абшчыны і як ніжэйшая службовая асоба дзяржаўнага кіравання. Ён склікаў сельскі сход, кіраваў абмеркаваннем гаспадарчых і іншых пытанняў, выконваў грамадскія прысуды і распараджэнні нача_\ьст- ва. Абавязкам старасты была «ахова добрапрыстойнасці, парадку» на тэ- рыторыі сельскай грамады. Пры неабходнасці на сходзе выбіраліся і на- меснікі старасты — зборшчыкі падаткаў, наг.\ядчыкі х\ебных магазінаў", палявыя і лясныя вартаўнікі і інш/

Нека,\ькі сумежных сельскіх грамад стваралі воласць (ад 300 да 2000 рэ- візскіх душ) і звычайна належалі да аднаго царкоўнага прыходу. У цэнтры воласці час ад часу склікаўся валасны сход. У ім прымалі ўдзел сельскія і валасныя службовыя асобы (валасны старшына і яго намеснікі, сельскія старасты, зборшчыкі падаткаў, засядацелі валасных праўленнііў, суддзі ва- ласных судоў) і выбарныя ад кожных 10 сялянскіх двароў (дзесяцідворныя), а ў заходніх і цэнтральных паветах Беларусі ў сувязі з адносна шырокім ужываннем парабкоўскай працы, акрамя таго, — ад кожных 20 парабкаў. Сход выбіряў с«і соойго асяроддзя по 3 гады н/ілнсіюм ствршмну, п тшц, кмрашпў гасялдарчыя і бытавыя ііі.ігпііііі, што •п.гп.ілісн ўсі-й |шп «.

* і

ласмы етаршыма мсг адкаанасдь «за захавйідао агулышгй п&рв/ііку, цііііццц добрдпрыстойнасці ў поласці», Вн склікаў наласт.ія сходы, йЖМЦіідШш м.м'лмл над старастамі і ііммымі ссльскімі службопымі »ісоб«імі, МйдваўЖ ласнымі грошовымі сродк.імі, мазІр&ў за смраўмым адбык'інн':м ГШ^ІййШ цсй, за утрымамнг'м дарог, мастоў і г. д, Пры наласмым старшьше млд к». кіраўміцтвам дзейнічала валасмое мраўломмс, куды ўв.іход'іілі ўсе сельс^ сторасты, вадасныя засядацелі, зборшчыкі мадатклў. Яно было дарадчуц орі гмым мры сгаршымо, вырашаючы калогіялыш, болым/ігцкі гол/ісоў, толугі нокаторыя мыт.мімі (выдаткавамно валасных сум, нродаж сялямск/ій ма^. масці задаўіі, зв<ільмоммо валасных місараў) ,

Вельмі важную ролю ў воласці іграў ггаёмны валасны нісар, но йШЙІ ку якога ляжала справаводства валаснога мраўлення і валасногд суда, Пры номісьмг'ммым, слабавольным валасным старшыне ўся маўната ўлады <, воласці мыходчілася ў руках нісара, У кожнай воласці быў адкрыты сялян- скі валасны суд. Ён выбіраўся мггогод валасным сходам у складзо ад 4 да Ш суддзяў, Вііласмы суд выраміаўспр.очкі і судошля справы паміж сялямаміпа ісках на суму да 100 руб., а таксама выносіў прысуд аб пакаранні іх Ш малаважныя правіннасЯ Г:п мог прысудзіць соляніна да грамадскіх работ (да 6 дзон), грашовага штрафу (да 3 руб.), арышту (да 7 дзён) або да пака* раш-ш розгамі (да 20удараў).

Сельскае і валасное кіравапне было абмежавана ў сваіх правах. Орга- ны яго падпарадкоўваліся ўрадавым чыноўнікам і мясцовай адміністрацыі, Сольскі стараста і валасны старшына павінны былі «выконваць без пярэ- чання ўсе лаконныя натрабаваіші міравога пасрэдніка, судовага следчага, зомскай паліцыі і ўсіх устаноўленых улад па прадметах іх ведамства»³. На сельскіх і валасных сходах большасць стараст і асабліва валасных стар- шып выбіралі з ліку «разважпых», пакорных сялян, стаўленікаў міравых паср.эднікаў. Адначасова з замепай апошніх у заходніх губернях адбьілася імоіы большасці валасных старшын. Сельскія і валаспыя службовыя асо- бы с кладалі пэўную апору ўлад на вёсцы. У прававых адносінах сялянсгва як непаўнапраўнае, падатковае саслоўе заставалася поўнасцю залежным ад адмініс/рацыі, ад улады дваранства. Лрычым гірыгнёт адміністрацыі над сялянствам уяўляў сабой «не просты прыгнёт, | прамое трэціраванне ся- ляп, як «подлай чэрні», якой уласціва быць у падпарадкаванні ў шляхетных памешчыкаў, для якой карыстанне аіульнымі грамадзянскімі правамі даец- ца толькі ў выглядзе асаблівай міласці,..»' У пачатковы перыяд правядзення рэформы найважнейшай функцмяй міравых пасрэднікаў, павятовых міравых з'ездаў і губернскіх па сялянск.іх справах устаноў былі складанне і ўвядзенне ў дзеянне ўстаўных грамат, якія фіксавалі памеры надзелаў часоваабавязаных сялян, павіннасцей за карыстанне імі, а таксама змяшчалі звесткі аб дарэформенным надзеле, развярстанні ўгоддзяў, перанясенні сядзіб, тэрмінах пераходу сялян з пан- шчыны на аброк і г. д. Складанне ўстаўных грамат — асноўны этап рэалі- зацыі рэформы, у выніку чаго сяляне практычна вызваляліся ад прыгон- най залежнасці. Складанне такога выключна важнага дакумента даручалі самім памешчыкам, для гэтага вызначылі гадавы тэрмін. Удзел сялян тут па закону лічыўся неабавязковым і перадаваўся на меркаванне памешчыка. Калі ён не падаваў устаўнай граматы ў прадугледжаны тэрмін, то яе абавя- заны быў скласці міравы пасрэднік.

Калі дакладныя даныя аб колькасці сялянскай надзельнай зямлі на мо- мант рэформы адсутнічалі, то плошчу яе можна было паказаць «прыблізна, па папярэднім, хоць бы прыкладным, хатнім вымярэнні»². Гэта расплыўча- тая фармуліроўка адкрывала вялікую прастору для розных злоўжыванняў з боку памешчыкаў. Міравым пасрэднікам для праверкі, зацвярджэння і ўвядзення ў дзеянне ўстаўных грамат быў устаноўлены двухгадовы тэрмін з дня апавяшчэння «Палажэнняў». Аднак на захадзе і ў цэнтры Беларусі праверка гэтага дакумента з'яўлялася неабавязковай у сувязі з тым, пгго меліся быць створаны спецыяльныя павятовыя праверачныя камісіі. У асабліва важных выпадках (змяненне памераў сялянскага надзела і павін- насцей, замена адных утодй,зяў друтімі, змяненне разраду і перанясенне сялянскіх сядзіб) устаўныя граматы зацвярджалі павятовыя міравыя з'ез- ды або губернскія па сялянскіх справах установы. Устаўную грамату аб- вяшчалі на сельскім сходзе. У выпадку пярэчанняў і скаргаў з боку сялян адносна памераў надзела міравы пасрэднік абавязаны быў зрабіць пры- блізнае вымярэнне зямлі з дапамогай землямера або «хатнімі сродкамі». Разам з тым ён меў права не пагадзіцца з думкай сялян і ўвесці ў дзеянне ўстаўную грамату без абмеру зямлі, грунтуючыся на сведчаннях паме- шчыка³.

Складанне і ўвядзенне ў дзеянне ўстаўных грамат на Беларусі супра- ваджалася шматлікімі парушэннямі «Палажэнняў» 19 лютага 1861 г. Скрозь не паказваліся памеры сялянскіх надзелаў, іх межы, тэрміны пераходу ся- лян з паншчыны на аброк, прадугледжаныя законам⁴. Працягвалася маса- вая адрэзка сялянскіх зямель⁵. Многія сяляне былі поўнасцю пазбаўлены надзела, некаторыя з іх пад націскам памешчыкаў, у сунячі з Ш

тэрыяльным становішчам (нядоімкі падаткаў і да т. п.) сш\ нммунюіц адмовіцца ад яго. Каб схаваць экспрапрыяцыю сялянсгіш, нек&орШ Ш мешчыкі прыпісвалі фальварковых парабкаў да сяляпскіх сем'яу, прыдатнай зямлі сельскай грамадзе часта адводзілі няўдобіцу ч пяснлнмй, балоцістай або камяністай глебай'. Нярэдка сялянам, нснблінч паветаў, надзелы адводзілі на адлегласці многіх вёрст ад сядзіб Н-і ных граматах нават не ўспаміналіся сервітутныя ўгоддзі, што ^нллл Ш чымасць памешчыкам пазбаўляць сялян права карыстання імі. Іх лазбаў, лялі пашаў, вадапояў для жывёлы, сенажацей, лясных участкаў, права атрыманне паліва ў панскіх лясах'¹. Некаторыя памешчыкі перасялялі Ш лян, іншы раз цэлыя вёскі на горшыя або зусім непрыгодныя землі, ішф даючы за сабой найбольш урадлівыя, угноеныя зямельныя ўчасткі з гаро. дамі, канаплянікамі⁵. У справаздачы Галоўнага камітэта аб устройстве сельскага стану за 60-я гады адзначана, што ў заходніх губернях устаўныя граматы «складаліся хатнім спосабам, без узгаднення з тым, што існавала ў натуры»⁶.

Масавыя правапарушэнні памешчыкаў на пачатковым этапе рэаліза- цыі рэформы прызнавала і мясцовая адміністрацыя. У цыркуляры вілен- скага генерал-губернатара М. М. Мураўёва губернатарам заходніх губер- няўад 11 жніўня 1863 г. зазначана, што, зыходзячы з атрыманых данясен- няў, устаўныя граматы «ў вельмі многіх мясцовасцях ... складзены да крайнасці няправільна і з яўнай мэтай абмежаваць усякую самастойнасць і развіццё незалежнага гаспадарчага жыцця сялян». Далей адзначаліся многія з названых вышэй злоўжыванняў дваран-землеўладальнікаў⁷. У загадзе Мураўёва магілёўскаму і віцебскаму губернатарам ад 14 кастрыч- ніка 1864 г. ён вымушаны быўпрызнаць, што «незабяспечанасць быту ся- лян Беларускага краю (Усходняй Беларусі. — Рэд.) у большай частцы маёнт- каў адбываецца з прычыны дапушчаных па ўстаўных граматах адступлен- нях ад Палажэнняў 19 лютага 1861 г.»⁸ Мінскі губернатар у справаздачы за 1864 г. таксама афіцыйна прызнаў, што ў болыпасці маёнткаў губерні ў надзел сялянам па ўстаўных граматах няўдобныя землі залічылі за прыдатныя. Алрача таго, ва ўстаўных граматах пераважнай часткі павотаў увог/- ле адсутнічалі звесткі аб пашах, спецыяльна выдзеленых для сялянскай жывёлы'. Мінская губернская па сялянскіх справах установа на аснове звестак павятовых праверачных камісій зрабіла вывад, што «большай часткай паказаная ва ўстаўных граматах колькасць сялянскіх зямель аказ- ваецца няправільнай, а ўстаўныя граматы не заключаюць у сабе тапагра- фічнага апісання і звестак аб межах сялянскіх зямель»². Віцебскі губерна- тар у канцы 1863 г. канстатаваў, пгго многія са зволеных міравых пасрэд- нікаў беларускіх паветаў губерні склалі ўстаўныя граматы «з вялікімі няправільнасцямі»³.

У некаторых сельскіх грамадах Віцебскага і Полацкага паветаў удзель- ная вага сялян, поўнасцю абеззямеленых па ўстаўных граматах, дасягала 19—29%\ У Магілёўскай губ. колькасць сялянскай надзельнай зямлі па ўстаўных граматах, што ахоплівалі 60,4% рэвізскіх душ былых панскіх ся- лян, у параўнанні з велічынёй надзельнага землекарыстання напярэдадні рэформы паменшылася з 807 864 да 705 138 дзес., або на 12,7%⁵. Па Гро- дзенскай губ. (97% былых панскіх сялян) памеры сялянскага надзельнага землекарыстання пасля адмены прыгону, паказаныя ва ўстаўных грама- тах, адносна іх сапраўднай велічыні скараціліся з 681 433 да 614 642 дзес. (9,8%). Пры складанні і ўвядзенні ў дзеянне гэтых дакументаў каля 1/5 бы- лых панскіх сялян былі цалкам пазбаўлены права на атрыманне зямельна- га надзела⁶. Па звестках М. Б. Фрыдман, у Мінскай губ., за выключэннем Навагрудскага і Пінскага паветаў (90,4% рэвізскіх душ), плошча сялянскай надзельнай зямлі па ўстаўных граматах у параўнанні з памерамі яе напярэ- дадні рэформы паменшылася з 755 031 да 740 031 дзес. (2%)⁷. Аднак, уліч- ваючы адзначаныя вышэй заключэнні мінскага губернатара і губернскай па сялянскіх справах установы, абеззямеленне сялянства губерні ў адпа- веднасці з устаўнымі граматамі, трэба думаць, было значна болыным. У выніку абеззямелення сялянства і іншых злоўжыванняў памешчьікаў пры складанні і ўвядзенні ў дзеянне разгледжаных дакументаў на беларускай вёсцы ўзрасла парцэляцыя зямельных участкаў, пагоршылася якасць ся- лянскіх угоддзяў, больш шырокае распаўсюджанне атрымалі далёказямел- ле, раскіданасць надзелаў.

У той жа час многія памешчыкі павялічвалі памеры надзельных участ- каў з мэтай навязаць сялянам дадатковыя павіннасці, каб затым пры пера- ходзе іх на выкуп атрымаць болын высокую выкупную суму. Звычайна прырэзкі назіраліся ў маёнтках з малаўрадлівай глебай. Так, у 79 устаўных граматах Мінскага павета паказана зямлі на 3,5 тыс. дзес. больш, чым было ў салраўдным карыстанні сяляч. У Гродэенскай суб, н₀ 22 уст** тах надзелы853 (3,8%) сялянскіх дішроў павялічыліся з 11 імі _м г. зн, на 13,8%'. Прырэзку мялапрыгодыаЙ пясчанай I балоцктвй лянамдля атрымання больш оысокіх ныкунных плэцяжоў іт ішШШ&І больш часта практыкавалі памошчыкі

абкладвалі часоваабавязаных сялян па устауных граматах болыц паншчыннымі ці аброчнымі павіннасцямі, чым да рэформы². плацяжы, фіксаваныя ў гэтых дакументах, землеўласнікі найвышэйшай нормы (3 руб. з дзесяціны). У большасці мясцовасцей* | ходняга краю яны былі не пад сілу сялянам . У цыркуляры мраь^р_ЙЧк камісіям гэтага рэгіёна ад 15 красавіка 1864 г. М. М. Мураўёў прызквў"' аброк, які ўносяць сяляне, «у многіх маёнтках празмерна... цяжкі і кпв^⁶ не адпавядае выгадам ад валодання зямлёй»⁴. Паводле прызнання рпп.Ж скага іубернатара, многія памешчыкі губерні няправільна падлічвалі ц** шчыну ва ўсгаўных граматах у памеры 7—9 чалавекадзён у тыдзень з д^ ра. Калежскі саветнік Крашынскі ў справаздачы мінскаму губернш сведчыў, што ў абследаваных ім 16 валасцях Мазырскага павета сяляа! былі абцяжараны болыпым аброкам параўнальна з адведзенымі надзелал? Нярэдка, згодна з устаўнымі граматамі, сяляне павінны былі плаціць пл. вышаны аброк або адбываць паншчынную павіннасць за малаўрадлівьц бедныя або зусім няўдобныя землі⁶. Паводле ўстаўных грамат маёнткаў Мосар і Чарніцы Полацкага і Даўгаполь Гарадоцкага паветаў, работнікі-ся. ляне абавязаны былі кругавой парукай уносіць аброк за малалетніх, саста. рэлых і нават памёршых⁷.

Значныя адрэзкі сялянскіх зямель, пагаршэнне якасці надзелаў, па- збаўленне лесу, сервітутных і агульных пашаў, павелічэнне павіннасцейпа ўстаўных граматах у спалучэнні з шырокім абеззямеленнем сялянства пе- рад рэформай ставілі яго ў кабальную залежнасць ад памешчыкаў, пры- вязвалі сялян да панскай гаспадаркі, забяспечваючы яе таннай рабочай сілай пад адпрацоўкі, і тым самым перашкаджалі развіццю капіталістыч- ных адносін на вёсцы. Таму сяляне Беларусі, як і ўсёй Расійскай імперыі, адносіліся да ўстаўных грамат недаверліва і варожа, ацэньваючы іх як спробы новага запрыгонення⁸.

Як паказана вышэіі, у сувяэі з паўсг&ннем 1863—1864 гг. у Атн> і ю Беларусі» атаксама масавым сл.\янскім рухам у ддкаі н& грдбежн іцкш ў»к>- _Бы рэформы царскі ўрад вымушаны быў стадь на шлях лавірамння, пайсцд на пэўньш ўступкі сялянам» каб прыцягнуць іх на свой бок. Уведзены вязковы выкуп, былыя прыгонныя прылінаны да разраду «сялян-ул&сшіміў», з паніжэннем аброчных. а затым выкупных плацяжоў.

Урадавым р>аспараджэннем ад 9 красавіка 1863 г. у Віленскай, Гродзен- скан, Ковенскан, Мінскай губернях, Дрысенскім і латгальскіх паветах Ві- цебскай губерні бы.\і ўведзены праверачныя камісіі. У кожным павеце стваралі па адной камісіі з 3 членаў: ад міністэрстваў унутраньгх спраў і фінансаў, мі|>авога пасрэдніка. Прадугледжваўся двухгадовы тэрмін іх дзеянняу. У шэрагу маёнткаў Заходняй і Цэнтральнай Беларусі праверач- ныя работы пачаліся ў жніўні 1863 г. У канцы кастрычніка таго ж года ві- ленскі генерал-губернатар атрымаў дазвол на сгварэнне дадатковых пра- верачных камісій у зазначаным рэгіёне <ша меры патрэбы і падшуквання здольных чыноўнікаў» . У маёнтках, пгго знаходзі\іся на аброку да 1 мая 1863 г., праверачныя камісіі павінны былі паніжаць яго на 10% параўналь- на з аброчнай павіннасцю сялян* вызначанай усгаўнан граматай. Разам з тым у названых маёнтках ім дазва,\ялі зацвярджаць высокі аброк (звыш 3 руб. з дзесядіны), вызначаны ва ўстаўнай грамаце губернскай па ся,\ян- скіх справах установай на аснове завышаных памераў інвентарнай аброч- нан павіннасні або ў сувязі з асабліва ўрад\івай глебай і спрыяльнымі ўмовамі збыт}" земляробчай прадукцыі. У Магі\ёўскай, беларускіх і рускіх паветах Віцебскай губерняў функцыі праверачных камісій выконва\і па- вятовыя міравыя з'езды.

Закон аб праверачных камісіях і інструкцыя, дадзеная ім для кіраў- ніцтва пры ацэнцы зямель, не прадутледжвалі абавязковых абмераў сялян- скіх надзелаў і здымання іх на план. Праўда, у сувязі з палітычнай абсга- ноўкан, якая ск\а.\ася ў Заходнім краі, М. М. Мураўёў у цырк\"\яры ад 15 красавіка 1864 г. абавязваў праверачныя камісіі праводзіць агляд і вы- мярэнне сялянскай зямлі. Але ўжо ў цырк}^г.\5фным прадпісанні ад 17 чэрве- ня гэтага года ён загадаў вымяраць надзелы толькі там, дзе ся,\яне выказ- валі сумненне ў правь\ьнасці паказанняў іх памераў па ўстаўных граматах. Ва ўсіх астатніх выпадках пры вызначэнні плошчы і меж надзельных зя- мельных участкаў, велічыні і якасці ўгоддзяў, як і сумы выкупу, фіксава- ных выкупнымі актамі, праверачныя камісіі кіраваліся толькі данымі ўстаў- ных грамат і вуснымі водгукамі памешчыкаў і сялян. Нават агляд надзель- ных зямель у абавязковым парадку праводзіўся толькі пры патрабаванкі аднаго з зацікаўленых бакоў. Сяляне маглі абскардзіць рашэнне праверач- нан каміссіі толькі тады, калі пастанова яе не была аднагалосна адобрана губернскай па сялянскіх справах установай². Усё гэта сур'ёзна перашкабеларускіх паветах Віцебскай губ. (выключаючы Дрысспскі) нр.ів«^ірачмыя работы былі праведзены ў 333 (38%) панскіх маёнтках, у якіх лічыл'ісм 25 273 (43,7%) рэвізскіх душы і 115 522 (45,6%) дзес. надзслыіай іямлі'. Пра- цу праверачных камісій ўскладнялі і запавольвалі недахоп грашовых і ма- тэрыяльных сродкаў, спешка, бюракратычныя інструкцыі, канцыляршчы- на, дзеянні вышэйшых і мясцовых органаўулады ў інтарэсах памешчыкаў.

Указам ад 19 красавіка 1866 г. віленскаму генерал-губернатару было дадзена права закрываць праверачныя камісіі на Беларусі і ў Літвс «на ме- ры заканчэння (іх) дзеянняў». Дадатковыя праверачныя работы пры на- дзяленні зямлёй абеззямеленых сялян, пропусках падворных участкаў ці асобных угоддзяў у выкупных актах, а таксама выпраўленне апошніх па заўвагах вышэйстаячых інстанцый ускладалі на павятовыя міравыя з'ездьГ. На пачатку 1867 г. міністр унутраных спраў П. А. Валуеў фактычна забара- ніўдадатковыя праверкі ў Заходнім краі. У маі 1868 г. на аснове яго прадпі- сання віленскі генерал-губернатар загадаў спыніць праверачныя работы ў маёнтках, дзе выкупныя акты былі ўжо зацверджаны Галоўнай выкупной установай. У верасні таго ж года ў сувязі з абмеркаваннем праекта дадат- ковых правіл правядзення праверачных работ яны былі спынены ва ўсіх панскіх маёнтках . Праверачныя работы узнавіліся пасля выдання закона ад 26 сакавіка 1869 г., які прадугледжваў хутчэйшае сканчэнне складання і ўвядзення ў дзеянне выкупных актаў, узгадненне іх з сапраўдным земле- карыстаннем сялян\

У другой палове 60-х гадоў XIX ст. рэакцыйная правячая групоўка пры царскім двары, да якой належалі П. А. Валуеў і яго пераемнік А. Е. Ціма- шоў, ідучы насустрач дамаганням памешчыкаў Беларусі і Літвы, імкнуліся перадаць ім надзельныя землі, вернутыя сялянам у выніку паўстання 1863—1864 гг. і сялянскіх хваляванняў у адказ на грабежніцкія ўмовы рэ- формы. У сваіх імкненнях гэта прыдворная вярхушка абапіралася на па- стаўленых ёю віленскіх генерал-губернатараў Э. Т. Баранава і асабліва А. Л. Патапава⁵.

Праверачныя работы і складанне выкупных актаў, як і раней устаўных грамат, суправаджаліся злоўжываннямі памешчыкаў і праверачных камі- сій. Па спешнасці межавых работ і ў класавых інтарэсах дваранства многія праверачныя камісіі кіраваліся не фактычным становішчам, а паказаннямі памешчыкаў і пададзенымі імі дакументамі, што часта не адпавядалі са- праўднаму землекарыстанню сялян⁶. У шэрагу мясцовасцей Беларусі пры неабходнасці пераправеркі асобных выкупных актаў яны прыступілі да скарачэння надзелаў і перагляду выкупных плацяжоў сялян на карысць іх ранейшых уладальнікаў. Сялянскія землі, не адзначаныя ва ўстаўных граматах, нярэдка не паказвалі і ў выкушгых актах. У ШЖШ ШтйшШ > паведна гэтым дакументам захавалі частку адрэзаных ннл'млі.ных ^Л Некаторыя з іх, карыстаючыся нратэкцыяй мір.іных устаноў, чноў 'ілхогш, валі зямлю ў сялян', У Гродзонскай губ. у 1750 мш-нтках з 1900 зацж.рд^* ныя выкупныя акты былі складзены з парушэннсм закону. У яе^абдхііж большасді іх памер сялянскага надзела бьіў заніжаяы², Гіа выкупных ^I 17 маёнткаў Мінскага павета было паказана 9432 дзес. надзельн^й чям/ пасля вымярэння аказалася 10 232 дзес., г. зн. на 8,5% больш'. Сялян Ш дзялялі няўдобіцай, пазбаўлялі выганаў, прагонаўдля жывёлы, ёшаяіашй будаўнічага матэрыялу, паліва⁴. Так, па 416 выкупных актах Слонімскага павета Гродзенскай губ. сяляне не атрымалі ў надзел ні кавалачка зарас- нікаў, не гаворачы ўжо пра лясныя ўгоддзі. Між тым пазней, к. сярэдзінг. 80-х гадоў XIX ст., лес прадаваўся на высечку амаль ва ўсіх маёнтках пь- вета⁵. Пры складанні выкупных актаў сялянскія надзелы вымяраліся рэдка У многіх маёнтках сялянская зямля не была адмежавана ў натуры. У вй* купных актах не паказвалі няўдобныя землі⁶. У выніку надзелы сялян, па- водле гэтых дакументаў, часта аказваліся меншыя за тыя, якімі яны карыс- таліся ў сапраўднасці.

Сялян нярэдка абкладвалі празмернымі выкупнымі плацяжамі, таму што пры вызначэнні кошту зямлі па выкупе не заўсёды ўлічваліся яе коль- касць і якасць. Па звестках мінскага губернатара, у другой палове 60-х га- доў ва ўсіх паветах губерні ў выніку выпраўлення «вельмі многіх выкуп- ных актаў» праверачнымі камісіямі ацэнка надзельных зямель была знач- на павышана. 3 прычыны гэтага ў 1870 г. выкупныя плацяжы былых панскіх сялян у губерні павялічыліся на 243,5 тыс. руб. (44,3%)⁷. У гэты ж псрыяд многія сяляне Магілёўскай губ., пазбаўленыя часткі надзельнай зямлі, працягвалі плаціць за ўвесь надзел. Сяляне, надзеленыя зямлёй ніз- кай якасці, плацілі за яе як за добраякасную, па завышанай ацэнцы⁸. Ана- лагічнае становішча назір алася і ўдругіх заходніх губернях⁹.

Перагляд вынікаў указаў 1863 г. найболыпыя памеры атрымаў у палес- кіх паветах Мінскай губ., асабліва ў Рэчыцкім. У прыватнасці, сялянам шэ- рагу вёсак гэтага павета, што належалі раней памешчыцы Прозаравай, вы- купныя плацяжы былі павялічаны з 5 руб. 80 кап. да 13 руб. за надзел пры адначасовай адрэзцы значнай колькасці зямлі; сялянам памешчыка Трыпольскага ў вёсках Новая Елча — з 5 руГ>. 35 кші. да 13 руб, 60 Ш1„ Міракі з 5 руб. 90 кап. да 13 руб. 80 кап., Супіды — з 6 руб. 50 кмп. да 12 руб, 50 клп. пры скарачэнні плошчы надзслыіых зямсль'. У Ігумсмскім пансм/; ўшШрШ^ губсрнатар А. Л. Патапаў забараніў правсфку пыкугшых актаў, на якіх ся- лян пазбаўлялі права карыстання гіашавымі сервітугамі^.

Аднак рэвізія вынікаў рэформы ў другой палове 60-х гадоў XIX ст. не атрымала шырокага распаўсюджання, таму што к гэтаму часу пераважная большасць выкупных актаў была ўжо зацверджана. Пераглядаць іх урад не рашаўся, баючыся сялянскіх выступленяў. Згодна з законамі ад 26 са- кавіка і 19 лістапада 1869 г., за сялянамі Віленскай, Гродзенскай, Ковен- скай, Мінскай губерняў, Дрысенскага і латгальскіх паветаў Віцебскай гу- берні зацвярджаліся ўсе землі, якія былі ў іх сапраўдным карыстанні. Па- мешчыкам забаранялі памяншаць сялянскія надзелы, нават калі яны былі болыныя, чым паказана ў выкупных актах, або да складання апошніх не знаходзіліся ў карыстанні сялян³. У той жа час зазначаныя законы, не маючы сілы адваротнага дзеяння, не давалі адказу на пытанне, як абыхо- дзіцца з адрэзанымі ў сялян землямі, захопленымі памешчыкамі, але не за- несенымі ў выкупныя акты. Яны заставаліся за апошнімі. Тым самым част- кова ўзаконьваліся адрэзкі сялянскай зямлі, зробленыя да адмены прыго- ну і пасля яе, уключаючы перыяд праверачных работ.

Асноўная маса былых панскіх сялян Беларусі перайшла з аброку на выкуп ужо ў 60-я гады XIX ст. К пачатку друтога парэформеннага дзесяці- годд^зя складанне і зацвярджэнне абсалютнай болыпасці выкупных даку- ментаў было закончана. На 1 студзеня 1871 г. па Магілёўскай губ. канчат- кова зацверджана 4074 (96,6%) са складзеных выкупных актаў, што ахоплі- валі 247 502 рэвізскія душы былых панскіх сялян, або 94,3% іх агульнай колькасці, і 1 221 839 дзес. надзельнай зямлі, г. зн. 96,5% усёй плошчы надзелаў, па Віленскай — 2069 (93,7%) актаў на 144 182 (74,7%) душы і 675 630 (84,2%) дзес., па Гродзенскай — 2456 (91,6%) актаў на 152 557 (93,2%) душ і 646 105 дзес., па Мінскай губ. — 1885 (77,9%) выкупных актаў на 203 535 (71,9%) рэвізскіх душ і 1 220 883 (81,2%) дзес. надзельнай зямлі. Па Віцебскай губ. на 1 красавіка 1870 г. зацверджаныя выкупныя акты ахоплі- валі 206 613 (97,8%) рэвізскіх душ і 881 192 (99,6%) дзес. надзельнай зямлі⁴. Па Мінскай губ. больш нізкая ўдзельная вага зацверджаных выкупных да- кументаў і сялян, якія атрымалі па іх надзелы, была абумоўлена пераскла- даннем і пераправеркай многіх выкупных актаў, пераважна ў палескіх па- ветах.

Разам з тым, нягледзячы на фарсіраванае складаНне і зацвярджэнне выкупных актаў у 60-я гады на Беларусі і ў Літве, правядзенне ў жыццё рэформы тут значна зацягнулася. Гэта тлумачыцца перш за ўсё вялікім размахам сялянскага руху ў адказ на грабожніцкія я« ўмоьм (су_г,

не арэндныя і прадажныя цэны павышаліся, таму памешчыю лічн_ЛІ * нявыгадным выкуп зямлі сялянамі. У канцы XIX — пачатку XX <■ ' ** вымушаны быў зацвярджаць новыя выкупныя акты на «прапу_0іч ^^ надзельныя ўчасткі, якія сялянам удалося захаваць за сабой у рацьбы з памешчыкамі'.

Адным з вынікаў паўстання 1863 г. з'явілася надзяленне зямлёй б мельных сялян заходніх і цэнтральных паветаў Беларусі. Тут атрыкалі ^

лю 19 232 сялянскія двары, абеззямеленыя памешчыкамі ў 1846 1862

Яны складалі каля 12,5% у адносінах да ліку двароў, надзеленых зямлм выкупных актах². Пераважная большасць іх атрымала па 3 дзес. зямді У Гродзенскай губ. двары, пгго атрымалі трохдзесяцінныя надзелы, складл 71,6%, поўныя дарэформенныя зямельныя ўчасткі — 14,3%, агародныя 11 дзелы ад некалькіх соцень сажаняў да 3 дзес. — 11,4% . У Мінскай губ ц_е раважная болыпасць абеззямеленых, надзеленых зямлёй, таксама атрына- ла да 3 дзес.⁴ Зямля, адведзеная ім, фіксавалася ў выкупных актах.

Меры па надзяленні абеззямеленых зямлёй былі палавінчатыя і не мелі істотнага эканамічнага значэння для сялянства. Адпаведныя цырку.\ярц М. М. Мураўёва не датычылі абеззямеленых да ўвядзення абавязковьц інвентароў, а таксама сялян, пгго па розных прычынах адмовіліся ад на- дзела з сярэдзіны 40-х гадоў XIX ст. Дзеянне іх не распаўсюджвалася жа Віцебскую і Магілёўскую губерні. Іскі аб вяртанні адабраных памешчы- камі зямель прымалі толькі да апавяшчэння выкупнога акта, ск\адзенага праверачнай камісіяй. Многія памешчыкі адмаўляліся надзяляць зямлёй абеззямеленых сялян. Некаторыя камісіі не адводзілі зямлі ў натуры. У канцы 1866 г. віленская адміністрацыя ўвогуле забараніла адвядзенне без- зямельным участкаў з панскіх палёў. Болыпасці сялян, абеззямеленых пас- ля 1857 г., землі не былі вернуты ў поўным аб'ёме. Памешчыкі захавалі не- малую колькасць так званых пусткаў, г. зн. былых надзельных зямельньп участкаў, размешчаных сярод сялянскіх палёў.

3 пераходам на абавязковы выкуп і надзеленнем зямлёй абеззямеле- ных сялян землеўладанне былых прыгонных Цэнтральнай і Заходняй 5еларусі некалькі павялічылася. Па падліках М. Б. Фрыдман, у Міпскай губ. (без Навагрудскага і Пінскага паветаў), зыходзячы з даных, што ахоплі- ваюць 9/10 рэвізскіх душ былых панскіх сялян, колькасць надзельнай зямлі па выкупных актах у параўнанні з надзелам 1860 г. адпаведна ўстаў- ным граматам узрасла з 755 031 да 910 553 дзес., г. зн. на 20,6%'. У Гро- дзенскай губ. (97% сялян) плошча яе па выкупных дакументах параўнальна з сапраўдным землекарыстаннем сялян у час складання ўстаўных грамат павялічылася з 681 433 да 718 187 дзес. (5,4%)*. Гэты прырост быў выкліка- ны вяртаннем сялянам часткі надзелаў, захопленых у іх з часу ўвядзення абавязковых інвентароў, і прырэзкай зямлі большай часткай ў малаўрадлі- вых палескіх паветах. Змяненне сялянскага землекарыстання адбывалася таксама з прьгчыны больш дакладнага вымярэння плошчы надзельнай зямлі і перакласіфікацыя ўгоддзяў. Аднак сялянам названага рэгіёна памешчы- кі вярнулі далёка не ўсе адрэзаныя землі. Напрыклад, у Гродзенскай губ. колькасць надзельнай зямлі па выкупных актах адносна інвентароў ска- рацілася з 767 180 да 718 187 дзес., ці на 6,4%. У выніку пераходу на аба- вязковы выкуп больш за 13% сялянскіх гаспадарак атрымалі мізерныя ага- родйыя і трохдзесяцінныя адзелы. Каля 7% сялян увогуле былі пазбаўлены надзельнай зямлі³. На захадзе і ў цэнтры Беларусі побач з надзельнай зям- лёй за сялянамі па выкупных актах захоўвалася права часовага карыстан- ня сервітутнымі і агульнымі пашамі.

На ўсходзе Беларусі частка надзельнай зямлі, адабранай памешчыкамі ў сялян па ўстаўных граматах, таксама была вернута ім. Па звестках, якія тычацца 3/5 рэвізскіх душ Магілёўскай губ., колькасць надзельнай зямлі, атрыманай сялянамі па выкупных актах, у параўнанні з іх надзелам па ўстаўных граматах павялічылася з 705 138 да 767 976 дзес., або на 8,9%. Але забяспечанасць сялян надзельнай зямлёй пасля адмены прыгону зменшы- лася — з 807 864 да 767 976 дзес. (4,9%)', г. зн. ім былі вернуты не ўсе землі, адрэзаныя згодна з устаўнымі граматамі.

Значна больш важкае было зніжэнне выкупных плацяжоў у Цэнтраль- най і Заходняй Беларусі на аснове змяншэння памераў аброку паводле закона ад 1 сакавіка 1863 г. Па выкупных актах параўнальна з устаўнымі граматамі гадавыя плацяжы сялян на карысць памешчыка скарачаліся ў Мінскай губ. у сярэднім з 1 руб. 99 кап. да 49 кап. на дзесяціну, ці на 75,4%, у Гродзенскай — з 2 руб. 15 кап. да 67 кап. (68,8%), у Віленскай — з 2 руб. 11 кап. да 74 кап. (64,9%)⁵. Вялізныя, непасільныя для сялян памеры выку- пу, паўстанне 1863 г., масавы сялянскі рух у адказ на грабежніцкія ўмовы рэформы, боязь узмацнення сялянскіх хваляванняў на гэтай глебе прыму- сілі царскі ўрад пайсці на скарачэнне выкупных плацяжоў у больш шырокіх маштабах, чым прадугледжвалася адзмачамым закопам. Вй Ў<:хоа;іі/, гмц^ дзе ўздзеянне паўстання было не такое зігачпао, а першашічіткокы меншы, зніжэнне яго велі¹іыні з'яўлялася намнога болі.іп оцшлмм у ^Н Лёўскай губ. выкупныя плацяжы знізіліся на 23,8%, гклаўпш п-і '«ыкуадц^ актах у сярэднім 1 руб. 18 кап. на дзесяціну надзола; у бол/.рускіх &ЦН Віцебскай губ. — 1 руб. 25 кап.' Ва Усходняй Беларусі ШМіШ 1 праведзена ў памерах, якія ў цэлым адгіавядалі ўказу ад 2 лістапа/і/і 1 86) |

Хаця выкупныя плацяжы значна знізіліся, періп за ўсё ў цэнтры I захадзе Беларусі, выкупная цана зямлі на аснове капіталізацыі зменшцц^ га аброкуне адпавядала яе сапраўднаму кошту, даходнасці. У параунанніі сярэднімі выкупнымі плацяжамі былых дзяржаўных сялян, што адпавядаАі мясцовым рыначным цэнам на зямлю у момант вызначэння норм ныкуцу выкупныя плацяжы былых панскіх сялян былі вышэйшыя ў Мінскай ш на 19,5—56,5%, уГродзенскай на 13,3—82,4%, у Віленскай на 0,1— 40,9%. ГЦ Магілёўскай губ. выкупныя плацяжы вагаліся ад 79 кап. да 1 руб. 96 кап. Ш дзесяціну, тады як у «аднахарактарных» паселішчах дзяржаўных сялян —. ад 14,5 кап. да 1 руб. 88 кап., па Віцебскай — адпаведна ад 82 кап. да 2 ру$ 21 кап. і ад 21,7 кап. да 1 руб. 80 кап.²

Нягледзячы на вяртанне сялянам часткі адрэзкаў і зніжэнне памераў выкупу, рэформа 1861 г. на Беларусі, як і ў другіх рэгіёнах краіны, мела грабежніцкі характар. Памешчыкі ўтрымлівалі немалую колькасць адраз- ных зямель, лепшыя ўгоддзі. Асноўная маса сялян была недастаткова на- дзелена зямлёй, адчувала зямельны голад. Выкупныя плацяжы паглыналі львіную долю даходу з яе. Усё гэта непазбежна вяло да ўзрастання бараць- бы сялянства супраць цяжкіх умоў вызвалення.

7. Рэформы дзяржаўных сялян,

вольных людзей, сельскіх чыншавікоў і інш.

Вызваленне панскіх сялян Беларусі ад прыгоннай залежнасці і перавод іх на абавязковы выкуп паставілі на парадак дня пытанне аб пазямельным уладкаванні і іншых груп сялянскага насельніцтва. Праводзячы яго, урад прымаў пад увагу палітычнае сГановішча ў краіне і Заходнім краі, пазі- цыю, якую займалі розныя катэгорыі сельскага насельніцтва ў адносінах да паўстання 1863 г., накал іх барацьбы за зямлю³.

Прынцыпы рэформы 1861 г., змянене ўмоў яе згодна з указамі ад 1 са- кавіка і 2 лістапада 1863 г. у той ці іншай меры былі распаўсюджаны на ўсе саслоўныя разрады сялян заходніх губерняў.

Пасля панскіх сялян другой па колькасці катэгорыяй сялянскага на- сельніцтва Беларусі ў сярэдзіне XIX ст. заставаліся дзяржаўныя, або казенныя, сяляне. У 1858 г. (10-я рэвізія) тут іх налічшася 465 365 душ абодвух полаў, ці 19,5% сялямскага масельніцтва (у цэлым па Еўр&лейсхмРі Расіі гэты пакаэчык быў намнога вышэйшы — 43,2%)'. ісмавала 6919 на- селішчаў дзяржаўных сялян, у іх — 62 645 двароў. К&зёмяай шЦ было надзелена 227 309 (95%) рэвізскіх душ, на ўласных землях паселена 8174 (3,4%); 744 (0,3%) селяніна мужчынскага полу жылі на прыватаўласнідкай зямлі, Ахрамя таго, паводле афідыйных даных, 3105 (1,3%) рэызскіх душ дзяржаўных сялян былі беззямельныя. У карысганні сялянства дзяржаў- най вёскі Беларусі знаходзілася 1 262 890 дзес- прыдагтнай зямлі, што скла- дала 45,2% казённай зямельнай уласнасці- Пераважная большасдь дзяр- жаўных сіілян жыла на захадзе і поўначы Беларускага рэгіена*.

У 20-я гады XIX ст. у распараджзнне казны пераншлі паезуідкія *дру- гія» — сяляне былых маёнткаў Ордэна езуітаў ва Усходняй Беларусі. На 1858 г. іх налічвалася 3403 (0,1%) душы абодвух полаў*. У 1861 г. у казённ&е ведамства паступілі таксама царкоўныя і манастырюкія сяляне Беларусь У сувязі з малазямеллем і беззямеллем якы былі паселены на казённых зем- М^ за карыстанне які: :і павінны былі плацідь дзяржаве грашовы аброк⁴. У канды 50-х гадоў царкоўных і манастырскіх сМШ мелася 3429 (0,1% і душ. Яны сустракаліся ва ўсгх рэгіёнах Беларусі⁵.

Як і ўсюды ў Расійскай імперыі, казённыя сяляне Беларусі плашлі дзяржаве феадальную рэніу ў выглядзе грашовага аброку, што за>іяніў паншчыну ў 1844—1857 гг. Пазямельны аброчны падатак у 1858 г. абавя- заны былі ўносіць 226 806 (94,6%) рэвізскіх душ дзяржаўных сялян". Як адзначае акадэмік М. М. Дружынін, яны займалі прамежкавае становіпіча паміж панскімі прыгоннымі і вольнымі людзьмі. Дзяржаўных сялян пры- знавалі суб'ектамі грамадзянскага і публічнага права, і ў той жа час яны цалкам залежалі ад феадальнай дзяржавы, эксплуатаваліся ёю. Казёнкыя сяляне былі асабіста свабодныя, па ўласным меркаванні распаралжаліся сваёй рабочай сілай. Але прыгонніцтва аказвала ўп/іыў і на іх становішча- Казённыя сяляне павінны былі без пярэчання падпарадкоўвацца паліцыі дзяржаўным чыноўнікам. Іх маглі падарыць дваранам разам з дзяржаўны мі землямі, на якіх яны знаходзіліся. Прававое становішча казённых сялян было няпэўнае.

Рэформа дзяржаўнай вёскі заходніх губерняў, праведзеная ў 1839- 1857 гт. міністрам дзяржаўных маёмасцей П. Д. Кісялёвым, была звужан контррэформай яго пераемніка М. М. Мураўёва (1858—1862 гт.). Імкнучыся

або на 11,3%. Нават паводле афіцыйнага заключэння, сялянскае зецде*» рыстанне т>т было даведзена да значнага расстройства, а аброчны пада^ у некаторых пасемшчах з'яўлігуся цяжкім для сялян. У названых губерн» пазямельны аброк у сярэднім на дзесяціну надзельнай зямлі дзяржаўнцу сялян павялічыўся з 48,3—74,2 да 75—93 кап., ці на 1,1—92,5%, у залвз». насці ад губерні. Аброчныя плацяжы за зямлю ў 5 заходніх губернях былі вылічаны на сумуў 1401,1 тыс. руб. замест 759,1 тыс. руб., што ўносіліся- ,\яне да 1859 г., г. зн. узраслі на 84,6%. Такое значнае павелічэнне аброгу рабіла яго непасільным для сялян. Урад вымушаны быў унесці папраЎй I першапачатковыя накіды. У 1860—1861 гг. на Беларусі, Правабярэжнай Украіне і ў Літве аброк з зямель дзяржаўных сялян павысілі ў сярэднім на 22%'. У выніку праверачнай люстрацыі становішча дзяржаўных сялян адзначанага рэгіёна прыкметна пагоршылася.

У перыяд контррэформы Мураўёва на дзяржаўнай вёсцы Беларусі, Правабярэжнай Украіны і Літвы захоўваліся органы сялянскага кіравання (сельскі сход, адміністрацыйна-выбарныя асобы сельскага кіравання — сельскі старшына, стараста і інш.) у адрозненне ад рускіх губерняў, дзе яны былі ліквідаваны, а функцыі сельскіх упраўленняў перайшлі да ва- ласных устаноў. Па свайму складу, функцыях і тэрытарыяльнаму ахопу сельскія ўпраўленні гэтага рэгіёна сталі адпавядаць валасным органам цэнтральных губерняў Расіі².

Рэформа 1861 г. на панскай вёсцы паставіла пытанне аб ліквідацыі фЦ- дальнай залежнасці і дзяржаўнага сялянства. У дзень абвяшчэння «Па\а- жэнняў» 19 лютага ў Пецярбургу і Маскве, 5 сакавіка таго ж года, міністру дзяржаўных маёмасцей урадавым указам было даручана выказаць свае меркаванні аб прымяненні іх асноў да дзяржаўных сялян. Той жа ўкак даў некаторае аблягчэнне асобным групам дзяржаўнага сялянства: спынялася збіранне аброчнага падатку з сялян, што жылі на ўласных альбо арандава- ных землях, але не карысталіся казённым надзелам, было адменена абавяз- ковае грамадскае ворыва там, дзе яно яшчэ захоўвалася'. Законам ад 18 сту- дзеня 1866 г. на дзяржаўных сялян усёй краіны, у тым ліку Беларусі, рас- паўсюджана «Агульнае палажэнне» 19 лютага 1861 г. з перадачай іх у распараджэнне агульных губернскіх і павятовых, а таксама мясцовых па сялянскіх справах устаноў. Склад ранейшай сельскай грамады на дзяр- жаўных землях быў захаваны, аднак дазвалялася аб'ядноўваць яе з грама- дой сялян іншых саслоўных разрадаў. На Беларусі, Правабярэжнай Украі- не і ў Літве сельская грамада дзяржаўных сялян перайменавана ў воласць. Сялян размяркоўвалі па міравых участках з дадатковым прызначэннем мі- равых пасрэднікаў, якіх неставала².

Актыўны ўдзел арандатараў казённых фальваркаў і дзяржаўных сялян у паўстанні 1863—1864 гг. на Беларусі і ў Літве, узмацненне сялянскага руху на дзяржаўнай вёсцы, выкліканае пагаршэннем становішча сялян- скіх мас, вымусіла Міністэрства дзяржаўных маёмасцей пачаць у 1864 г. новую праверачную люстрацыю казённых маёнткаў Віленскай, Гродзен- скай, Ковенскай, а з 1866 г. і Мінскай губерняў. Былі створаны спецыяль- ныя люстрацыйныя камісіі. Найважнейшай задачай іх ставілася пазямель- нае ўладкаванне дзяржаўных сялян, вяртанне ім адрэзкаў, надзяленне казённай зямлёй рускіх пасяленцаў, адстаўных салдат, беззямельных, вы- значэнне канчатковай велічыні аброчнага падатку для вылічэння сумы выкупу за зямлю, што меўся быць. Люстрацыйныя камісіі ўдакладнялі па- меры сялянскіх надзелаў, маглі «па магчымасці» павялічыць іх, вызначалі велічыню пазямельных аброчных плацяжоў. 3 гэтай мэтай праводзілі но- вую класіфікацыю і пераацэнку надзельных зямель. У прыватнасці, сядзіб- ныя, а таксама адведзеныя з-пад лясных зараснікаў, пашаў і сенажацей ворныя землі, якія патрабавалі для добраўпарадкавання значных затрат працы і часу, цаніліся са скідкай ад 20 да 80% на тэрмін 6—12 гадоў. Пры вызначэнні сумы аброку камісіі зыходзілі з паменшаных на 10% выкупных плацяжоў былых панскіх сялян бліжэйшых маёнткаў. Гэтыя работы ўсклад- нялі і запавольвалі абеззямеленне дзяржаўнай вёскі заходніх губерняў у выніку папярэдняй люстрацыі, падворнае землекарыстанне сялян, неда- хоп кадастравых чыноў³. Адначасова ў 1864 г. быў выдадзены ўказ аб па- збаўленні дзяржаўных сялян пастаянных зямельных участкаў «за накап- ленне нядоімак»⁴.

20% од агулмшП колькасці р:шІзскіх душ. Тг-ірміп ішшіі'.пшн ШАууішопз доўгу складаў 46 гадоў. У адро:ніошю од паікскіх сялян піякай ШШШі гід казпы дзяржаўныя сяляне нс атрымлівалі, што моцна ўскладнялй ныкуу\. Да зацвярджэння люстрацыйных актаўяны абанязаны былі плаціць аброк, а зямельныя надзслы заставаліся толькі ў іх карыстанні¹.

На захадзс і ў цэнтры Беларусі вызначэнне велічыні надзслаў і выкугіу дзяржаўных сялян, адмежаванне сялянскіх зямель ад казённых былі за- кончаны люстрацыйнымі камісіямі на пачатку 70-х гадоў². Да 1871 г. па Гродзенскай губ. было зацверджана 1635 (99,4%) люстрацыйных актаў, па Вілснскай — 3958 (97,5%), па Мінскай — 969 (96,9%)³. У Віцебскай і Магі- лёўскай губернях рэалізацыя рэформы дзяржаўных сялян была заверша- на ў сярэдзіне 70-х гадоў⁴.

Баючыся сялянскіх хваляванняў і выкарыстання іх мясцовым апаляча- ііым дваранствам у сваіх палітычных мэтах, царызм вымушаны быў пайсці на некаторыя ўступкі дзяржаўным сялянам заходніх губерняў, як і панскім. У выніку рэформы 1867 г. колькасць зямлі, дадзенай былым дзяржаўным сялянам 5 заходніх губерняў, у параўнанні з той, што знаходзілася напярэ- дадні гэтага ў іх карыстанні, узрасла на 613 656 дзес. і перавышала надзелы былых прыватнаўласніцкіх сялян у разліку на рэвізскую душу ў сярэднім на 25,4%, на двор — на 20,8%⁵. Росту землеўладання заможнай праслойкі дзяржаўнага сялянства спрыяла тое, што пры спраўнай выплаце аброку гаспадары дамоў захоўвалі за сабой дадатковыя зямельныя ўчасткі, атрыма- ныя па ранейшых люстрацыях. Яны маглі валодаць таксама двума або тры- ма сядзібамі. Двайны зямельны надзел атрымлівалі вялікасямейныя двары, што налічвалі больш за 5 работнікаў мужчынскага полу. Пры наяўнасці сва- бодных зямель такі надзел мог атрымаць і селянін, у сям'і якога было больш чым 3 работнікі мужчынскага полу⁶. Вынікам лепшай забяспечанасці дзяр- жаўных сялян надзельнай зямлёй з'яўлялася больш хуткае развіццё капіта- лістычных адносін на былой дзяржаўнай вёсцы. У сувязі з гэтым У. I. Ленін адзначаў, што землеўладанне дзяржаўных сялян «аказалася болын свабод- ным, чым панскае»; сярод дзяржаўных сялян, лепш забяспечаных зямлёй, «менш панавала кабала і хутчэй развівалася сялянская буржуазія» .

Плошча надзельнага землеўладання былых дзяржаўных сялян у знач- най меры павялічылася таксама за кошт пасаджаных на казённых землях рускіх пасяленцаў, адстаўных салдат, былых панскіх сялян, дробнапамес- ных уладальнікаў, выхадцаў з іншых саслоўных груп мясцовага насельніцтва. У выніку надзялення казбннай зямлёй нсрн' ялс.ніі/іў ч |ШЯН губерняў Расіі, адстаўных салдат і мясцоных ст.ір'іп':р>іў у іродзмц^^^ Мінскай, Віленскай і Ковенскай губернях і/іісля іюўсгйііня Ш@$ было створана 930 новых паселішчаў'. Колькасць інпіпнч над зённай зямлёй у 5 заходніх губернях склала 76 793 дупп.і, Пс^он^» большасць іх прыходзілася на Гродзенскую і Віленскую /уб<:рн/''. Ц^ШНр былі вернуты надзелы дзяржаўным сялянам, абеззямеленым у тмцш'/) % пачатку 60-х гадоў. Пры гэтым пераважная большасць беззямельны/ 19 былёў), у тым ліку кутнікаў, раней прыпісаных да сем'яў сялян—гаспадар^ дамоў, атрымала толькі да 1/4 поўнага надзела, г. зн. менш за 5 дШ < адводзілі зямлю галоўным чынам сярод сялянскіх палёў³.

У выніку надзельнае землеўладанне былых дзяржаўных сялян Белару^ к 1877 г. у параўнанні з 1858 г. павялічылася з 1 262 890 да 1 448 349 дзес 1 на 14,7%. За гэты час лік сялянскіх двароў узрос з 62 645 да 81 430, або Я 30%, а колькасць былых дзяржаўных сялян у канцы адзначанага перыяду складала да 660 700 душ абодвух полаў⁴, ці 21,3% сялянскага насельніцтвя⁵ У разліку на дупгу мужчынскага полу надзелы іх характарызавалі паказчы- кі, прыведзеныя ў табл. 1.

Як відаць з табліцы, у выніку рэформы 1867 г. сярэднія сялянскія надзелы, разлічаныя паводле колькасці рэвізскіх душ, узраслі ва ўсц рэгіёнах Беларусі. Але сапраўднае павелічэнне іх назіралася толькі ва ўсходніх паветах, дзе ўпершыню атрымалі зямлю нямногія сяляне. Тут ш рэформы сялянскія надзелы былі меншыя. У беларускіх паветах Гродзенскай і Віленскай губерняў прырост рэвізскіх душавых надзелаў адбыўся перш за ўсё за кошт нанава надзеленых. Плошча ж надзельнай зямлі ў разліку на двор былых дзяржаўных сялян Беларусі ў 1877 г. параўнальна з 1858 г. паменшылася з 20,2 да 17,8 дзес., г. зн. на 11,4%⁶. Найболыд высокай велічынёй сярэдніх душавых надзелаў адрознівалася Мінская губ., што было абумоўлена нізкай якасцю зямельных угоддзяў у паўднёвых і ўсходніх паветах губерні, раскіданасцю, асабліва на Палессі, кавалачкаў сялянскіх ворных зямель і сенажацей сярод балот⁷. ^% Статнстнческцй обсіор іхкгударстветаах нмуіцестп ІВ58 іхід» С. 44—46, 58—60, 142— 144_: 268—270» 282—284; Статнстнка поземелкной собсгвенностн>,. Вып. V. С. 16—17, 19—21, —$5,67—69, 103, 130—131, 133—134» 167.

>' !Я5ч> г. — 6 таве^гаўл У 186? г. Суражскі папет Біцебскай губ. быў уключаны ў склад двух другіх павотаў — Віцебскаім і Гарадоцкат.

Лднак павелічэнне сям'і не давала селяніну права на новую прырэзку анмлі. Ба ўсіх рэгіёнах Беларусі, за вык\ючэннем Магілеўскай губ,, больш хугкі рост сялянскага насельніцтва ў параўнанні з землеўладаннем абумо- шў скарачэнне наяўнага дліпавога надзела» Найбольш адчувальна яно бы- ло ў цэнтральных і заходніх паветах, што тлумачыцца адзначаным вышэй менш прыкметным, чым ва ўсходніх паветах, пашырэннем плошчы на- дзольнага землеўладання былой дзяржаўнай вёскі ў ходзе правядзення рэ- формы 186? г. Меншае павелічэнне плошчы надзелшай зямлі пры рэаліза- цыі рэформы і апераджальным росце ся^лянскага насельніцтва, натураль- на, с\нраваджа.\ася бальш значным скарачэннем адносных памераў на- дзелаў.

У тен жа час абсалютнаму пашырэнню надзе,\ьнага землеўладання былых дзяржал'ных сялян у цэлым у ходзе правядзення рэформы 1867 г. спадарожнічала адрэзка аямлі ў часткі сялянства. Захоп сялянскіх надзе- лаў казной» памяншэнне іх велічыні, надзяленне ся,\ян нядобраякаснай зямлёй, перасяленне «на пясочкі», пазбаўленне пашаў, сенажацен, па.\і- ва, вадапояў і прагонаў для жывёлы назіраліся ў многіх дзяржаўных маёнтках Беларусі*. Удзельная вага беззямельных у некаторых паса\і- шчах была даволі значная. Напрыклад, у 1872 г. у 5 былых казённых вёс- ках маёнтка Барысаглеб Полацкага павета Віцебскай губ. існавала 10 ба- быльскіх двароў, у якіх жыла 21 (30,4%) душа мужчынскага полу. У 30 бы- лых дзяржаўных паселішчах маёнткаў Беламаценкава, Копцева, Махірава, Дзягадкі, Якубава названага павета налічвалася 67 двароў бабылёў і агароднікаў, дзе было 142 (24,2%) душы мужчынскага полу. КртіІЦы Н суюць таксама выпадкі захопу надзелаў былых казенных сялян еуеедд^у памешчыкамі³.

Прыведзеныя вышэй зводныя статыстычныя паказчыкі хлрШшШ зуюць толькі агульны малюнак забяспечанасці сялян надзельнай зям>і#й Па сацыяльных групах сялянства яна, зразумела, была розная. У 1877 г. Ш Беларусі налічвалася 101 349 (41%) рэвізскіх душ былых дзяржаўных с_Я- лян, што мелі надзелы звыш 6 дзес., 58 196 (23,6%) — ад 5 да 6 дзес. і 87 609 (35,4%) душ — да 5 дзес.³ Апошняя група сялянства адчувала вострую па- трэбу ў зямельных угоддзях. Велічыня яе з кожным годам узрастала. | развіццём капіталізму ў сельскай гаспадарцы павялічвалася таксама пра- слойка беззямельных. Забяспечанасць асноўнай масы сялян зямлёй пасдя рэформы 1867 г. пагаршалася. Адначасова ў другой палове 70-х гадоў на Беларусі дзяржава захавала за сабой 1 650 709 дзес. прыдатнай зямлі, | асноўным лясных угоддзяў, што перавышала надзельнае землеўладанне былых дзяржаўных сялян на 14%\

У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях у выніку другой праве- рачнай люстрацыі 1864—1869 гг. у параўнанні з праверачнай люстрацыяй 1858—1862 гг. пггогоднія аброчныя плацяжы дзяржаўных сялян у сярэднім на дзесяціну надзельнай зямлі былі паніжаны з 78—81 кап. да 67—68 кал., ці на 13,5—16,7%, у залежнасці ад губерні⁵. Вылічаныя на аснове пазямель- нага аброчнага падатку штогоднія выкупныя плацяжы былых дзяржаўных сялян 5 заходніх губерняў у сярэднім на дзесяціну надзельнай зямлі вага- ліся ад 36 да 70,6 кап., у залежнасці ад губерні⁶. Як адзначана вышэй, па звестках Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, яны адпавядалі мясцовым рыначным цэнам на зямлю і былі прыкметна ніжэйшыя, чым у былых пан- скіх сялян.

Разам з тым выкупныя плацяжы былых дзяржаўных сялян таксама былі даволі цяжкія. Адлюстраваннем цяжару выкупу з'яўляюцца шматлі- кія скаргі сялян. У Віленскай губ. яны абскардзілі люстрацыйныя акты па 1633 (39,7%) паселішчах. 3 гэтагаліку 1169 (71,5%) скаргаў выкліканы вялі- кімі выкупнымі плацяжамі. Губернская па сялянскіх справах установа ад- хіліла скаргі 1234 (75,6%) паселішчаў⁷. Па Гродзенскай губ. на 1 студзеня 1870 г. з 1180 (71,7%) люстрацыйных актаў, унесеных на разгляд губерн- скай установы, сяляне абскардзілі 113 (9,6%)⁸. Нягледзячы на пэўныя перавагі аграрнай рэформы 1867 г. параўнальна з «Палажэннямі» 19 лютага 1861 г., пераўтварэнні былой дзяржаўнай вёскі на Беларусі, як і ў рускіх губернях', праводзіліся за копгг сялянства ў інтарэсах дзяржавы і паную- чага класа дваранства.

Асобную катэгорьпо прыгонных сялян уяўлялі ўдзельныя сяляне, пры- мацаваныя да маёнткаў царскай сям'і. У канцы 50-х гадоў XIX ст. ва ўсход- няй частцы Беларусі яны налічвалі 16 187 душ абодвух полаў, або 0,7% сялянскага насельніцтва". У сувязі з паўстаннем у Каралеўстве Польскім, Лігве, на Беларусі і масавым сялянскім рухам царскі ўрад вымушаны быў указам ад 26 чэрвеня 1863 г. усіх удзельных сялян перавесці на абавязковы выкуп. Выкупная сума вызначалася тым жа спосабам, што і для былых панскіх прыгонных. Аналагічныя былі таксама тэрмін і правілы ўнясення выкупных плацяжоў³. Рэформа удзельных сялян, як і дзяржаўных, у параў- нанні з «Палажэннямі» 19 лютага 1861 г. аб панскіх сялянах была праве- дзена на больш зручных умовах. Удзельныя сяляне атрымалі некалькі боль- шыя надзелы, якія каштавалі ім танней.

Саслоўную групу сялянскага насельніцтва заходніх губерняў складалі вольныя людзі. Яны былі асабіста свабодныя, мелі права пераходу з аднаго месца на другое, але абавязаны былі плаціць падушны аброк ці адпрацоў- ваць за зямлю. Саслоўе вольных людзей фарміравалася ў эпоху феадалізму пераважна з карэннага насельніцтва — асабіста свабодных сялян розных разрадаў, дробнай шляхты і ў невялікай колькасці за кошт рускіх стараве- раў, а таксама перасяленцаў з Аўстрыі, Прусіі і іншых краін. Да сярэдзіны XIX ст. болынасць іх была запрыгонена памешчыкамі. У 1858 г. у Мінскай і беларускіх паветах Віленскай, Гродзенскай, Віцебскай губерняў вольных людзей засталося 14 622 душы абодвух полаў, або 0,6% сялянскага насель- ніцтва. У гэтым рэгіёне (без беларускіх паветаў Віцебскай губ.) 63,5% іх жы- ло на панскай зямлі, 16,4% — на казённай, 20,1% — на ўласнай⁴. Па Магі- лёўскай губ. вольныя людзі не адзначаны ў крыніцах сярэдзіны XIX ст. аж да другой паловы 60-х гадоў, аднак у апошні перыяд справаздачы губерна- тара фіксуюць іх ад 850 да 1500 душ абодвух полаў⁵. Пераважная большасць вольных людзей Беларусі пасялілася ў цэнтральных і заходніх паветах.

3 20 лістапада 1857 г., калі пачалася падрыхтоўка адмены прыгону, адносіны памешчыкаў да вольных людзей рэзка змяніліся. Імкнучыся за- хаваць за сабой як мага больш зямлі, яны давалі волю тым вольным лю- дзям, што яшчэ зусім нядаўна ўпарта лічылі сваімі прыгоннымі. Іх бесцы- рымонна выганялі з апрацаваных зямель. У катэгорыю вольных людзей было пераведзена мноства прыгонных сялян⁶. У выніку гэтага к часу рэформы 1861 г. колькасць вольных людзей у Літве і на Болар_усі Ж каля100 000 рэБізскіх душ¹. Пераважная большасць іх жыла ў Д^'^ч цовыя «Палажэнні» пра вольных людзей нават не ўпамінаюц_ь Ці абеззяые-кенне сядянства прывяло да ўзмацнення сялянкага рухуіу®¹¹*» ку-барацьбы вальных людзей за зямлю. Пад уплывам яе 21 верасня^^ быу выдадзеяы закон, у адпаведнасці з якім спыняўся разгляд <з§Я % прызнанні іфыгонных вольнымі людзьмі, забаранялася зганяць іх \ *

Наяўнасць масы абеззямеленых вольных людзей, іх барацьба ^ожтнжехЛйвео^^еларуа прымусілі царызм 25 ліпевд

ідь лтсаз аб іх пазямельным уладкаванні. Вольныя людзі, ад

нЯ? на панскіх земаях заходніх губерняу, былі прылічаны да сялянскаГ сасчоўя. Абеззяме.\еных памешчыкамі пасля 20 лістапада 1857 г. (волыш! .цедзі 1-га разраду) надзялялі зямлёй з правам выкупу яе нароўні з ШШ памскімі ся\яналгі; пазбаўленых зямельных надзелаў да гэтага тэр^і! іБольныя людзі 2-га разраду) пакідалі на працягу 12 гадоў на становіш^ арандатараў са зніжэннем арэнднай платы на 10%. Па сканчэнні тэрчіяу грэнды памешчык меў права высяліць іх з маёнтка. Выкуп зямлі ці заклі&. чэнне новага арэнднага пагаднення цалкам залежалі ад волі зямельнага ўласшка^.

Лднак закон ад 25 ліпеня 1864 г. распаўсюджваўся далёка не на ўсц абеззямеленых вольных людзей. Спачатку ўлады аб'явілі, пгго аднаўляюц- ца пазямеіьныя правы толысі «во.льнасказкавых», а не «вольнаадпушча- ных», г. зн. толькі тых, хто быў прыпісаны да маёнтка. Вольныя людзі, не затсаныя ў рэвізскія сказкі пры маёнтку, дзе раней карысталіся зямель- яымі ўчасткамі, не атрымалі дазволу на выкуп або арэнду зямлі. Зашм умо- Бай такога дазволу было пастаўлена месцазнаходжанне вольных людзей. Ка.іі ігазбавш зямлі вольнага чалавека, пгго жыў пасля ў другім месцы. то ён не мог вярнуцца назад і выкупіць яе ці ўзяць у абавязковую арэнду.

Паводле афіцыйных звестак, якія, улічваючы масавы перавод прыгон- ных ся\ян у вольныя людзі напярэдадні рэформы 1861 г.₍ трэба думадь, заніжаны, у Гродзенскай губ. з 1863 па 1869 г. колькасць вольных людзей паменшылася з 2860 да 1020 душ абодвух полаў, або ў 2,7 раза⁵. Гэта зна- чыць, што 1840 (64,3%) з іх уяўлялі сабой вольных людзей 1-га разраду, якім былі верн>ты землі за выкуп. Яны зліліся з асноўнай масай сялянства. У Мінскан жа губерні ў адзначаны перыяд колькасць вольных .шдзей, наадварот, пастаянна ўзрастала, склаўшы ў канцы яго 11 000 душ абодвух полаў*. Гуг вольных людзей 1-га разраду ў парушэнне закону ад 25 ліпеня 1864 г.

У другой палове 70-х гадоў па сканчэнні тэрміну дзеяння чр *нл"мх дд- гавораў памешчыкі сталі выганяць вольных людзей 2-га разраду з чямлі. Буйныя іх хваляванні, упартае супраціўленне пры высяленні з моентклў прымусілі Міністэрства ўнутраных спраў у 1878 г, ьыдаць спецыяльн>і<? распараджэнне, згодна з якім арэнднае пагадненне мела сілу толькі пры ўмове заключэння пісьмовага дагавору. Паколькі ў большасці выпадкаў та- кія кантракты адсутнічалі, то вырашэнне пытання аб арэндзе зямлі воль- нымі людзьмі было адтэрмінавана. Але правы вольных людзей, выселеных к гэтаму часу, не былі адноўлены, і яны засталіся беззямельнымі'. На па- чатку 80-х гадоў XIX ст. лік вольных людзей 2-га разраду ў Літве і на Бела- русі складаў да 87 000 рэвізскіх душ. Пераважная частка іх знаходзілася ў Заходняй Літве².

У выніку барацьбы вольных людзей 2-га разраду за зямлю ў Літве, на Заходняй і Цэнтральнай Беларусі царскі ўрад вымушаны быў даць ім права выкупу. Адпаведна закону ад 3 чэрвеня 1882 г. у Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губернях яны маглі на працягу 3 гадоў выкупіць зямельныя ўчасткі, пгго безупынна арандавалі § 1864 г., ці заключыць новыя арэндныя кантракты на 6 гадоў. Пасля заканчэння трохгадовага перыяду дагавор аб арэндзе мог быць прадоўжаны толькі па добраахвотным пагадненні з па- мепгчыкам. Уласніку зямлі было дадзена права замены арандаваных участ- каў іншымі, калі карыстанне імі прычыняла «яўную шкоду або абмежаван- не гаспадарцы землеўласніка». Пры выкупе зямлі дзяржава выдавала воль- ным людзям пазыку ў памеры 85% выкупной цаны з растэрміноўкай на 49 гадоў і абавязацельствам выплаты 6% пазыкі штогод. Гэту частку выкуп- ной сумы памешчыкі атрымлівалі выкупнымі працэнтнымі паперамі. Астат- нія 15% вольныя людзі самі павінны былі заплаціць памешчыку наяўнымі грашыма на працягу 6 гадоў ці ў тэрмін, вызначаны па ўзаемным пагаднен- ні бакоў. Гэтыя грошы трэба было ўносіць кожны год роўнымі долямі з прыплатай 5% на недаплачаную суму³.

Вольных людзей пазбаўлялі права карыстання пашавымі сервітутамі. За гэта прадугледжвалася скідка з плацяжу, памер якой вызначаўся пагад- неннем з памешчыкам або па рашэнні ўлад у суме не больш за 10% кошту зямлі, якая выкуплялася. Памешчык мог адмовіць вольнаму чалавеку ў вы- купе ці арэндзе, калі ў маёнтку заставалася меней чым 100 дзес. прыдатнай зямлі. У выпадку адмовы вольных людзей ад выкупу або ад заключэння новых арэндных дагавораў яны абавязаны былі да 23 красавіка 1886 г. па- кінуць зямельныя ўчасткі. Пры наяўнасці кантракта аб арэндзе зямлі па- між вольнымі людзьмі і памешчыкам разгледжаны закон уступаў у дзеян- не праз год пасля спынення тэрміну дзеяння гэтага дагавора⁴. Законам ад 21 сакавіка 1888 г. вольным людзям 2-га разраду ў названых вышэй, а так- сама паўднёва-заходніх губернях было дазволена выкупляць арандаваную :тмл\о адразу плслн :кікспім:>піні тіірміну дінпшнн #ір'>іідііі.іх н^іігііпктас таксама і дд пг\чт\ пры добранхпотііііім ііагадінчші м іым<міічык#ім, Йр^^Ш яны пйвінны былі паоодаміць мясцошлм уладпм дл 1 етудадш ІШі і - і нч 1892 і\ прана ныкуну арандаімпых сядзіб атрымалі полыіым людэі 9 рчглраду, іШЧ) жылі ў панскіх мнст:>мках усіх адмначаных іуОі'рннў³',

У Мінскай губ, намямольнао ўладканашю волыіых людзой 2\п шш»*^ было здтрыман* да 1003 г, Млсцоішя адміністрацын 1 памашчыкі ^оўмізд^ ігнарАікілі налажішні макона ад 25 лінонн 1864 г. аб волыіых людзнх 2-га, я* і Ьга, разраду. Зомлоўласнікі нораі\од:\ілі іх у кат:>горыю нросгых ЛрШій тарау, на горшыя зямольныя ўмасткі, паньпналі арэндную плату, а яіШэ час. цой ныганнлі з маонткаў\ У выкіку гэтага ў Мінскай губ. на пачат<ік XX ст вахьных людзсй 2-га разраду засталося пнмногім болой за 200 сом'яў⁴.

МаршнцО) 17 сакавіка 1903 т\ быў выдадзопы ўказ аб выкупо аранд&мма$ імі яям\і. У адрознонно ад вольных людзой 2-га разраду Вілонскай, Грод&Ш скай і Ковонскай губорняў волыіыя людзі Мінскай іуб. атрымлівалі праші выкуну зяма\ьных умасгкаў, дадзопых ім у арзнду замссг ранойшых і пасля 1864 г. Выкупную назыку, выліманую на аснове арэнднай платы, каніталіза- ванай з 6%, у адрознонне ад адзнаманага вышэй закона выдавалі ў памерц поўнага кошту выкупу зямельнага ўмастка ў растэрміноўку, як і раней, на 49 гадоў. Пры пагаднонні з памешмыкам 10%-ная скідка з выкупных гілаця- жоў за пазбаўленне права карыстання сервітутнымі ўго^ддзямі магла быць замонена адвядзоннем волыіаму малавекудадатковага ўчастка зямлі⁵.

Сярод саслоўных гругі сялянства вольныя людзі 2-га разраду вылучаліся асабліва вялікімі памерамі выкупу. Агульная выкупная цана дзесяціны зямлі ў іх (за выключэннсм мястэчак) у Віленскай губ. была роўная 39 руб., у Гро- дзенскай — 32 руб. 50 кап. і адпаведна ў 2,5 і 2,2 раза большая, чым у бы- лых панскіх сялян^ь. Яна была таксама адпаведна на 29,3 і 20,9% вышэйшая за сярэднія мясцовыя рыначныя цэны на зямлю ў 80-я гады XIX ст. Аднак вольныя людзі, не маючы грошай, не маглі набыць зямлі па рыначнай вартас- ці. У Віленскай губ. выкупныя плацяжы вольных людзей без 15%-най асабіс- тай выплаты складалі штогод у сярэднім 1 руб. 98 кап. на дзесяціну надзель- най зямлі, што перавышала выкупныя плацяжы былых дзяржаўных сялян у 2,8 раза*. Прыкладна такія ж былі выкупныя плацяжы вольных людзей 2-га разраду, якія жылі ў панскіх мястэчках, дзе выкуіі зямлі нранодзіўся на ас- нове сярэдняй за апошнія 10 гадоў арэнднай платы, капіталізаванай з 6%'.

Такі выкуп быў не пад сілу для болыпасці вольных людзей. Законам ад 27 снежня 1893 г. Сялянскаму пазямельнаму банку было дазволена выда- ваць пазыкі для куплі зямлі нароўні з астатнімі сялянамі вольным людзям 2-га разраду Віленскай, Ковенскай і Валынскай губерняў, пазбаўленым права выкупу арандаваных зямельных участкаў у дробнапамесных маёнт- ках (да 100 дзес.) | Але гэта істотна не палепшыла іх становішча. Паводле звестак мясцовай адміністрацыі, многія вольныя людзі з-за недасведчанас- ці прапусцілі ўстаноўлены трохгадовы тэрмін для выкупу зямлі ці заклю- чэння новых арэндных дагавораў³. На Беларусі, Правабярэжнай Украіне і ў Літве выкупной аперацыяй іх было ахоплена не болей за 17 000—18 000 рэвізскіх душ. Каля 80 000 рэвізскіх душ вольных людзей засталіся на ста- новішчы арандатараў або былі сагнаны з зямлі⁴. Яны абеззямельваліся і разараліся. У Віленскай губ. за перыяд 1861—1907 гг. памепгчыкі сагналі вольных людзей амаль з паловы плошчы арандаванай імі зямлі. Гэты захоп меў характар экспрапрыяцыі⁵.-

Частка сялянскага насельніцтва заходніх губерняў карысталася пан- скай зямлёй на ўмовах бестэрмінова-спадчыннай арэнды з фіксаванай грашовай арэнднай платай (чынш). Апрача чыншу, некаторыя з такіх аран- датараў павінны былі адпрацоўваць за зямлю ў панскай гаспадарцы, зда- ваць памешчыку пэўную колькасць сельскагаспадарчых прадуктаў (збож- жа, лён, пянька і г. д.). Чыншавое сялянства фарміравалася за кошт вы- хадцаў з другіх сельскіх саслоўяў (вольных людзей, панскіх і дзяржаўных сялян, дробнай шляхты і інш.). Карыстаючыся адсутнасцю ў расійскім заканадаўстве чыншавога права, многія памешчыкі яшчэ ў 40-я — першай палове 50-х гадоў XIX ст. зганялі чыншавікоў з зямлі ці пераводзілі іх на становішча часовых арандатараў. У апошнія гады перад адменай прыго- ну абеззямеленне чыншавікоў, як і вольных людзей, набыло масавы ха- рактар⁶.

Рэформа 1861 г. не прывяла да ліквідацыі чыншавых пазямельных ад- носін у заходніх губернях. У мясцовых «Палажэннях» іх нават не назы- ваюць. Памешчыкі працягвалі выганяць сельскіх чыншавікоў з зямлі і ў парэформенны перыяд. Па меры росту прадажных і арэндных зямельных цэн землеўладальнікі, імкнучыся пазбавіцца ад спадчынных арандатараў, незаконна пазбаўлялі іх арандаванай зямлі або павышалі памер чыншу. Яны высялялі чыншавікоў з маёнткаў, што вяло да ўзмацнення барацьбы апошніх за свае правы. Гэта заставіла царскі ўрад у другой палове 80-х годоў XIX ст. правесці чыншавую рэформу нд Беларусі, ПрайаШШ Украіне і у Літве.

Згодна з законам ад 9 чэрвоня 1886 г,₍ у сельекай мясцовасці нага рэгіёна чыншавыя пазямельныя адносіны былі скаСйванЫ/ ЧШМшШь' пераводзілі на абавязковы выкуп, Для доказу нрніні сп/ідчынной ос-/

,_у г 'ДЦН

зямлі яны абавязаны былі падаць пэуныя дакумонты. Чі,інш,цшш |Ш| казалі свае арэндныя правы на зямельныя ўчасткі, іха добраахьотііым гадненні з памешчыкам маглі на працягу 3 гадоў ныкунііік і/ ці за^Ш чыншавое трыманне простай арэндай. Памер выкупной сумы вызначаўм капіталізацыяй з 6% гадавога кошту чыншавых плацяжоу і шшіннасцей што ляжалі на зямельным участку. Адпрацоўкі і натуральныя павіннод пераводзілі на грошы па сярэдніх мясцовых рыначных цэнах. Дзяшк^ давала чыншавікам грашовую пазыку на 49 гадоў у памеры сумы выйупу' пад забяспечанасць іх зямель. Калі выкупная сума не дасягала ьолічыні ацэнкі зямлі ў дадзенай мясцовасці, то да яе з пэўнымі агаворкамі Ш баўлялі нядоімку па чыншу за апошнія 10 гадоў. У выпадку, калі сума вы- купу перавышала ацэначны для гэтай мясцовасці кошт зямлі, то дабавач- ную суму выплачвалі чыншавікам цалкам або пры складанні выкупнога акта ці ў растэрміноўку пры пагадненні з памешчыкам. Запазычанасць па выкупной пазыцы пагашалі штогоднімі выкупнымі плацяжамі, якія скла- далі 6% выдадзенай пазыкі. Памешчыкі атрымлівалі выкуп з казны дзяр- жаўнымі 5-працэнтнымі паперамі. Ацэнка выкупу зямлі ў заходніх губер- нях была вельмі высокая — да 150 руб. за дзесяціну сядзібнай зямлі іда 39 руб. за ворную. Выкупныя плацяжы чыншавікоў, як правіла, былі вы- шэйшыя за выкупныя плацяжы былых панскіх сялян. Яны захоўвалі права карыстання сервітутнымі ўгомзямі. Чыншавікоў-мяшчан, калі яны пе- райшлі на выкуп, прыпісвалі да валасцей¹.

Чыншавых правоў пазбаўлялі арандатараў, якія не мелі дакументаўабо не прад'явілі паказанняў сведак на карыстанне зямлёй, а таксама чыншаві- коў, што карысталіся ёю толькі на працягу апошніх 10 гадоў да рэформы 1886 г. Пры адсутнасці дакументаў чыншавыя правы пацвярджалі толькі ў тым выпадку, калі арандаваны зямельны ўчастак быў размешчаны ў ме- жах чыншавых зямель. Арандатары, якія не даказалі чыншавых правоў, маглі распараджацца зямельнымі ўчасткамі на ранейшых умовах на праця- гу 5 гадоў з дня адмовы ім у гэтых правах. Па сканчэнні названага тэрміну чыншавікі павінны былі неадкладна пакінуць зямлю, што займалі. Праўда, у выпадку згоды памешчыка яны маглі купіць яе ці заключыць арэндны дагавор на звычайных умовах².

У другой палове 70-х — першай палове 80-х гадоў XIX ст. у Гродзен- скай, Віленскай і Мінскай губернях налічвалася 17 600 двароў сельскчыншаБІкоў'. Яны існапалі таксама ў Віцобскай I Могілёўскай губорнях. На Бсларусі большасць чыншавікоў знаходаілася | заходпіх і Ц'іігг|><ілі.ных па- всгах. На 1898 г. па 5 заходніх губернях папятош.ія чыінпаныя камісіі гледзслі дамаганні на ранейшыя чыншавыя землі 21 238 чыпшанікоў. Чын шавыя нравы на зямлю былі прызнаны толькі ў 3479 (16,4%) ныпадках', Арандатараў, пазбаўленых гэты правоў, памешчыкі зганялі з зямлі або за- мянялі чыншавое трыманне часовай арэндай. На пачатак XX ст. разгляд спраў чыншавымі камісіямі быў далёкі ад завяршэння^. Пераважная част- ка сельскіх чыншавікоў уяўляла сабой беднату. У Мінскай губ. надзел сельскіх чыншавікоў, якія выкупілі зямлю ў памешчыкаў, складаў у ся- рэднім каля 10 дзес. на двор. Пры гэтым палова іх атрымала зямельныя ўчасткі ніжэй за адзначаны памер⁴. Болыпасць сельскіх чышавікоў сталі беззямельнымі.

На Беларусі пасля рэформы 1861 г. доўгі час захоўвалася таксама сас- лоўная група арандатараў старавераў і аднаверцаў. У сярэдзіне 70-х гадоў XIX ст. у Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Віленскай і Ковенскай губер- нях было 12 438 душ старавераў, што пасяліліся на панскіх землях да 17 чэр- веня 1863 г. 3 іх 3026 (24,3%) душ арандавалі фальваркі ці цэлыя маёнткі. У арэндным трыманні ўсіх іх знаходзілася 72 992 дзес. Звыш таго налічва- лася 3121 душа старавераў з арэндай 26 691 дзес., якія пасяліліся пасля на- званага тэрміну . На Беларусі болыпасць старавераў і аднаверцаў жылі ва ўсходніх паветах. Сярод іх склалася значная праслойка заможных сялян.

Права абавязковага выкупу зямлі частка старавераў і аднаверцаў За- ходняга краю° набыла па закону ад 4 чэрвеня 1901 г. Яны атрымлівалі гра- шовую пазыку ад дзяржавы па правілах «Палажэння аб выкупе» былых панскіх сялян. Памер яе вызначаўся капіталізацыяй з 6% арэнднай платы за зямельны ўчастак. Аднак калі штогодняя арэндная плата перавышала 3 руб. з дзесяціны, то выкупная пазыка выдавалася толькі з дазволу міністра фінансаў. Пры гэтым яна не павінна была перавышаць 50 руб. на дзесяці- ну. У выпадку, калі выкупная цана зямлі была вышэйшая за 50 руб., даба- вачную суму выплачвалі самі стараверы. За імі захоўвалася права карыстан- ня сервітутамі і агульнымі з памешчыкамі пашамі. Затое да выкупной сумы велічынёй, меншай за 50 руб. на дзесяціну, прылічвалі нядоімку арэндных плацяжоў, пачынаючы з 1876 г.⁷ Выкупная цана зямлі, арандаванай стараве- рамі і аднаверцамі, была большая за выкупную цану былых панскіх сялян, але ніжэйшая ў параўнанні з цаной для вольных людч«-й 2 і п рШр$ш с ■ равераў і аднаверцаў-мяшчан, што перайшлі на ныкуп, пріллічыілі д і,, лянскага саслоўя. 3 1888 г. ім дазволілі атрымліваць на-нлкі ў Сялям- пазямельным банку¹. Нягледзячы на гэта, у 1903 г. 1688 (58,6%) дн-іроў ^ датараўстаравераў і аднаверцаў заходніх губерняў заставаліся чяы_{АУ /1І} ленымі².

Асобную катэгорыю сялян заходніх губерняў складалі арандагары пр*. васлаўнага веравызнання. Па даных Дзяржаўнага савета, у Мінскай, Ві- цебскай, Магілёўскай і Ковенскай губернях было 2207 двароў праваслаў. ных арандатараў, у якіх лічылася 5597 душ мужчынскага полу, што арац. давалі 18 189 дзес. зямлі. 3 іх 4470 (79,9%) душ у складзе 1854 (84%) двароў жылі ў Мінскай губ. 1341 гаспадар дома тут пасяліўся ў мястэчках Капыль Пясочнае, Давыд-Гарадок і Петрыкаў³.

Адпаведна закону ад 19 студзеня 1893 г. праваслаўным арандатарам, што пасяліліся на панскіх землях заходніх губерняў да адмены прыгону, на працягу 3 гадоў было дадзена права выкупу зямельных ўгоддзяу аднак у адзначаных мястэчках ён дапускаўся толькі пры добраахвотным пагадненні бакоў. Выкупную суму вылічалі на аснове капіталізацыі з 6% арэнднай платы. Дзяржава давала праваслаўным арандатарам выкупную пазыку ў памеры сумы выкупу, якую трэба было пагашаць 49 гадоў з выплатай 6% штогод. Выкупная цана зямлі ў іх была прыкметна вышэй, чым у былых панскіх і асабліва дзяржаўных сялян, у сувязі з тым, што да выкупу пазямельныя арэндныя плацяжы першых значна перавышалі вы- купныя плацяжы другіх. Праваслаўных арандатараў пазбаўлялі сервітут- нага права на тых жа ўмовах, што і вольных людзей 2-га разраду. Пры пераходзе на выкуп праваслаўных арандатараў-мяшчан прыпісвалі да сялянскай грамады. У выпадку адмовы ў хадатайніцтве аб выкупе аран- датар абавязаны быў на працягу 5 гадоў пайсці з зямлі або па дамоўле- насці з памешчыкам купіць яе ці заключыць новы арэндны дагавор⁴. Ас- ноўная маса праваслаўных арандатараў належала да вясковай беднаты. На пачатак XX ст. пераважная частка арандаваных імі зямельных участ- каў заставалася нявыкупленай.

8. Вынікі і значэнне аграрных рэформ

К сярэдзіне XIX ст. на Беларусі, якая была састаўной часткай Расій- скай імперыі, крызіс феадальна-прыгонніцкай сістэмы прыкметна абваст- рыўся. Узрастаючы, прадукцыйныя сілы ўсё больш уступалі ў супярэч- насць з пануючымі феадальнымі вытворчымі адносінамі. У частцы маёнт- каў прымянялі ўдасканаленыя прылады і сельскагаспадарчыя машыны, уводзілі рацыянальныя формы земляробстіш | тр-жаееяпж'М і ішхшьмі тэхнічных культур, пашыралі скарыстаішс наомной, галоўным чі.іпам /іры- мусовай, працы. Раслі таварнасць панскай гаспадаркі і панскаг: нраднры- мальніцтва, назіраліся сацыяльнае расслаенне сяляпстна, узмацнеішо адм- ходніцтва. Развівалася прамысловасць, з'явіліся капіталістычныя прамыс- ловыя прадпрыемствы, заснаваныя на вольным найме рабочай сілы. У нетрах феадалізму ішоў працэс фарміравання новага, кагйталістычнага ўкладу, не сумяшчальнага з прымусовай працай прыгонных сялян з улас- цівай ёй руціннай тэхнікай.

Рост таварнай прадукцыі панскай гаспадаркі, асабліва пашырэнне вы- творчасці збожжа на продаж, прывёў да павелічэння плошчы фальвар- ковай (панскай) ворнай зямлі. Яна пашыралася не толькі за кошт аблогі і пусткаў, асваення няўдобіцы, але і ў выніку захопу сялянскіх угодазяў. Узмацніліся паншчынная эксплуатацыя і абеззямеленне сялянства. Інвен- тарная рэформа ў заходніх губернях у сярэдзіне 40—50-х гадоў, накіра- ваная на некаторае абмежаванне панскага свавольства шляхам нарміра- вання павіннасцей, не была завершана і ў цэлым не аблегчыла становішча панскіх сялян. Узмацненне феадальна-прыгонніцкага прыгнёту выклікала рэзкае абвастрэнне класавай барацьбы на вёсцы.

Такім чынам, на Беларусі, як і ва ўсёй краіне, выспявалі неабходныя сацыяльна-эканамічныя і палітычныя ўмовы для адмены прыгону. У. I. Ле- нін зазначаў, што памешчыкаў прымусіла ўзяцца за рэформу «сіла экана- мічнага развіцця, якая ўцягвала Расію на шлях капіталізму. Памешчыкі- прыгоннікі не маглі перашкодзіць росту таварнага абмену Расіі з Еўропай, не маглі ўтрымаць старых форм гаспадаркі, што разбураліся. Крымская вайна паказала гніласць і бяссілле прыгоннай Расіі. Сялянскія «бунты», узрастаючы з кожным дзесяцігоддзем перад вызваленнем, прымусілі пер- шага памешчыка, Аляксандра II, прызнаць, што лепш вызваліць зверху, чым чакаць, покі скінуць знізу»^[. У Расіі на рубяжы 50—60-х гадоў XIX ст. скла- лася рэвалюцыйная сітуацыя. У гэтай абстаноўцы царызм вымушаны быў пайсці на адмену прыгону «зверху» шляхам рэформы, каб папярэдзіць звяржэнне яго «знізу» шляхам рэвалюцыі. Прызнанне неабходнасці пра- весці адмену прыгону азначала, што ўрад не мог кіраваць далей старымі метадамі. Сялянская рэформа 1861 г. з'явілася вынікам крызісу палітыкі пануючага класа дваранства. Яна была прадыктавана ўсім ходам папярэд- няга эканамічнага развіцця, рэвалюцыйнай барацьбы сялянства. Рэформа 1861 г. была самай буйной уступкай прыгоннікаў і іх дзяржавы, з дапамо- гай якой яны спадзяваліся адстаяць і пры капіталізме ў непарушным стане панскае землеўладанне і самадзяржаўе. Указы 1863 г. былі прыняты з той жа мэтай: уступіць драбніцу і захаваць галоўнае .

Як і ва ўсёй Расійскай імперыі, на Беларусі праекты вызвалення сялян, прапанаваныя ліберальнымі і кансерватыўнымі памешчыкамі, якія прадуУ працэсе падрыхтоўкі рэформы мноства памешчыкаў Беларусі гір- дзіла масавае абеззямеленне сялянства. Уразалі сялянскія надзелы, часпг сялян была пазбаўлена іх цалкам. Многіх сялян ператваралі ў простц арандатараў надзельнай зямлі, што вякамі апрацоўвалася імі. Некаторых сялян выганялі з маёнткаў. Рэскрыпт ад 20 лістапада 1857 г. на імя вілен- скага генерал-губернатара У. І. Назімава, урадавая праграма заняткаў || бернскіх дваранскіх камітэтаў прадугледжвалі вызваленне сялян без зямлі (за выключэннем права выкупу сядзіб), пакіданне некранутымі вотчыннай улады памешчыкаў, феадальных павіннасцей прыгонных за карыстадне угоддзямі². Аднак у далейшым царызм ва ўмовах росту сялянскага руху вымушаны быў адмовіцца ад першапачатковых планаў беззямельнага вы- звалення сялян і захавання вотчыннай улады дваранства. Урадавы праект рэформы, распрацаваны Рэдакцыйнымі камісіямі, фактычна забяспечваў сялянам магчымасць выкупу надзелаў, але разам з тым дазваляў право- дзіць адрэзку часткі сялянскай зямлі на карысць іх ранейшых уладальні- каў. 19 лютага 1861 г. ён быў-зацверджаны і стаў законам. На Беларусіў сувязі з пэўнымі асаблівасцямі яё рэгіёнаў рэформу праводзілі на аснове двух мясцовых «Палажэнняў».

Нягледзячы на тое што рэформа 1861 г. праводзілася прыгоннікамі, характарызавалася прыгонніцкімі рысамі, змест яе быў буржуазны. Адме- на прыгону з'явілася зыходным пунктам капіталістычнай грамадска-палі- тычнай фармацыі ў Расіі, «азначае сабой пачатак новай, буржуазнай Расіі, якая вырастала з прыгонніцкай эпохі»³. Сяляне юрыдычна сталі свабодны- мі і таму самастойнымі ў адносінах да- рынку, што стварала ўмовы для фарміравання свабодных дагаворных вытворчых адносін і тым самым ддя ўсталявання капіталістычнага спосабу вытворчасці. Асабістае вызваленне іх з'явілася адным з рашаючых фактараў, што забяспечылі перамогу но- вай, капіталістычнай сістэмы гаспадаркі⁴. Асноўнай умовай вызвалення сялян ад прыгоннай залежнасці быў выкуп зямлі ных павіннасцей). Ён меў капіталістычны характар. Характарызуючм пры гонніцкія рысы выкупу, У. I. Ленін разам з тым падкрэсліваў, што сан фак.т яго, набыцця сродкаў вытворчасці за грошы сведчыць ужо аб шшананмі капіталістычных прынцыпаў, на аснове якіх толькі і магла адбыцца гакая купля'. Сяляне, пгго карысталіся надзельнай зямлёй пры феадалізме толькі пры ўмове адбывання паншчыннай або аброчнай павіннасці, з выкупам гэтых павіннасцей рабіліся яе ўладальнікамі.

3 адменай прыгону сяляне — вытворцы з пераважна натуральнай гас- падаркай — ператвараліся ўтаваравытворцаў буржуазнага грамадства. «Па- колькі селянін вырываўся з-пад улады прыгонніка, пастолькі ён станавіўся пад уладу грошай, трапляў ва ўмовы таварнай вытворчасці, аказваўся ў залежнасці ад капіталу, які нараджаўся»². Гэты працэс у сялянскай гаспа- дарцы паскараўся неабходнасцю выплаты выкупных плацяжоў і працэн- таў па дадзенай пад іх выкупной пазыцы, узмацненнем падатковага цяжа- ру ў цэлым. Рэформа 1861 г. — першы крок развіцця капіталізму ў сель- скай гаспадарцы па прускім шляху, г. зн. праз павольнае перарастанне прыгонніцкай панскай гаспадаркі ў буржуазна-юнкерскую, свабодную ад феадальных путаў . Рэформа захоўвала і пашырала асновы для буржуазна- панскага (прускага) шляху буржуазнай аграрнай эвалюцыі і разам з тым захоўвала сялянскую гаспадарку як самастойную форму грамадскай вы- творчасці, г. зн. сацыяльна-эканамічныя перадумовы для буржуазна- сялянскага (амерыканскага) шляху аграрнага развіцця, хоць і рэзка абмя- жоўвала яго магчымасці⁴.

У той жа час «Палажэнні» 19 лютага 1861 г. абаранялі інтарэсы па- мешчыкаў. Усе дваранскія землі былі прызнаны ўласнасцю іх уладальні- каў. За панскімі сялянамі захоўвалася права толькі карыстання надзельнай зямлёй, за што яны абавязаны былі адбываць паншчыну ці плаціць аброк. На працягу нявызначанага тэрміну, да пераходу на выкуп, сялян лічылі «часоваабавязанымі». На 9 гадоў іх прымацоўвалі да надзелаў, якія і пасля заканчэння гэтага тэрміну можна было выкупіць толькі са згоды памешчы- ка. Апошні ж меў права прымусіць сялян выкупляць надзельную зямлю, што супярэчыла атрыманай імі асабістай волі. Значыць, феадальныя вы- творчыя адносіны заставаліся амаль некранутымі, і ліквідацыя часовааба- вязанага стану поўнасцю залежала ад памешчыкаў.

Зямельныя ўласнікі пакінулі за сабой землі, адабраныя ў прыгонных да рэформы, паводле ўстаўных грамат шырока праводзілі новыя адрэзкі, раз- вярстанне ўгода,зяў на сваю карысць, перанос сялянскіх сядзіб, пазбаўлялі сялян права карыстання зямельнымі сервітутамі, агульнымі пашамі. Часта павялічвалі памеры сялянскіх павіннасцей, спраўнае Ш$Шы жаве і памешчыкам, забяспечанае кругавой парукаЙ члі-нлО|§і Ш мады, з'яўлялася адной з найважнейшых мэт рэформы. Вы ІШІ^Я цяжы, растэрмінаваныя на 49 гадоў з 6% гадавых, уяўлялі іяіШш Ш феадальных павіннасцей, капіталізаваных па высокай ШЯ ме. Па сутнасці сяляне выкуплялі не землю, а асабісгую волк' Шж ^КЧ аперацыя прынесла адчувальную выгаду памешчыкам і дзяржм» казана ніжэй, сяляне заплацілі за свае феадальныя павіннагці" больш, чым каштавалі выкупленыя надзелы. Сялянсгва заставаллс^¹¹ паўнапраўным саслоўем. Правы сельскага і валаснога сялянскага гр* скага кіравання былі вельмі абмежаваныя, Асноўнай фуНКср^^Ш з'яўляліся размеркаванне абшчынных зямель, раскладка і збор дадатк^' выкананне натуральных павіннасцей, што ляжалі на сялянах 0р_г7т сельскага і валаснога кіравання падпарадкоўваліся ўраду і мясцовц уладам. Губернскія па сялянскіх справах установы на чале з губернаі рамі, пераважная большасць міравых пасрэднікаў і праверачных камй» падтрымлівалі памешчыкаў.

Такім чынам, сялян вызвалялі памешчыкі-прыгоннікі, царскае |||і дзяржаўе, яго чыноўнікі. «I гэтыя «вызваліцелі», — адзначаўУ. I. Ленш, 1 так павялі справу, што сяляне выйшлі «на свабоду», абадраныя да галечы. выйшлі з рабства ў памешчыкаў у кабалу да тых жа памешчыкаў і & стаўленікаў»¹. Рэформа 1861 г. мела прыгонніцкі характар. На неакрэсле- ны тэрмін захоўваліся часоваабавязаныя адносіны, г. зн. феадальная зкс- плуатацыя. Паншчынная і аброчная сістэма гаспадаркі была толькі падар- вана, але не знішчана. У руках памешчыкаў заставаліся лепшыя ворнш землі, нярэдка адабраныя ў сялян, а таксама лясы, пашы, вадапоі, без якіх нельга было весці самастойнай сялянскай гаспадаркі. Забяспечанасць се- ляніна зямлёй у Расіі ў выніку рэформы Ф. Энгельс трапна рэзюмірава/ так: «Той зямлі, якая ў яго засталася, было занадта многа, каб памерці, але задужа мала, каб існаваць»². Таму сяляне вымушаны былі арандаваць зям- лю ў свайго ранейшага пана на кабальна-напаўпрыгонніцкіх умовах, над адпрацоўкі.

Выкуп зямлі з'яўляуся прымусовым. «...Сялян прымусілі выкупляць іх уласныя землі, якія сяляне спрадвеку аралі!»³ Фактычна яны выкуплялі феадальныя павіннасці. Выкупныя плацяжы — гэта ўзнагарода памешчы- ку за страту гірава на асабістую працу сялян. Па словах У. I. Леніна, выкуп уяуляўсабой «прамы працяг сярэдневяковага аброку,... даніну прыгоннікам- памешчыкам, што спаганялася пры дапамозе паліцэйскай дзяржавы»⁴. Вы- куп быў прамым аграбленнем сялянства памешчыкамі і царскім урадам. У. I. Ленін неаднаразова зазначаў, што селяніна заставілі плаціць за зямлю ўтрая даражэй супраць яе сапраўдйай цаны'. Адііак гугл «ўтрья дара- ясэй» зусім не азначае простай розніцы, якая атрымлівйсцца яры <т/па- стаўленні сумы выкупных плацяжоў за дэесяціну і яе цаны на рынгу. Каштоўнасць дзесяціны зямлі тут разглядаецца як каштоўнасць р'жты, што атрымліваецца пры ўмове капіталістычнай (таварнай) яе эксплуата- цыі. Іменна ў гэтым сэнсе разумеецца неадпаведнасць плацяжоў каштоў- насці зямлі . Узрасталі падаткі і іншыя паўфеадальныя зборы з сялян. Вялікіх памераў дасягнулі таксама натуральныя сялянскія павіннасіц. Абцяжаранне сялянства вялікімі выкупнымі плацяжамі і павышанымі падаткамі пры адначасовым надзяленні яго паменшанымі і горшымі зя- мельнымі ўгоддзямі непазбежна прывяло да закабалення яго ліхвярскім капіталам³.

Праўда, паўстанне 1863 г. і рэзкае абвастрэнне класавай барацьбы на беларускай вёсцы ў сувязі з грабежніцкім характарам «Палажэнняў» 19 лю- тага 1861 г. прымусілі царскі ўрад аблягчыць умовы вызвалення сялян. Іх пераводзілі на абавязковы выкуп, значна паніжалі аброчныя і заснаваныя на іх выкупныя плацяжы. Памешчыкі вымушаны былі вярнуць сялянам частку адрэзанай надзельнай зямлі. Узнаўлялі іх правы па часовым карыс- танні сервітутнымі зямельнымі ўгомзямі. Перавод сялян на абавязковы выкуп і паніжэнне выкупных плацяжоў насілі буржуазны характар. Яны былі накіраваны на змяншэнне памераў феадальна-прыгонніцкіх пера- жыткаў на вёсцы\ Такі ж буржуазны характар мела таксама і вяртанне сялянам часткі адрэзкаў.

У той жа час пры ўсёй важнасці для сялянства Беларусі гэтых мера- прыемстваў, праведзеных царызмам зыходзячы з палітычных меркаван- няў, класавая сутнасць, грабежніцкі характар рэформы 1861 г. не мянялі- ся. Урад абмежаваўся выпраўленнем толькі найболып адыёзных злоўжы- ванняў памешчыкаў і чыноўнікаў пры ўвядзенні «Палажэнняў». У ходзе рэалізацыі рэформы часта ігнаравалі інтарэсы сялян на карысць памесна- га дваранства, якое добра разумела свае выгады. Многія надзельныя землі, адрэзаныя ў іх да адмены прыгону, а таксама паводле ўстаўных грамат, засталіся ў руках памешчыкаў. Некаторыя з іх з адабрэння праверачных камісій і міравых устаноў праводзілі новыя захопы сялянскіх угоддзяў, санкцыянаваныя ў выкупных актах. У апошніх таксама сервітутныя правы сялян агаворваліся вельмі няпоўна, невыразна, што ў далейшым земле- ўласнікі выкарыстоўвалі для розных злоўжыванняў. Нярэдка завышаліся памеры выкупу.

Пераважная большасць былых панскіх сялян Бсллрусі 'ітрымалі нл* дзельнай зямлі менш чым 15 дзес. на двор. Такія над іолы пры т&чшй перавазе тут малаўрадлівай глебы, панаванні трохполля, нізкай 'і'рмгуд^ туры, слабай тэхнічнай аснашчанасці земляробства былі іуонця

для вядзення самастойнай гаспадаркі. Да таго ж, згодна з закон<»м, гі*~ меры іх вызначалі канчаткова, нягледзячы на рост колькасці ШШЦШ&М насельніцтва. Малазямелле асноўнай масы сялян, якое прагрэсіравала было абумоўлена панаваннем панскага землеўладання, аднаго з найбуй- нейшых у Еўрапейскай Расіі. У выніку рэформы 1861 г. памешчыкь дваране Беларусі захавалі за сабой 8,2 млн. дзес. прыдатнай зямлі. Пло- шча яе перавышала надзельнае землеўладанне былых панскіх сялян у 2 разы'. Гэты галоўны перажытак прыгонніцтва ў парэформеннай вёсцы ўзмацняўся другой спадчынай феадальнай эпохі ў галіне пазямельных адносін — неразмежаванасцю мноства сялянскіх і панскіх зямель, рас- кіданасцю абрэзкавых сялянскіх палёў сярод панскіх зямельных масіваў, цераспалоснасцю і дробнапалоснасцю сялянскіх утоддзяў, далёказямел- лем. Выкуп, нягледзячы на значнае паніжэнне яго, у цэлым перавышаў каштоўнасць надзельнай зямлі. Сяляне былі абцяжараны таксама шэра- гам іншых грашовых збораў і натуральных павіннасцей. Хутка расла ня- доімка выкупных і іншых плацяжоў. Захоўвалася кругавая парука членаў сельскай грамады ў спраўнай выплаце падаткаў і адбыванні павіннасцей, уведзеная «Палажэннямі» 19лютага 1861 г.

Становішча былога панскага сялянства Беларусі было цяжкае. К. Маркс, вывучаючы працу вядомагаліберальнага эканаміста і статыстыка Ю. Э. Ян- сана, вылучае наступнае выказванне аўтара: «Маса сялян і ў заходніх гу- бернях, нягледзячы на дапамогу, аказаную ім указамі 1863 г., не можа не толькі загілаціць падаткаў і павіннасцей, што абцяжарвалі іх надзелы, але і даць сродкі існавання для сваіх сем'яў»². Асабліва ў цяжкім матэрыяль- ным становішчы аказаліся былыя панскія сяляне ўсходніх паветаў, дзе захоўваліся высокія памеры выкупу, а таксама Палесся з яго амаль паўсюд- на балоцістай і пясчанай глебай, якая прыносіла бедныя ўраджаі. Адчу- ваючы востры недахоп сродкаў да жыцця і яшчэ болып — для выплаты розных плацяжоў, пераважная болыпасць сялянства вымушана была займацца разнастайнымі «пабочнымі заработкамі», звяртацца да кабаль- ных грашовых і натуральных пазык, арандаваць зямлю ў памешчыкаў пад адпрацоўкі ў іх гаспадарцы ці з долі ўраджаю.

Больш спрыяльная для сялян была рэформа 1867 г. на дзяржаўных землях заходніх губерняў. Адмена прыгону, актыўны ўдзел арандатараў казённых фальваркаў і казённых сялян у адзначаным вышэй паўстанні. рост сялянскіх хваляванняў прымусілі царскі ўрад правесці рэформу і дзяржаўнай вёскі. У адрозненне ад казённага сялянсрйй рускіх, пяўночня- і паўднёваўкраінскіх губерняў дзяржаўныя сяляне Веліірусі, Аітвь/ і Пря- вабярэжнай Украіны былі пераведзены на абавязковы іялкум. На іх рао паўсюдзілі адміністрацыйнае ўладкаванне, уведзенае згодна і нямі» 19 лютага 1861 г. для былых панскіх прыгонных. Былыя дзяржаўныя сяляне Беларусі былі лепш надзелены зямлёй, а выкупныя плацяжы, якія прыкладна адпавядалі мясцовым рыначным цэнам на ямлю ў час вызнл- чэння выкупных норм, уносілі ў прыкметна меншых памерах, чым панскія. Вынікам гэтага з'явілася больш хуткае развіццё капіталістычных адносін на былой дзяржаўнай вёсцы.

Разам з тым значная праслойка казённых сялян была надзелена зямлёй у недастатковай колькасці. Селянін не атрымаў права прырэзкі яе з паве- лічэннем сям'і. Таму забяспечанасць надзельнай зямлёй у разліку на душу сялянскага насельніцтва няўхільна падала. 3 ростам капіталістычных адно- сін на вёсцы ўзрастала таксама група беззямельных. Дзяржаўныя сяляне не атрымалі пазыкі для пагашэння запазычанасці па выкупу. Іх абкладвалі і многімі другімі плацяжамі, адбывалі яны і натуральныя павіннасці. Як і сярод былых панскіх сялян, хаця і ў меншых памерах, у дзяржаўнай вёсцы ішоў працэс пралетарцзацыі і паўперызацыі болыпай часткі сялянства. Такія ж былі вынікі рэформы 1863 г. на ўдзельных землях.

Аграрныя рэформы ў іншых саслоўных катэгорый сялянскага насель- ніцтва Беларусі (вольныя людзі, сельскія чыншавікі, стараверы і адна- верцы, праваслаўныя арандатары) праводзілі пасля адмены прыгону, пе- раважна ва ўмовах спаду рэвалюцыйнага руху, адсутнасці сур'ёзных аграрных хваляванняў. Гэта акалічнасць наклала негатыўны адбітак на іх ход, характар, вынікі, памеры выкупу арандаванай зямлі. У палітычным становішчы, што стварылася, урад адкрыта падтрымліваў і часта зада- вальняў патрабаванні памешчыкаў, усяляк ушчамляючы інтарэсы аран- датараў панскіх Зямель¹. Многія з іх не маглі выкупіць арандаваных зя- мельных участкаў з-за недахопу грашовых сродкаў. Іх выганялі з зямлі, ператвараючы ў парабкаў, прамысловых наёмных рабочых, прыслуту. Арандатары, якія мелі магчымасць выкупіць зямлю, набывалі яе па цэ- нах, што значна перавышалі памеры выкупу былых панскіх і асабліва дзяржаўных сялян. Толькі вольным людзям 1-га разраду дазволілі ажыц- цяўляць яго на тых жа ўмовах, што і ў гэтых асноўных саслоўных разра- дах сялянскага насельніцтва.

3 пераходам на выкуп некаторыя арандатары (вольныя людзі 2-га раз- раду, праваслаўныя арандатары) былі пазбаўлены права карыстання па- шавымі сервітутамі, другія (стараверы і аднаверцы, часткова сельскія чын- шавікі), захоўваючы яго, папаўнялі нядоімку арэндных плацяжоў за многія гады. Вызваленне (з 1907 г.) ад выкупных плацяжоў былых панскіх сялян не распаўсюджвалася на арандатараў Заходняга краю, якія выкуплялі зя- мельныя ўчасткі. Вялікая колькасць іх, не атрымліваючы з зямлі дастат- ковых сродкаў для існавання, шырока практыкавала продаж сваёй рабочай сілы, перш за ўсё ў суседніх напскіх 1 заможішх сяляцгуіх гаснллт ках, заатрыманыя імі разнастаймыя «ПасЛугі» матур/ій і цнііш.імц,

Рэформа 1861 г. у Расіі была першай панскай «чысгклй зям«ль» йЯІ рэсах капіталізму, што нараджаўся ў земляробсгво, мран<*д-і' ч(,>й чілнклы масавага гвалту над сялянствам . На Беларусі готы мрлм,'іс Шш^

хаванні за памешчыкамі значнай часткі адрэзкаў і гірысваенмі імі ШШШШ сялянскіх зямель пры адмежаванні і развярстанні ўгодд,зяў. Другой ^ШШ экспрапрыяцыі сялянства ў ходзе правядзення ў жыццё рэформы быд* выкупная аперацыя. Нягледзячы на значнае паніжэнне выкупных плаця- жоўпры рэалізацыі рэформы 1861 г. на Беларусі, пераход сялян на выкуп пры незабяспечанасці зямлёй і ўзмацненні агульнага падатковага прыгнё- ту паскорыў пралетарызацыю 1 паўперызацыю большай іх часгкі, прывеў да паступлення буйных выкупных сум у рукі памешчыкаў і дзяржавы.

Адмена прыгону паклала пачатак працэсу разлажэння сялянства на ся- лянскую буржуазію і сельскі пралетарыят, пераважна з надзелам. Пар- цэлярнае сялянскае землеўладанне, якое складала масавую аснову сель- скагаспадарчага капіталізму, пры вострым малазямеллі пераважнай боль- шасці былых панскіх сялян і абцяжаранні плацяжамі непазбежна вяло да вылучэння сярод іх пралетарыяў і паўпралетарыяў, што існавалі пера- важна продажам сваёй рабочай сілы. 3 другога боку, з асяроддзя сялянст- ва вылучалася сялянская буржуазія, якая прыгнятала вясковую беднату. Аналагічны працэс праходзіў і ў выніку рэформы 1867 г. на дзяржаўных землях, іншых аграрных рэформ. Фарміраванне класаў буржуазнага гра- мадства з'явілася асноўным зместам сацыяльнай эвалюцыі парэформен- най вёскі.

Утварэнне сялянскай (дробнай), а таксама сярэдняй і буйной аграрнай буржуазіі праходзіла ў групе шматзямельнага сялянства. У 1877 г. на Бела- русі сялянскія двары з надзелам звыш 20 дзес. складалі 10,4%². Частка іх датэрмінова выкупляла зямлю. На пачатак XX ст. у 5 заходніх губернях датэрміновыя ўзносы па выкупу былых панскіх сялян дасягнулі 1,8 млн. руб., ці 2,5% агульнай сумы іх выкупнога доўгу³. 3 паскарэннем станаў- лення бессаслоўна-буржуазных форм землеўладання пасля рэформы 1861 г. у гаспадарцы заможнага сялянства рашаючую ролю сталі іграць купленыя і арандаваныя землі. 3 1877 па 1905 г. на Беларусі адносіны купленай зямлі да надзельнага землеўладання ў саслоўных сялянскіх асабістых уладаннях велічынёй больш за 20 дзес. узраслі з 11,4 да 47,1%. Акрамя таго, «верхняй» групе сялян належала пераважная частка зямель, набытых сялянскімі таварыствамі і сельскай грамадой. У канцы адзначанага перыяду плошча саслоўных сялянскіх купленых зямель адносна агульнай колькасці на- дзельнай сялянскай зямлі дасягнула 16,3%⁴. Сялянская буржуазія захоп. вала або скупляла і надзелы сялянскай беднаты, эксплуа'гуючы яе пры да- памозе кабальнага, напаўпрыгонніцкага найму.

Вялікае значэнне для буржуазнага развіцця вёскі мелі пака'іанае ніжэй адмежаванже і асабліва развярстанне сялянскіх і панскіх угодАзяў. Выні- кам яго было памяншэнне кабальнай эксплуатацыі сялянства. 3 адменай прыгону ішло станаўленне земляробчага капіталізму.

Як сказана вышэй, у заходніх губернях у адрозненне ад унутраных і некаторых іншых рэгіёнаў Еўрапейскай Расіі адмена часоваабавяаанага стану панскіх сялян, перавод з аброку на выкуп пераважнай большасці іх, а затым і дзяржаўных сялян былі праведзены ўжо ў 60-я гады XIX ст. Тым самым ствараліся больш спрыяльныя ўмовы для ўсталявання капіталізму у сялянскай гаспадарцы. Нягледзячы на значнае зніжэнне аброчных і адпа- ведна выкупных плацяжоў, іх сума, унесеная былымі панскімі сялянамі Беларусі, значна перавышала каштоўнасць іх надзелаў. Да таго ж у выніку рэформы 1861 г. памешчыкі вярнулі ім далёка не ўсе землі, адрэзаныя з часу ўвядзення абавязковых інвентароў. Яшчэ больш былі аграблены па- мешчыкамі сяляне-арандатары, якія выкуплялі арандаваную зямлю па вель- мі высокіх цэнах.

Адмена прыгону была буржуазнай рэформай, праведзенай прыгонні- камі. Рэвалюцыйная сітуацыя не перарасла ў рэвалюцыю з прычыны раз- розненасці, стыхійнасці сялянскіх выступленняў і слабасці рэвалюцыйна- дэмакратычнага руху. «У Расіі ў 1861 годзе, — пісаў У. 1. Ленін, — народ, што сотні гадоў быў у рабстве ў памешчыкаў, не ў стане быў падняцца на шырокую, адкрытую, свядомую барацьбу засвабоду»'. Тамурэформа 1861 г. і другія аграрна-буржуазныя пераўтварэнні захавалі мноства перажыткаў феадалізму ў сацыяльна-эканамічным і грамадска-палітычным ладзе Расіі. Гэта — царскае самадзяржаўе, панскае землеўладанне (уключаючы зя- мельныя сервітуты), адпрацоўкі, сялянская грамада з кругавой парукай у спраўным адбыванні павіннасцей, саслоўная неПаўнапраўнасць сялянсгва і інш. Рэшткі прыгонніцтва затрымлівалі развіццё прадукцыйных сіл, рабі- лі больш пакутлівым разлажэнне сялянства, вялі да шырокага распаўсю- джання першасных, грубых форм капіталізму ў сельскай гаспадарцы, ка- бальных спосабаў эксплуатацыі сялян і пастаянных сельскагаспадарчых наёмных рабочых-парабкаў.

Захаванне феадальна-прыгонніцкіх перажыткаў пагаршала станові- шча працоўных мас і вызначала барацьбу сялянства за зямлю. Рэформа 1861 г., змяненне ўмоў яе рэалізацыі на Беларусі паводле ўказаў 1863 г., іншыя аграрныя бўржуазныя пераўтварэнні другой паловы XIX ст. не ліквідавалі супярэчнасцей паміж сялянамі і памешчыкамі. Больш таго, у гэты перыяд узмацнілася імкненне былых прыгонных і арандатараў угоддзяў атрымаць усе землі, якімі яны карысталіся. У сваю чаргу памес- нае дваранства з увядзеннем абмежавальных законаў па так званым поль- скім землеўладанні, землекарыстанні і выкупам зямлі сялянамі заходніх паветаўпа цэнах, у цэлым некалькі ніжэйшых за рыначныя, таксама імкну

Глава2

САЦЬІЯЛЬНА-ЭКАІІАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ | Я

ПАРЭФОРМЕНІІАЙ ВЁСКІ. СТАІЮВІШЧА СЯАЯН

1. Аграрная палітыка царызму

Адмопа прыгону, а затым буржуампыя рэформы ў галіпо суда, кіравш- мя, мясцовага самакіранаммя, аснотіл і г. д. азнаадлі іпічатак эвалюцыі ра- сійскай дзяржавы ў бок буржуазнай манархіі". Ало гэта быў толькі поршы крок у зазпачапым пакірупку. Мяглсдзячы па сацымлыіую эналюцыю, фар- мірананмс класаў буржуазпага грамадстпа, асмоўмай сацыяльнай апорай самадзяржаўн працягвала застанацца расійскао памссмас днаранстна. На нрацяіу парэформсппага псрыяду самадзяржаўо ахоўнала выгадмыя кан- сорватыўнаму дваранству рэшткі мрыгомміцтла ў агарарным ладзс Расіі 1 у той жа часбыло нымушапа ўлічнаць ііггарэсы поўмых колаў буржуазіі. Пры- гонніцкія і буржуазныя тэндгзмцыі на ўраданай малітыцы ў адносінах да ся- ляпсіна цоспа порапляталіся. У гады дэмакратычных уздымаў і рэналюцып мых сііуацый царызм вымушаны быў аддаваць перанагу палітыцы, якая змякчала ныпікі заханаппя р:)ііггкаў прыгонпіцтіш для сяляп. Так было ў пе- рыяд псршай рэвалюцыйнай сітуацыі, калі ўрад пайшоў ма адмену прыго- ну, а паўстанне 1863 г. і сяляпскі рух прымусілі яго ў іптарэсах сяляп Бола- русі, Аітны і Пранабярэжпай Украіны ўмосці змсмы ў «Палажзмііі» 19 люта- га 1861 г. Палітычпая сітуацыя, якая склалася ў гады другой рэналюцыйнай сітуацыі на мяжы 70—80-х гадоў, прымусіла ўрад на нядоўіі тэрмін зноў звярнуцца да буржуазных рэформ, у тым ліку па сялянскім гіытанні.

Наадварот, кожны спад вызваленчага руху ў краіне суправаждаўоі пера- ходам да палітычнай рэакцыі, калі царызм у сваёй палітыцы аддаваў перавагу рэпрэсіям і кансервацыі рэшткаў феадалізму як у эканамічным, так і ў палі- тьгшым ладзе. Такімі перыядамі ў гісторыі краіны былі другая палова 60-х — пачатак 70-х гадоў і гады пасля другой рэвалюцыйнай сітуацыі (1882 — пер- шая палова 90-х гадоў). У аграрна-сялянскім пытанні гэтыя гады адзначаньт імкненнем царызму затрымаць у інтарэсах напаўпрыгонніцкага дваранства працЗс капіталістычнай мабілізацыі зямлі, паскорыць прымацаванне селяні- на да надзела і тым самым да маёнтка, адрадзіць уладу памешчыка над вёскай. Для беларускай вёскі надыход рэакцыі выяўляўся таксама ў спробах сама- дзяржаўя ліквідаваць тыя ўступкі сялянам у зямельным пытанні, на якія яно вымушана было пайсці пад уплывам паўстанНя 1863 г. і сялянскага руху.

Датэрміновая ліквідацыя часоваабавязаных адносін, змяншэнне выкуп- ных плацяжоў, частковае вяртанне зямлі абеззямеленым сялянам, часовае захаванне за імі права на сервітуты, паліва і іншыя захады ўрада, з дапа- могай якіх ён спрабаваў ўтрымаць беларускіх сялян ад удзелу ў паўстанні, выклікалі вострае незадавальненне памешчыкаў. У гэтых мерапрыемствах яны ўбачылі парушэнне «свяшчэнных» правоў прыватнай уласнасці. Па- мешчыкі патрабавалі ануляваць усе аграрныя законы 1863—1864 гг., лікві- даваць права сялян на сервітуты, развярстаць угоддзі з перасяленнем ся- лян на неўрадлівыя землі.

Памешчыкі апратэстоўвалі многія выкупныя акты. Хоць ацэнка зямлі па гэтых дакументах большай часткай перавышала яе рыначны кошт і не адпавядала ўрадлівасці ўгоддзяў, землеўласнікі патрабавалі ўзняць выкуп- ныя плацяжы ці зменшыць памеры сялянскіх надзелаў. Царская адмініст- рацыя не заставалася глухой да такіх дамаганняў памешчыкаў. Мясцовыя ўлады, імкнучыся змякчыць для памешчыкаў вынікі адмены прыгону, зра- білі шэраг захадаў па фактычным пераглядзе ўмоў вызвалення сялян. Ма- гілёўскі губернатар Беклемішаў у 1865 г. са згоды міністра ўнутраных спраў і Аляксандра II сваім распараджэннем парушыў указ ад 2 лістапада 1863 г. аб паніжэнні выкупных плацяжоў на ўсходзе Беларусі. Улічваючы, што мясцовыя памепгчыкі ў большасці былі зацікаўлены не столькі ў заха- ванні ў сваіх руках малаўрадлівых зямель, колькі ў атрыманні за іх высокіх выкупных плацяжоў, гэты начальнік патрабаваў ад праверачных камісій не паніжаць выкупных плацяжоў, а павялічваць памеры сялянскіх сялян- скіх надзелаў. У гэтай сувязі ён пісаў міністру ўнутраных спраў, што «для памешчыкаў у сучасны момант пры падзенні цэн на зямлю памяншэнне выкупных пазык было значна менш выгаднае, чым дабаўленне паловы або цэлай дзесяціны на душу». Даваў ён і гарантыю за спакой сялян, бо іх на- дзелы павялічваліся, і таму з фармальнага пункту гледжання ў іх не было падстаў скардзіцца. Міравыя пасрэднікі, не згодныя з палітыкай губерна- тара, выдаляліся з губерні, каб яны не ўзбуджалі сялян'.

Віленскі генерал-губернатар К. П, Кауфман, атрымаўшы шмлтсклр_г ! ад землеўласнікаў Мінскай губ. на дзеянні праіюрачнь/х К&мШРі, удШя ' стаў на абарону памешчыкаў. Пасля асабістай пранеркі шэрагу Ў'-тьўцці грамат ён абвінаваціў некаторыя праверачныя камісіі ш ЎШ^Ш^Ж панскіх інтарэсаў і змяніў іх склад. Новыя праверачныя камісіі дзелі 260 ужо складзеных выкупных актаў, павялічваючы ў іх ныг/н_іп, пладяжы ці памяншаючы сялянскія надзелы ў залежнасці ад таго, ш** было больш выгадна памешчыку. Такі перагляд выклікаў скаргі на дзея_нні праверачных камісій з боку сялян. Але губернскія ўлады скаргі іх ігнар^. валі, зацвярджаючы перагледжаныя выкупныя акты¹.

У 1867—1868 гг. віленскія генерал-губернатары Э. Т. Баранаў і А. Д. Па. ' тапаў, які прыйшоў яму на змену, паспрабавалі зрабіць наступны крок Ш пераглядзе сялянскай рэформы ў інтарэсах памешчыкаў. Пры адмежаван- ні сялянскіх зямель у адпаведнасці з ужо зацверджанымі выкупнымі ак- тамі выявілася, што ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях, дзе ся- ляне па закону мелі права атрымаць усю зямлю, што знаходзілася ў || карыстанні напярэдадні рэформы 1861 г., памеры надзелаў, зазначаныя ў выкупных актах і ў фактычным карыстанні, вельмі часта не супадалі. Пры гэтым уладамі было выяўлена, што ў вялікай болыпасці выкупных актаў намаганнямі памешчыкаў велічыня надзела была заніжана². Каб узаконіць гэтыя парэформенныя незаконныя адрэзкі на карысць памешчыкаў, пра- паноўвалася ў выпадку несупадзення памераў надзелаў у натуры і па вы- купному акту ўзяць за аснову апошні, што груба парушала мясцовае «Па- лажэнне» і ўказ ад 1 сакавіка 1863 г.³

Толькі страх канчаткова разарыць беларускую вёску і выклікаць у ёй уздым аграрнай барацьбы не дазволіў ураду даць санкцыю на новы гра- беж сялян. Урад адхіліў праекты Баранава і Патапава, але пры гэтым да- зволіў мясцовай адміністрацыі ў выглядзе выключэння пераглядаць асоб- ныя ўжо зацверджаныя акты ў тых выпадках, калі яна прызнавала іх не- справядлівымі для памешчыкаў⁴. Гэта права не магло зрабіць перагляд выкупных актаў правілам, але давала магчымасць асобным памешчыкам абыходзіць закон.

Крыніцай пастаянных канфліктаў на вёсцы з'яўлялася сервітутнае пы- танне. Сяляне выступалі за бязвыплатную перадачу ім зямель, якімі яны карысталіся на сервітутным праве. Памешчыкі лічылі гэтыя землі сваімі і патрабавалі ліквідацыі сервітутаў без усякага ўліку сялянскіх інтарэсаў. У 60—90-я гады ўрад неаднаразова разглядаў гэта пытанне. Аднак яно так і засталося нявырашаным.

У гады рэакцыі царызм спрабаваў змагацца з прагрэсіруючым абеззя- меленнем сялян шляхам кансервацыі рэшткаў прыгонніцтва, пгго адпавя- дала інтарэсам рэакцыйнай часткі памеснага дваранства, якая вяла гаспадарку з дапамогай адпрацовак. 3 разлажэннем сялянства, што сутірава- дясалася разарэннем масы сялян-сераднякоў, на кім галоўным чынам і трьімалася адпрацовачная сістэма, гэтыя памешчыкі гублялі рабочую сілу. Раслучае малазямелле, страта надзельнай зямлі беднатой, аграрнае пера- насяленне мелі сваім вынікам і адыход часткі сялян на «заработкі» у горад. Гэта таксама звужала для памешчыкаў рынак таннай рабочай сілы. Таму ў гады рэакцыі намаганні ўрада накіроўваліся на тое, каб затрымаць раз- лажэнне сялянскай абпгчыны, распад патрыярхальнай сялянскай сям'і, страту сялянамі зямельнага надзела.

3 гэтай мэтай, як паказана ніжэй, былі выдадзены закон ад 18 сакавіка 1886 г. аб абмежаванні сямейных падзелаў, у выніку якога драбнелі ся- лянскія надзелы, а таксама законы ад 8 чэрвеня і 14 снежня 1893 г., пгго ўшчамлялі правы сялян у распараджэнні надзельнай зямлёй. Царскі ўрад праводзіў таксама палітыку стрымлівання сялянскіх міграцый. Зазнача- ныя меры рэстаўрыравалі прававыя нормы феадалізму, пагаршалі станові- шча вясковай беднаты, стваралі перашкоды на шляху капіталістычнай ма- білізацыі зямлі.

фарміраванне бессаслоўнай буржуазнай зямельнай уласнасці на Бела- русі яшчэ болып стрымлівалася законамі, накіраванымі на штучнае наса- джэнне ў краі рускага памеснага землеўладання і абмежаванне польскага землеўладання.

Адразу ж пасля падаўлення паўстання 1863 г. урад усімі даступнымі яму сродкамі імкнуўся скараціць на Беларусі польскае землеўладанне і тым самым зменшыць уплыў апалячанага памеснага дваранства на палі- тычнае жыццё краю і яго канкурэнцыю параўнальна нешматлікім яшчэ рускім памепгчыкам у куплі зямлі, у вытворчасці і продажу сельскагаспа- дарчай прадукцыі. У адпаведнасці з законам ад 10 снежня 1865 г. усе вы- сланыя адсюль за ўдзел у паўстанні палякі павінны былі прадаць свае маёнткі рускім пакупнікам або абмяняць іх на землі ў іншых мясцовасцях імперыі. Калі на працягу двух гадоў добраахвотнае пагадненне аб продажу не ажыццяўлялася, маёнтак падлягаў продажу з публічных таргоў. «Асо- бам польскага паходжання» забаранялася тут набываць маёнткі інакш як па спадчыне'.

Згодна з літарай закону і тлумачэннем яго ўрадам у 1868 г., пад яго дзеянне не падпадалі мясцовыя сяляне, у тым ліку католікі². Аднак на прак- тыцы мясцовыя ўлады ў абыход закону ўсяляк перашкаджалі сялянам- католікам купляць зямлю, пгго паступала ў продаж паводле закона ад 10 снежня 1865 г., падазраючы іх у палітычнай ненадзенасці. Так, віленскі генерал-губернатар А. Л. Патапаў у адзначаным годзе патрабаваў ад гу- бернатараў пры вырашэнні пытання аб дазволе сялянам-католікам набы- ваць зямлю даваць «грунтоўныя весткі аб палітычнай надзейнасці пакуп- ніка і яго сям'і, роўна як і аб самой асобе прадаўца»³. Яшчэ далей пайшоў праз 20 гадоў пасля падаўлення паўстання 1863 г. іплсп' кі і < п<-,[»,_А._г.._г натар I. С. Каханаў. У 1885 г. ён сваёй уладай дагшоліў <ялянн^-у,_іУ, купляць такую колькасць зямлі, якую яны маглі адрайгдмць ^іллмі НЯ сям'і, не заводзячы фальварковай гаспарадкі з наёмнымі рабочымі і Ш мі прыкметамі панскай гаспадаркі. Набыццё зямлі абмяжоўкаллся 60Ш|й

Адначасова самадзяржаўе зрабіла шэраг захадаў для ўмацымння Шш сацыяльнай базы за кошт перасялення на Беларусь чыноўнікаў з ральных губерняў Расіі і Прыбалтыкі. Прынятыя ў 1864—1865 гг. -_ідКОн. палажэнні ў галіне землекарыстання і землеўладання былі закліканы ўзмац ніць пазіцыі няпольскага землеўладання, галоўным чынам рускага. Так кл зённыя і прыватныя маёнткі, што паступілі ў продаж, маглі купляць толысі «асобы рускага паходжання, праваслаўнага і пратэстанцкага веравызнан ня»². Для прыцягнення рускіх пакупнікоў на Беларусь урад распрацава^ сістэму льгот і прывілеяў, якімі тыя маглі карыстацца пры куплі зямлі³.

Самадзяржаўе пасля падаўлення паўстання 1863 г. занялося перася- леннем у Заходні край на вольныя казённыя землі рускіх сялян, галоўным чынам са старавераў. Яно спадзявалася выкарыстаць кансерватызм апоці- ніх у мэтах русіфікацыі беларускіх сялян. Паводле даных мясцовай адмі- ністрацыі, усяго на Беларусь і ў Літву з 1863 па 1865 г. перасялілася 3736 сем'яў, якім было перададзена 55,3 тыс. дзес. зямлі. Перасяленцаў расся- лялі пераважна ў Ковенскай і Віленскай губернях. У сувязі з адсутнасцю прыдатных для земляробства казённых зямель ім выдзялялі галоўным чынам участкі сярод лясоў, давалі пазыку ад 25 да 50 руб. з растэрміноўкай на працягу 6 гадоў, лес на будаўніцтва жылля, вызвалялі на 3 гады ад усіх натуральных і грашовых павіннасцей. Перасяленцы не маглі свабодна рас- параджацца гэтай зямлёй, прадаваць яе навакольным сялянам-католікам⁴.

Законы аб польскім і рускім землеўладанні ў краі перашкаджалі сва- боднай мабілізавацыі зямлі, стрымлівалі развіццё капіталізму ў сельскай гаспадарцы, адмоўна адбіваліся на становішчы беларускіх сялян.

У перыяд рэакцыі прыгоннікі патрабавалі ліквідаваць выбарнасць ся- лянскіх органаў кіравання і надаць ім права прызначаць па сваім мерка- ванні сельскіх стараст, валасных старшын і суддзяў, якія ў адпаведнасці з законам павінны былі выбірацца сялянамі. Напрыклад, прадстаўнікі паме- шчыкаў — міравыя пасрэднікі Гродзенскай губ. прапаноўвалі, каб сяляне выбіралі толькі кандыдатаў на сельскія пасады, а міравы пасрэднік адбіраў з іх «дастойных»⁵. Міравыя пасрэднікі Кобрынскага павета той жа губерні выказаліся за прызначэнне на ўсе пасады паводле меркавання мясцовай адміністрацыі⁶. Усе прапановы зводзіліся да таго, каб пазбавіць сялянскае кіраванне нават бачнасці самастойнасці, дапусціць да кіраўніцтва толькі патрэбных для памешчкаў і ўрада людзей і пазбавіць удзелу ў ім усіх тых, быў здатны абараняць інтарэсы сялян, У гэтым знайшла адлюстра- ванне спроба кансерватыўнага дваранства вярнуцца да прававых норм часоў прыгонніцтва.

Гэтыя рэакцыйныя патрабаванні памеснага дваранства знаходзілі ра- зуменне і падтрымку сярод мясцовай адміністрацыі. Пагаджаючыся з імі і адзначаючы выпадкі захопу сялянамі панскай зямлі, якія пачасціліся, ма- гілёўскі губернатар у пачатку 1883 г. скардзіўся, што з адменай цялесных пакаранняў нават пастой вайскоўцаў у вёсках, дзе адбываліся хваляванні, не прыводзіў сялян да паслушэнства'. Яго падтрымалі губернатары іншых губерняў краіны². Ідучы насустрач памеснаму дваранству, Камітэт мініст- раў у 1885 г. даў правамясцовым уладам ужываць гэтыя пакаранні³.

Мясцовая адміністрацыя падтрымала і патрабаванне памешчыкаў аб рэарганізацыі сялянскага кіравання, а таксама аб узмацненні ролі і ўплыву памеснага дваранства на вёсцы. У выніку ў 1889 г. у Расіі быў утвораны з прадстаўнікоў дваранства інстытут земскіх участковых начальнікаў, якім падпарадкавалі ўсё сялянскае кіраванне. У заходніх губернях урад не адра- зу рашыўся на гэтыя захады, баючыся паставіць беларускіх і літоўскіх ся- лян пад кантроль памеснага дваранства, сярод якога пераважалі апаляча- ныя памешчыкі. Таму ўвядзенне інтытута земскіх начальнікаў на Беларусі і ў Літве, як адзначалася, зацягнулася да пачатку XX ст. Пад націскам мяс- цовай адміністрацыі і памешчыкаў урад вырашыў увесці гэты інстытут у Заходнім краі толькі пасля таго, як абагульніў вопыт дзейнасці земскіх на- чальнікаў у рускіх губернях.

У інтарэсах памешчыкаў быў прыняты і закон ад 12 чэрвеня 1886 г. аб наёмных сельскагаспадарчых рабочых. Землеўласнік мог вярнуць работ- ніка, калі той самавольна пакінуў яго, сваёй уладай, не звяртаючыся ў суд, рабіць вылічэнні з зарплаты рабочага не толькі за нанесеную памешчыку страту, але і за «грубасць і непаслушэнства гаспадару»⁴.

На Беларусі палітычная рэакцыя праяўлялася таксама і ў такіх спецы- фічных формах, як кіраванне краем на падставе законаў ваеннага стано- вішча, нераспаўсюджанне на яе тэрыторыю шэрагу буржуазных рэформ 60-х гадоў XIX ст. Ваеннае становішча было ўведзена ў сувязі з паўстаннем 1863 г., але скасавана канчаткова толькі ў 1870 г. Асобныя яго надзвычай- ныя законы працягвалі дзейнічаць аж да канца XIX ст. Іх захаванне з'яўлялася спрыяльнай глебай для росквіту ў краі паліцэйскага і бюракра- тычнага самавольства, ад якога пакутаваў у першую чаргу працоўны люд.

У сувязі з паўстаннем 1863 г. на Беларусь не распаўсюджвалася зем- ская рэформа. Пры ўсёй абмежаванасці сферы сваёй дзейнасці земскія ўстановы ў іншых рэгіёнах Расіі шмат чаго добрага зрабілі для развіцця ў сельскай мясцовасці медыцынскай дапамогі, народнай адукацыі, эканомі- кі. Дзякуючы земству стала распрацоўвацца земская статыстыка, што даала параўнальна аб'октыўны малюнак эклнам*пш» Ш

БГарусі народная асвета, ахона здлроуя, мясцоіня Гаспадрш дзены на водкуп прадажнай мясцовай бюракрагыі, яю,я м«шм | і|

пра інтарэсы сялянства,

Патой жа прычыне на Беларусь мрсіцяглы час урад т ўШ^^Ш судовую рэформу — самую паслядоўную з усіх буржуаышх няўбО-х гадоў. Новыя суды з іх бессаслоўнасцю, галоснагцю, цю суддзяў, спаборнасцю бакоў супярэчылі самому духу самадэя^?' Расцягнуўшы рэалізацыю судовай рэформы ў краіне на некалыу царызм пайшоў на ўвядзенне новых судоў на Беларуа тольп «ШШз» як на працягу 70-х гадоў былі ўнесены змены ў рэформу Ш4 _г., Ш межавалі незалежнасць суда, звузілі кампетэнцыю суда прысяжны* ; ' шырылі ролю паліцыі і адміністрацыі ў справах: палітычных.

Першымі ў краі былі ўведзены міравыя суды. У іх у першую чаргуб^ зацікаўлена памеснае дваранства. У міравых судах разглядаліся справ_ы 1 патравах, высечках лесу, парушэннях дагавораў аб найме і кашенсадм страт па іх. Усе гэтыя справы і іскі ў вялікай колькасці ўзнікалі пасля - мены прыгону ў сувязі з сервітутамі, цераспалосіцай і сялянскай барат. бой за зямлю пры межавых работах і найме сялян у маёнткі. Памешчвд хацелі больш хуткага разгляду падобных спраў і неадкладнага пакрыцдя ім страт. Яны пастаянна скардзіліся на непаваротлівасць і марудлівасць мяс- цовых улад, патрабуючы ўвядзення міравых судоў на Беларусі.

Рашэнне аб увядзенні міравых судоў на Беларусі было прынята ў 1371 г Але папярэдне ўрад унёс істотныя змены ў закон. Паводле судовага ста- тута 1864 г., міравыя суды выбіраліся на сходах земскіх і гарадскіх глас- ных. На Беларусі, знайшоўшы зручную прычыну — адсутнасць земстваў урад адмяніў выбарнасць міравых суддзяў. Суддзяў прызначаў сам урад. Так міравыя суддзі ў заходніх губернях ператвараліся з незалежных ад адміністрацыі асоб ва ўрадавых чыноўнікаў, а сам міравы суд — у пры- датак улады. Суддзі, якія прызначаліся ўрадам, у сваёй большасці з'яўлялі- ся землеўласнікамі, у спрэчках памешчыкаў з сялянамі абаранялі ўпер- шую чаргу інтарэсы свайго класа, а не сялян. У выніку нярэдка прадузятыя рашэнні міравых судоў па спрэчных зямельных справах прыводзілі да сялянскіх хваляванняў: не знайшоўшы абароны ў судзе, сяляне не жадалі выконваць яго рашэнні, аказвалі супраціўленне мясцовых уладам, паліцыі, войску, з дапамогай якіх іх спрабавалі ўціхамірыць.

Акруговыя суды з прысяжнымі засядацелямі былі ўведзены на Бела- русітолькіў 1883 г.

У перыяд рэакцыі ўзмацнялася роля царквы ў ідэалагічнай барацьбе, што вёў царызм на беларускай вёсцы. Яна была магутнай ідэалагічнай зброяй у руках пануючага класа. Царква падтрымлівала сродкамі рэлігіі і сваім уласным уплывам у вернікаў аўтарытэт улады. Урад выкарыстоўваў на Беларусі ў сваіх інтарэсах дагматы як праваслаўнай, так і каталіцкай канфесій. Але пануючая роля адводзілася праваслаўнай царкве. Ва ўмовах многанацыянальнага насельніцтва яна з'яўлялася сродкам не толькі са- цыяльнага, але і нацыянальнага прыгнёту.

Урад імкнуўся максімальна павялічыць уплыў прамаслаўнай н.аркьы на беларускай вёсцы, адд,аць вясковуіо школу на водкун прпваслаўімму духа- венству. Апошняе павінна было шляхам непасрэднага звароту да сялян | амбонаў цэркваў, праз школу і нядзельныя чытанні на вёсках выхоўваць народ у духу адданасці трону, у паслухмянасці ўладам і памешчыку, «рпз- віваць у ім, — як пісаў віцебскі губернатар, — правільныя ўяўленні аб недатыкальнасці чужой уласнасці»¹. Менавіта мясцовай адміністрацыі Бе- ларусі ў асобе віленскага генерал-губернатара М. М. Мураўёва належала ідэя не толькі паставіць пачатковую вясковую школу пад кантроль права- слаўнага духавенства, але і перадаць яму ўсё навучанне сялянскіх дзяцей, што пазней ужо ў агульнарасійскім маштабе знайшло сваё развіццё і ўва- сабленне ў царкоўнапрыходскіх школах. Напрыклад, у 1867 г. у Мінскай губ. у сельскіх школах з 435 настаўнікаў 102 былі свяшчэннікамі, дыяканамі і дзячкамі, 65 — семінарыстамі². Усяго ў пачатковых школах 5 заходніх гу- берняў выкладала 580 свяшчэннікаў, 93 дыяканы і дзячкі, 116 выхаванцаў духоўных семінарый³.

Каталіцкая канфесія на Беларусі ў сувязі з актыўным удзелам яе пры- хільнікаў у паўстанні 1863 г. трапіла пад дыскрымінацыю. Тым не менш па сацыяльных пытаннях касцёл, як і царква, падтрымліваў палітыку царыз- му, якая была накіравана на абарону інтарэсаў памешчыкаў. Акрамя таго, ён з'яўляўся зброяй паланізацыі беларускага сялянства.

У перыяд другой рэвалюцыйнай сітуацыі ўрадам прымаліся асобныя захады з мэтай зніжэння вастрыні палітычнага напружання на вёсцы шляхам перагляду падакавай сістэмы, арганізацыі перасяленцаў сялян на вольныя землі, зніжэння выкупных плацяжоў, заснавання пазямельнага крэдыту праз Сялянскі банк, створаны ў 1882 г., і г. д. Але ўсе гэтыя захады мелі паліятыўны характар, не закраналі панскага землеўладання і таму не маглі істотна палепшыць эканамічнае становішча сялян. Неўзабаве, як зазначана вышэй, у палітыцы царызму зноў узяў верх рэакцыйны, аха- вальны накірунак.

Аграрна-сялянская палітыка выяўляла імкненне памешчыкаў і сама- дзяржаўнай улады закансерваваць параўнаўча нізкі ўзровень парэфор- меннага капіталістычнага развіцця сялянскай гаспадаркі. Аднак яны не ў стане былі спыніць увесь ход сацыяльна-эканамічнага працэсу. У эпоху ка- піталізму самадзяржаўе ўжо не магло поўнасцю не лічыцца з буржуазным развіццём краіны. Яно было вымушана, па вызначэнні У. I. Леніна, «ахоў- ваць як-ніяк буржуазнае развіццё Расіі»\ што асабліва яскрава выяўлялася ў гады рэвалюцыйных крызісаў. Народанасельніцтва — сукупнасць людзей, якія ажыццяўляюць Ш жыццядзейнасць у рамках пэўнага грамадства. Навуковая тэрыя Шзрмй насельніцтва разглядае грамадства як прадукт узаомадзояння людзйй, ную сістэму адносін паміж людзьмі, перш за ўсё іх вытнорчых адносін, ||| складаюць аснову грамадства, яго базіс. Вызначалыіая сіла ў р№ршт Ші мадства — спосаб вытворчасці матэрыяльных даброт, які ўяўляе сы_н,к адзінства прадукцыйных сіл і вытворчых адносін. Прадукцыйныя сілы гра. мадства — гэта не толькі прылады вытворчасці, але і перш за ўсё лю/і _{. што прымяняюць іх ў працэсе вытворчасці. Не з'яўляючыся вызначальй^й сілай грамадскага развіцця, народанасельніцтва побач з геаграфічным ася- роддзем выступае як рашаючая ўмова матэрыяльнага жыцця грамадства Яно — аснова і суб'ект грамадскай вытворчасці¹.

У перыяд капіталізму рост насельнітва, у прыватнасці сялянскага, значна паскорыўся. Калі з 1816 (7-я рэвізія) па 1858 г. (10-я рэвізія) у 5 заходніх губер- ніях прырост сялянскага насельніцтва ў сярэднім пггогод складаў 14 тыс. душ абодвух полаў, або 0,47%², то ў 1858—1897 гг. ён узрос да 66,1 тыс. дут (2,77%)³. У канцы 50—90-х гадоў XIX ст. рух сялянскага насельніцтва Бела- русі характарызаваўся паказчыкамі, прыведзенымі ў табл. 2.

3 табліцы відаЦь, пгго на Беларусі эпохі капіталізму, як і ва ўсёй Расіі, сяляне працягвалі складаць пераважную болыпасць насельніцтва. У канцы XIX ст. на іх долю прыпадала болып за 3/4 народанасельніцтва (у сярэднім па Еўрапейскай Расіі ўдзельная вага іх была вышэйшая — 84,2%)⁴. Толькі ў Мінскай губ. гэты паказчык быў некалькі ніжэйшы (71,8%), што тлумачы- лася наягўнасцю тут болыпай праслойкі мяшчан і дваран. У 1897 г. у гэтай губерні першыя складалі 23,6%, другія — 3,6% насельніцтва (па Беларусі ў цэлым — адпаведна 20 і 2,7%)⁵.

У разгледжаны перыяд сялянскае насельніцтва павялічылася ў два з лішнім разы. Тэмпы прыросту яго былі вышэйшыя, чым гарадскога насель- ніцтва, якое з 1863 па 1897 г. узрасло на 86,4%⁶. У цэлым па Еўрапейскай Расіі з 1858 па 1897 г. колькасць сялян павялічылася прыкметна менш — на 69,3%⁷. Тэмпы прыросту сялянскага насельніцтва Беларусі паскараліся.

ў 1858—1866 гг. штогод он быў роўны ў сярэдпім 22,0 тмс, чпллш-у 0,95%, то ў 1866—1877 гг. — 52,9 тыс. чолапск (2,06%), о ў 1877™ )№/ гт ' 90,8 тыс. чалавек (2,88%).

Значнае павелічэнне колькасці сялянстна тлумачылася гк«ріп т _ЯГо высокім натуральным прыростам. У 1896—1897 гг. у параўн.шш & ОДШ 1870 гг. каэфіцыент натуральнага прыросту' ўсяго насельшп;мі,і ўзрос з 15 да 20%о, г. зн. на 33,3%². Паколькі сяляне складалі большасць насельніцтва, то гэтыя лічбы, несумненна, характарызуюць уш- наміку натуральнага прыросту і сялянскага насельніцтва, высокія тэмпц якога былі абумоўлены адменай прыгону, пераводам былых прыватнаўлас- ніцкіх, дзяржаўных, удзельных сялян на абавязковы выкуп ужо ў 60-я — пачатку 70-х гадоў, развіццём прадукцыйных сіл, у прыватнасці ростам ўраджайнасці сялянскіх зямелЬ, паніжэннем смяротнасці ў выніку памян- шэння распаўсюджанасці эпідэмічных хвароб і павышэння культурнага ўзроўню сялянства.

Для росту колькасці сялянства мела значэнне і прыпіска да яго выхад- цаў з другіх саслоўяў. Як адзначалася, у 60—90-я гады XIX ст. у заканадаў- чым парадку да сялянскага саслоўя былі прылічаны пераважная частка вольных людзей, прыпісаныя да саслоўя мяшчан сельскія чыншавікі, ста- раверы і праваслаўныя арандатары, што прыступілі да выкупу арандава- най зямлі, а таксама асноўная маса аднадворцаў³. Акрамя гэтага, сялянскае саслоўе папаўнялі выхадцы з дваран. К 1897 г. у параўнанні з 1858 г., ня- гледзячы на натуральны прырост і наданне дваранства, доля яго ў народа- насельніцтве Беларусі панізілася з 5,1 да 2,7%\ У другой палове 70-х гадоў тут у сельскай мясцовасці беззямельнай шляхты налічвалася прыкладна 120 000 чалавек абодвух полаў, ці каля 90% дваран⁵. Пэўная частка збядне-

Рознасць каэфіцыентаў нараджальнасці і смяротнасці. Каэфіцыент нараджаль-

колькасць народжаных(памерлых) за год Й§і

насці (смяротнасці) = ^; 1000, вымяраецца ў праш-

сярэднегадавая колькасць насельніцтва

ле (%о).

Раков А. Белоруссня в демографкческом нзмереннн. Мн., 1974. С. 43.

Аднадворцы — дробная сельская шляхта (немаёмныя і малазямельныя дваране) заход- ніх губерняў, якія ў 30—60-я гады XIX ст. не даказалі сваёй прыналежнасці да дваранства. Яны сяліліся звычайна асобна ад сялян, болыпай часткай у засценках пры панскіх фальвар- ках групамі ў некалькі двароў або ў адзіночку, а таксама аколіцамі. У 1864 г. у Віцебскай губ. аднадворцаў мелася 2764 душы абодвух полаў, у 1867 г. у Мінскай, Магілёўскай, Віленскай і Гродзенскай губернях — 110 088 душ (РДГА, ф. 1281, воп. 7, спр. 16, арк. 76; спр. 48, арк. 252; спр. 51, арк. 83; спр. 65, арк. 90; спр. 76, арк. 98). 19 лютага 1868 г. царскі ўрад паўторна выдаў закон аб ліквідацыі гэтага саслоўнага разраду сельскага падатнога насельніцтва (першы ўказ апублікаваны 1 жніўня 1857 г.). Аднадворцаў, пакідаючы па месцы жыхарства, прылічвалі да саслоўяў сялян і мяшчан (ПСЗ. 2 собр. Т. XXXII. № 3200; Т. ХЬІІІ. № 45505). Абсалютная большасць іх юрыдычна злілася з сялянствам.

I Статнсгнческне таблнцы Росснйской нмпернн... Вып. 2. С. 159, 161, 165; Памятна* кннжка Внленского генерал-губернаторства на 1868 год. С. 194—195, 198—199, 204, 207—203; Первая всеобіцая перепнсь населення Росснйской нмпернн, 1897 г. Вып. IV—V, тетр. 3; Вып. XI, XXII, XXIII. С. 2; і інш.

Падлічана на аснове даных статыстыкі землеўладання 1877 г., 10-й рэвізіі і перапісу на- сельніцтва 1897 г. лай шляхты, што не пацвердзіла свайго звання пры «разборьі дваранстна», пасля ліквідацыі саслоўя аднадворцаў была аднесена да іншых падатных саслоўяў (сяляне, мяшчане). Колькасць сялян павялічвалася і ў выніку прытоку перасяленцаў з другіх рэгіёнаў Расійскай імперыі.

3 другога боку, на дынаміцы сялянскага насельніцтва Беларусі адбіва- лася яго міграцыя ў гарады, іншыя рэгіёны краіны. Некаторыя сяляне, імкнучыся вызваліцца ад юрысдыкцыі сельскіх улад і сялянскага валаснога суда, ад цялесных пакаранняў, цяжкіх падаткаў I натуральных павіннас- цей, змаглі перайсці ў саслоўе мяшчан і значна радзей — купецтва'. 3 ся- лянскага саслоўя ў абавязковым парадку выключалі асоб, якія паступілі ў вышэйшыя або спецыяльныя сярэднія навучальныя ўстановы, а таксама знаходзіліся на дзяржаўнай службе².

У 1897 г. жанчыны складалі 49,85% сялянскага насельніцтва Беларусі, мужчыны — 50,15% (у Еўрапейскай Расіі — адпаведна 50,97 і 49,03%). Удзель- ная вага жанчын-сялянак найбольш высокая была ў Магілёўскай губ. — 50,69%, самая нізкая — у беларускіх паветах Гродзенскай губ. — 48,10%³.

У канцы XIX ст. на Беларусі асобы рабочага ўзросту (мужчыны — 18— 60 гадоў, жанчыны — 16—55 гадоў) сярод усяго сельскага насельніцтва складалі 45,8% (у Еўрапейскай Расіі — 46,8%). Найбольшая велічыня гэтага паказчыка — у беларускіх паветах Гродзенскай губ. (48%), найменшая — у Магілёўскай губ. (43,9%). Прыкладна такая ж была доля працаздольнага насельніцтва і сярод сялян, да якіх належала пераважная большасць (82,8%) сельскага народанасельніцтва⁴.

Асноўная маса сялян была занята ў сельскагаспадарчай вытворчасці. Згодна даным перапісу насельніцтва 1897 г., 83,8% сельскага народанасель- ніцтва Беларусі, уключаючы членаў сем'яў, назвалі асноўным заняткам земляробства і жывёлагадоўлю (у Еўрапейскай Расіі — 84,1%). Самая вы- сокая ўдзельная вага такога народанасельніцтва адзначана ў беларускіх паветах Віцебскай губ. (86,6%), найболын нізкая — у беларускіх паветах Гродзенскай (81,5%)⁵. У сялян гэты паказчык быў яшчэ вышэйшы. Аднак нельга забываць, што найбольш шматлікоя мраслойка СЯЛЯНСта, 'ялян. ская бсдната, сродкі да жыцця атрымлівала большай ч«кл к-ій нбо МАпллошу ад розных «пабочных заработкаў».

К. Маркс адзначаў, міто «усякаму гістарычна асаблін.іму спосабу нц, творчасці на самой справе ўласцівыя свао асаблівыя, маючыя гістарычйм характар законы народанасельніцтва» . Эканамічны закон нароланасед^ ніцтва капіталізму — закон адноснага перанасялення. Адной з трох асноў. ных форм яго было скрытае аграрнае перанасяленне. Па меры таго як капітал авалодваў сельскагаспадарчай вытворчасцю, памяншаючы лік не- абходных для вытворчасці дадзенай колькасці прадуктаў рабочьіх рук, стваралася лішняе сельскае насельніцтва⁵. Вызначальную ролю ў павелі- чэнні колькасці яго гралі капіталістычныя адносіны ў сельскай гаспадар- цы. Разам з тым рост аграрнага перанасялення ў значнай меры абумоўлі- валі таксама перажыткі прыгонніцтва на вёсцы (панскае землеўладанне, прымацаванне сялянства да надзела, адпрацоўкі, выкупныя плацяжы і інш.), якія ва ўмовах капіталізму паскаралі гэты працэс. Павелічэнню коль- касці рабочых рук, не занятых у сельскагаспадарчай вытворчасці, пры наяўнасці сацыяльна-эканамічных адносін капіталістычнага тыпу садзей- нічаў і натуральны прырост насельніцтва .

У канцы XIX ст. аграрнае перанасяленне на Беларусі дасягнула вялікіх памераў. Зыходзячы з разліку, што адзін дарослы сельскагаспадарчы ра- ботнік на працягу года мог апрацаваць (уключаючы поўны цыкл земля- робчых работ) у сярэднім 2,3 дзес. палявых пасеваў, лішак рабочай сілы ў сельскай гаспадарцы тут у 1890 г. складаў 857,2 тыс. чалавек, або 38,6% агульнага ліку сельскагаспадарчых работнікаў. Праўда, калі ўлічыць, што пры вырошчванні працаёмкіх культур (лён, бульба, гародніна) патрэба ў рабочай сіле ўзрастала прыкладна ў памеры аднаго дадатковага работніка на кожныя 2 дзес. пасеваў, то колькасць «лішніх» работнікаў ў сельскай гаспадарцы Беларусі складала прыкладна 727 тыс. чалавек, ці 32,7% праца- здольнага насельніцтва. Ва ўсходніх паветах аграрнае перанасяленне было распаўсюджана шырэй, чым у цэнтральных і заходніх. Гэта тлумачылася меньшай удзельнай вагой пасеваў, у тым ліку тэхнічных і кармавых куль- тур, у агульнай зямельнай плошчы, а таксама меншым прымяненнем наём- най працы ў панскай гаспадарцы першых паветаў⁴.

Доля лішняга (адносна агульнай пасяўной плошчы) працаздольнага сель- скагаспадарчага насельніцтва Беларусі ў 1,6 раза перавышала адпаведны паказчык у сярэднім па Еўрапейскай Расіі. Толькі 2% (каля 17 тые. чнллннк) яго магло быць занята ў мясцовай фабрычна-заводскай і дробнай праммс- ловасці'. У гэтых умовах значная частка сялянства ў пошуку сродк/іў існн- вання вымушана была займацца так званымі саматужнымі промысламі або яшчэ часцей адпраўляцца ў «адыходныя заработкі», пераважна за ме- жы Беларусі.

Пры аналізе сялянскага насельніцтва важнае значэнне мае пытанне аб велічыні і структуры сялянскай сям'і, якія мяняліся з развіццём капіталіс- тычных адносін на вёсцы. У капіталістычным грамадстве дэмаграфічныя працэсы ў цэлым, у тым ліку ў сям'і, адбываліся ў рамках сістэмы вытвор- чых адносін капіталізму, заснаваных на стварэнні прыбавачнай вартасці і эксплуатацыі наёмнай працы. Апошняя абумоўлівала характар узнаўлення рабочай сілы, вяла да змянення ўзнаўлення насельніцтва². Па меры разлажэн- ня сялянства, утварэння новых сацыяльных тыпаў сельскага насельніцтва — сельскай (пераважна сялянскай) буржуазіі і сельскага пралетарыяту люд- насць сялянскай сям'і памяншалася. У кулацкіх гаспадарках сямейных работ- нікаў усё больш замянялі наёмныя рабочыя. Аддача маладых работнікаў у наём прыводзіла да здрабнення найбяднейшых сялянскіх сем'яў.

3 адменай прыгону люднасць сялянскай сям'і скарачалася таксама ў выніку сямейных падзелаў. Яны былі абумоўлены выцясненнем натураль- най гаспадаркі таварнай, пашырэннем сферы пазагаспадарчых «заработ- каў» сялянства, ростам сялянскага насельніцтва, аслабленнем улады гала- вы сям'і, апорай якой да 1861 г. служыла неабмежаваная ўлада памешчыка над сялянамі. Сямейным падзелам у немалой ступені садзейнічала развіц- цё пачуцця ўласнай годнасці ў сялян, што атрымалі асабістую свабоду. Члены сялянскай сям'і імкнуліся вызваліцца ад дэспатычнай улады і эксплуатацыі з боку гаспадара дому, а многія з іх абзавесціся ўласнай гас- падаркай. 3 паступовым распадам кансерватыўнай патрыярхальнай сялян- скай сям'і, утварэннем новых сем'яў паўставала пытанне аб пераглядзе асабістых і маёмасных праваадносін у сямейным калектыве.

Да сярэдзіны 80-х гадоў XIX ст. сямейныя падзелы дазвалялі на аснове арт. 51 «Агульнага палажэння аб сялянах, якія выйшлі з прыгоннай залеж- насці» па пісьмовых прыгаворах сельскай грамады, прынятых болыдасцю галасоў. Сутнасць сямейнага падзелу зводзілася да падзелу зямлі і рухомай маёмасці. Сельскія сходы ў лепшым выпадку праводзілі толькі распісванне на асобныя падатковыя і гаспадарчыя адзінкі, без права падзелу нерухо- май і рухомай маёмасці. Арт. 167 «Палажэння аб выкупе» забараняў па- дзел падворных зямельных участкаў да пагашэння выкупной пазыкі. Толь- кі губернскія па сялянскіх справах установы мелі права падзелу такіх участкаў памерам не меней за 20 дзес.³ Але названыя патрабаванні звы- чайна не выконваліся. Сямейныя падзелы праводзілі болыпай часткай без усякага дазволу, явачным парадкам. Пасля падзелаў сялянскія сем'і жылі паасобку, асобна вялі гаспадарку, плацілі падаткі і адбьшалі йагДннасм І шэнні сялянскіх валасных судоў наконт аб'яднанпя такіх сш'яў ЗШч&& не выконваліся'. У многіх мясцовасцях Беларусі сямейныя падчелы лаг валіся даволі часта¹. У Віленскай губ. к 1883 г. падзялілася к>іля 24 тыс I лянскіх двароў, або амаль 34% усей іх колькасці. Падзелы, ухвалонма гі-д, скімі сходамі, складалі толькі 4% іх агульнага ліку. Астатнія падзелы Пш ажыццёўлены самавольна³.

У той жа час у другой палове 70-х гадоў у шэрагу рэгіёнаў Беларуч захоўваліся непадзеленыя патрыярхальныя вялікія сем'і. У рамках сусед- скай грамады яны ўтварыліся яшчэ ў эпоху феадалізму на аснове малых сем'яў, што разрасліся, і ўсяляк ахоўваліся царызмам як заклад спраўнада ўнясення выкупных і іншых дзяржаўных плацяжоў. Сярод былых панскіх сялян у Дрысенскім павеце Віцебскай губ. на адзін двор прыходзілася ў сярэднім 7,4 душы мужчынскага полу, Дзісенскім і Вілейскім паветах Ві- ленскай губ. — 6,2 і 5,4, Кобрынскім, Пружанскім і Ваўкавыскім паветах Гродзенскай губ. — адпаведна 5,9, 5,7 і 5,5 душы. Гэта было прыкметна вышэй, чым у сярэднім ва ўсіх беларускіх сялян — 4,1 душы⁴.

Царскі ўрад, баючыся пагаршэння плацежаздольнасці сялян, імкнучы- ся да ўмацавання патрыярхальных устояў у іх жыцці, спрабаваў гранічна абмежаваць падзелы сялянскіх двароў. Закон ад 18 сакавіка 1886 г. аб гра- мадзе з абшчынным уладаннем усімі ўгодазямі моцна ўшчамляў правы ся- лян пры сямейных падзелах. Для абмеркавання на сельскім сходзе заявы аб сямейным падзеле патрабавалася згода бацькі ці старэйшага члена сям'і. Для правядзення падзелу неабходна было ўхваленне не менш за 2/3 сялян, што мела права голасу на сходзе. Прыгавор сельскага сходу аб забароне сямейнага падзелу ў выпадку нязгоды з ім галавы сям'і лічыўся канчатко- вым. Толькі пры згодзе апошняга на падзел ён мог быць абскарджаны. Скаргу накіроўвалі павятовай па сялянскіх справах установе, а там, дзе яна не была ўведзена, — міравому пасрэдніку. Рашэнне яго з'яўлялася кан- чатковым⁵.

Пры ўсей строгасці гэтага закона эфектыўнасць яго была невялікая, самавольныя сямейныя падзелы працягваліся. Віцебскі губернатар Чапя- лінскі вымушаны быў прызнаць, што хоць «закон забараняе самавольныя падзелы, але яны ўсюды існуюць і з імі па неабходнасці прыходзіцца лі- чыцца»⁶. У Віцебскай губ. з 921 сямейнага падзелу, які адбыўся ў 1898 годзе 1899 гг., 463 (50,3%) былі самавольныя'. Аналагічнас становішча начіралася і ў Магілёўскай губ.'

У канцы XIX ст. не меней самавольныя падзелы былі распаўсюджаны ў мясцовасцях з падворным уладаннем ворнай зямлёй і сенажацямі. Мін- ская губернская нарада па пытаннях перагляду заканадаўства аб сялянах канстатавала наяўнасць «вялізнай лічбы» самавольных падзелаў у губер- ні³. Да сярэдзіны 90-х гадоў тут з 104 876 зямельных участкаў, дадзеных у 60-я гады былым прыватнаўласніцкім і дзяржаўным сялянам, падпалі пад перадзел 52 371, або 49,9%. Самавольна падзялілася 46 851 сем'я (89,5%), паводле рашэння сялянскіх валасных судоў — 5363 (10,2%), пастановай сель- скіх сходаў і губернскай па сялянскіх справах установы — толькі 157 сем'яў (0,3%)⁴. У жыцці віленскіх і гродзенскіх сялян самавольныя сямейныя па- дзелы таксама былі звычайнай з'явай⁵.

Паказчыкам сямейных падзелаў з'яўляецца* хуткі рост колькасці сялян- скіх двароў, што ўладалі надзельнай зямлёй. 3 1877 па 1905 г. на Беларусі лік іх павялічыўся больш чым напалову. Асабліва інтэнсіўна гэты працэс праходзіў у цэнтральных і ўсходніх паветах. У Мінскай губ. колькасць та- кіх двароў падвоілася. Ва Усходняй Беларусі, нягледзячы на перавагу аб- шчыннага ўладання ўсёй зямлёй, яна вырасла ў сярэднім болей чым у паўтара раза. У заходніх паветах за адзначаны час лік сялянскіх двароў, надзеленых зямлёй, павялічьгўся нязначна — на 11,1%⁶. Тут надзельная зямля ў межах двара таксама размяркоўвалася паміж наследнікамі, але неафіцыйна.

На Беларусі, як і ў другіх рэгіёнах краіны, спробы царскага ўрада заха- ваць і ўмацаваць патрыярхальныя рысы сялянскай сям'і пацярпелі няўда- чу. «Фармальнымі распараджэннямі ўводзіць ці падтрымліваць патрыяр- хальнасць немагчыма»⁷. Сямейныя падзелы, выкліканыя ўсім ходам раз- віцця капіталізму на беларускай вёсцы, узрастаннем колькасці сялянскага насельніцтва, к пачатку XX ст. дасягнулі значных памераў. Яны садзейні- чалі пралетарызацьгі і паўперызацыі пераважнай болыпасці сялянства .

У 1897 г. у сельскай мясцовасці Беларусі на адну гаспадарку (двор) прыпадала ў сярэднім 6,5 душы абодвух полаў, звязаных роднасцю (па Еўрапейскай Расіі — 5,5 душы). На гэты час люднасцю двара ў сельскай Як чІАОЦ'» табліцм, іірранпжпую болмнш ць сялнп Іісллругі гкл«д«лі _(>(іЛЛруіча. Япы аікімпп поршшжллі ў ГюлыішсцІ р:)гНмшў. 'Голькі ў бол/ірус* кіч ікшотах І'родмонскаіІ губ, снр:)дпяя ўдзолі.жін ішгп Іх (60,1%) бі.ілп іш- ммога мояшай, мым у Ішпых рэгіёішх. У ішўлііонаГі мастцы яо болыікісць сялйН» чааоллс псрапісу насолыііц'пш 1897 г., сішой родыай моішй начнола ўкраінскуіб. Прыкметпую долю сяляпскага насельніцтва складалі рускія, мсншую ~ налякі. Яны молісн па ўсіх рэгіомах, ало першых болып за ўсо (Ц 2% агулыіай колькасці сяляп) было ў боларускіх нанотах Ніцобскай губ, (ггараноры і аднанерцы), другіх — у беларускіх павстах Грод:«міскай (1,0%) і Ў Мінскай (1,2%) губернях. Літоўцы жылі галоўным мыпам у бола- рускіх паіютах Віленскан губ. (3,8%). Каля наловы сялян-латышоў на Бола- русі нрыпадала на беларускія паветы Віцебскай губ. (1% усіх сялян), аднак буйныя калоніі іх знаходзіліся таксама ў Магілёўскай (0,29%) і Мінскай (0,1%) губернях. Сяляне-татары жылі пераважна ў Мінскай губ. Яўрэі- юмлнробы і нсмцы-каланісты сустракаліся ва ўсіх рэгіёнах .

Сяляне складалі пераважную большасць народанасельніцтва Беларусі. Пііл вызначальным уздзеяннем капіталізму колькасць іх у парэформенны перыяд значна павялічылася. Аграрнае перанасяленне дасягнула вялікіх памераў. Шырокае распаўсюджанне атрымалі сямейныя падзелы. Гэтыя фактары ў сваю чаргу садзейнічалі развіццю капіталістычных адносін на беларускай вёсцы і за яе межамі. Нацыянальны склад сялянскага насель- ніцтва быў стракаты, але асноўную масу яго складалі беларусы.

3. Сельская абшчына

Сельская суседская тэрытарыяльная абшчына ўяўляла сабой аб'яднан- не непасрэдных вытворцаў-сялян, якое выконвала важныя эканамічныя, сацыяльныя, ідэалагічныя і іншыя функцыі. У 1877 г. на Беларусі налічва- лася 7648 абшчын былых прыватнаўласніцкіх і 1746 — былых дзяржаўных сялян. Большасць іх у адміністрацыйных адносінах складала асобную сель- скую грамаду. Разам з тым у шэрагу ўсходніх і цэнтральных паветаў сель- ская грамада часта складалася з дзвюх, трох і болей абшчын. На Беларусі ў сярэднім на адну абшчыну прыпадала 2—3 паселішчы, што налічвалі 40 два- роў, 329 душ абодвух полаў. Найболыпымі памерамі адрозніваліся сельскія абшчыны Мінскай губ. — у сярэднім каля 3 паселішчаў, 52 двары, 455 душ абодвух полаў, найменшымі — Магілёўскай губ. і беларускіх паветаў Ві- цебскай губ. — 2 паселішчы, 34 двары, 229 душ².

Эканамічная функцыя сельскай абшчыны спалучала ў сабе розныя мера- прыемствы па размеркаванні і эксплуатацыі зямельнага надзела (перадзелы палёў і сенажацей, выкарыстанне пашаў і лясоў, увядзенне прымусовага трох-польнага севазвароту і інш.). Да яе прымыкалі такія функцыі абшчынц дабрачынная (грамадская талака), страхавая (стварэнне сельскіх міьгь * харчовых магазінаў). Характэрны для абшчыны дуалізм калектыўвагаТ^ ватнага пачаткаў эканамічна ўвасабляўся перш за ўсё ў абшчышшм Ш ні зямлёй і індывідуальным карыстанні ёю. Сялянскі дом з дваром каЙ Ш рухомая маёмасць сялян (жывёла, грошы і г. д.) выходзілі з-пад юрысды^ еельскай суседскай абшчыны, складаючы прыватную ўласнасць'.

На Беларусі пасля рэформы 1861 г. сялянская надзельная зямля знахг дзілася часткова ў абшчынным, часткова ў падворным уладанні. У 187? _г мелася 135 758 (35,9%) сялянскіх двароў з абшчынным уладаннем усц« ўгоддзямі, у карыстанні якіх было 1 586 003 (28,6%) дзес. прыдатнай зяклі Абсалютная большасць іх — 130 163 (95,9%) — складалі двары былых прц. ватнаўласніцкіх сялян. Абшчыннае землеўладанне найбольш было распаў. сюджана ў Магілёўскай і беларускіх паветах Віцебскай губерняў. У адзнача- ным годзе на іх прыпадала 130 688 (96,2%) двароў з абшчынным уладаннем усёй зямлёй і 1 502 087 (94,7%) дзес. абшчыішай зямлі. 3 другіх рэгіёнаўБе- ларусі гэты від землеўладання ў невялікіх памерах адзначаны ў Ваўкавыс- кім і Пружанскім паветах Гродзенскай і Барысаўскім, Рэчыцкім, Мазыр- скім, Пінскім паветах Мінскай губерняў².

У сувязі з ростам колькасці сялянскага насельніцтва, сямейнымі падзе- ламі лік двароў з абшчынным землеўладаннем павялічваўся, нягледзячы на пераход часткі сялян ад абшчыннай формы ўладання зямлёй да падворнай. На пачатак XX ст. з асваеннем пустуючых і шіўдобных зямель, прышскан да сялянскай грамады з абшчынным землеўладаннем пэўнай прас\ойй былых арандатараў-мяшчан некалькі пашырылася таксама плошча на- дзельнай абшчыннай зямлі. К 1905 г. у параўнанні з 1877 г. на Беларусі лік сялянскіх двароў з абшчыннай формай уладання ўсёй зямлёй узрос са 135 758 да 198 913, або на 46,5%, а абшчыннае землеўладанне павялічылася з 1 586 003 да 1 625 931 дзес., г. зн. на 2,5%³.

Распарадчыкам усёй надзельнай зямлі пры абпгчынным уладанні з'яў- лялася сельская абшчына, пгго ўяўляла сабой калектыў гаспадароў дамоўі членаў іх сем'яў. Выкуп зямлі праводзіла сельская грамада. Сялянскія два- ры мелі права на часовае індывідуальнае карыстанне ворнымі і сенакос- нымі ўтоддзямі. Выганы былі ў пастаянным карыстанні ўсёй абшчыны. Ся- дзібная зямля пад будынкамі, гародамі, канаплянікамі знаходзілася ў па- томным індывідуальным карыстанні сялянскіх двароў⁴.

Найважнейшым прынцыпам абшчыннага землеўладання з'яўляліся перыядычныя перадзелы ворных і сенакосных угоддзяў паводле патра- бавання 2/3 гаспадароў дамоў абшчыны. Асновай іх быў агульны пера- дзел ворных зямель, які паўтараўсй праз 10—15 і болей гадоў і ў час яко- га ў кожнай сялянскай сям'і надзел раўнамерна размяркоўваўся па ўсіх палях (азімае, яравое, папар) абшчыннай ворнай зямлі. Аднак гэтыя палі адрозніваліся ўрадлівасцю глебы, знаходзіліся на рознай аддаленасці ад вёскі, таму кожнае з іх разбівалі на некалькі частак і ў іх адводзілі па паласе для кожнай гаспадаркі. Пры штогадовых прыватных перадзелах, выкліканых змяненнем люднасці сялянскіх сем'яў ці іншы раз канфіска- цыяй часткі надзела ў нядоімшчыкаў, надзельную зямлю перадавалі з ад- ной сям'і ў другую («скідкі-накідкі»). Праводзілі таксама пераразмерка- ванне надзелаў, звядзенне надзела кожнай сям'і па магчымасці да адна- го рада'.

Да пачатку 90-х гадоў XIX ст. перадзелы не рэгламентаваліся і цалкам знаходзіліся ў распараджэнні сельскіх сходаў. 8 чэрвеня 1893 г. царскі ўрад выдаў закон, згодна з якім прыгаворы сельскіх сходаў аб перадзелах кант- ралявалі земскія начальнікі і зацвярджалі павятовыя міравыя з'езды. Тэр- мін агульных перадзелаў надзельнай зямлі павінен быў складаць не менш за 12 гадоў. Прыватныя перадзелы дапускаліся толькі ў выключных выпад- ках: пры адмове селяніна ад карыстання зямлёй, няспраўным адбыванні ім павіннасцей, пасля смерці гаспадара дому, пры звальненні яго з грамады, высылцы па суду, невядомай адлучцы і пакіданні гаспадаркі без нагляду². Гэтым законапалажэннем царызм імкнуўся абмежаваць правы абшчыны ў распараджэнні надзельнай зямлёй, яшчэ больш прымацаваць сялян да на- дзелаў.

У парэформенны перыяд ва ўсходняй частцы Беларусі назіраліся агуль- ныя перадзелы ворных угоддзяў праз 13—18 гадоў, 1 таксама прыватныя перадзелы ворнай зямлі і сенажацей³. Але яны не атрымалі шырокага рас- паўсюджання. К 1904 г. у Магілёўскай губ. агульных і прыватных перадзе- лаў зусім не праводзілі ў 1675 (88%) сельскіх грамадах, у 27 грамадах іх не было болей за 25 гадоў. У Віцебскай губ. да адзначанага часу ў 552 (55,5%) сельскіх грамадах перадзелаў увогуле не праводзілі больш за 10 гадоў. Агульныя перадзелы тут адсутнічалі ў большасці паселішчаў з абшчынным уладаннем усёй зямлёй⁴. У гэтых умовах ва ўсходніх паветах Беларусі пас- ля адмены прыгону абшчынныя ворныя і сенакосныя ўгоддзі былі размер- каваны пераважна па рэвізскіх душах (мужчынскае насельніцтва 1858 г.) са спадчынным карыстаннем. У перадзельных сельскіх абшчынах размер ніка, затым другога, трэцяга, покі не абыходзілі ўсіх. ПвСЛЯ працы гаспадар частаваў'.

Даліку найважнейшых функцый, навязапых царскімі ўладймі СФЛкскм абшчыне ў Расійскай імперыі, у тым ліку ііа Беллрусі, належалі одШШ рацыйна-паліцэйская і фіскальная. Адзначаючы гэты бок дзейітсді і%г шчыны, У. I. Ленін называў рэакцыйнымі, шкоднымі рысамі яе абаодк/ вы, цяглы характар, падначаленасць панскай і чыноўніцкай ^дадзё, кру_Га. вую паруку, характарызуючы абшчыну як фіскальна-прыгонніцкую абузу для сялян². Адміністрацыйна-паліцэйская і фіскальная функцыі еельекай абшчыны ажыццяўляшся ў рамках грамады і валасцей як ніжэйшага звяна дзяржаўнай адміністрацыйнай сістэмы. Рашэнні сельскага сходу павінны быў праводзіць у жыццё выбраны ім сельскі стараста, на якога побач з грамадска-гаспадарчымі ўскладалі адміністрацыйна-паліцэйскія і фіскаль- ныя абавязкі. Ён абавязаны быў выконваць усе ўказанні ўрадавых чыноў- нікаў і мясцовых улад, затрымліваць бадзяг, збеглых і дэзерціраў. Па спра- вах паліцэйскага ведамства стараста падпаракоўваўся як валасному на- чальству, так і паліцыі і павінен быў ажыццяўляць усе іх распараджэнні. Звыш таго ён быў абавязаны, не чакаючы загадаў, праводзіць папярэдняе дазнанне і затрымліваць вінаватых да прыбыцця земскай (сельскай) палі- цыі або судовага следчага. У выпадку правіннасці селяніна сельскі старааа меў таксама права адправіць яго на грамадскія работы на тэрмін да 2 дзён, аштрафаваць на суму да 1 руб. ці арыштаваць на тэрмін да 2 дзён. У ве- данне яго ўваходзіла назіранне за спраўным унясеннем сялянамі падаткаў, земскіх грамадскіх збораў і адбываннем натуральных павіннасцей³.

Абавязкі валаснога старшыны мелі пераважна адміністрацыйна-палі- цэйскі характар. Па загаду земскай паліцыі ён аб'яўляў законы і распара- джэнні ўрада, павінен быў спыняць распаўсюджанне сярод сялян «шкод- ных чутак», даносіць сельскай паліцыі пра «злачынствы і беспарадкі» ў воласці, прымаць меры да «аднаўлення цішыні, парадку I бяспекі» і затры- мання вінаватых, «спыняць злачынствы» і г. д. Валасны старшына мог накладваць на сялян спагнанні ў тых жа памерах, што і сельскі стараста. Як і апошні, ён павінен быў сачыць за спраўным выкананнем сельскай гра- мадой казённых і земскіх павіннасцей⁴.

Але найбольш яскрава фіскальны характар абшчыны выяўляўся ў па- руцы яе самой за своечасовую выплату сялянамі розных плацяжоў. Пасля адмены прыгону сяляне кожнай сельскай грамады як пры абшчынным, так і падворным уладанні зямельнымі ўгоддзямі _{па за}кону былі звязаны кругавой адказнасцю за спраўнае адбыванне казённых, а таксама земскіх і грамадскіх павннасцей. Праўда, з канца 60-х гадоў XIX ст. ад кругавой па- рукі былі вызвалены паселішчы, у якіх лічылася менш за 40 рэвізскіх душ. Адмак гэта ЛЫО'ІМ ін» рт'ііііўі'іоджнплт м ім пыкумнмн плацял'і,/ былых паік кіх сяляп, ШТО ўлпдалі іыд:іолі.ііаіі :інмл<ч'і мм абімчыміімм мр.пя- I Ьі колькі ўсе нлацяжы сіііігапялі агулыіа, ііы нтлоіпк! (іііоіпміх ад іфуі'ййОЙІ нарукі мры ябіршші асга'гміх мадагкаў мракті.ічіы мо М0ЛО мімкагм :мыч яі пя. Сельскі сход моў мрана пыкарыстііць па мак()ЫЦЦо пядоімкі ма:$ям«?ль- мы даход даўжміка, аддаць яго ў «мабочмыя аарііботкі», нр»іД(Мі,ь чаотку рухомай маёмасці мядоімшчыка і манат іы:»бапіць яго іыляной іыд-н*лыый зммлі. Калі мядоімка но была мамоўмсма іш ўстаноўлемы т:>рмім, оольскі сход раскладаў яо ма ўсіх сялям .

Трэба адзначыць, што па захадзе і ў цэіггры Бсларусі пры іынаіынні падворнаха валодання ворнай і сенакоснай зямлёй круганая іырук.і нрак- тыкавалася пельмі рэдка. Тут улады часцей знярт<іліся да яе як да моры застрашвання пры накапленні сялянскіх пядоімак па падатках^;. Кругавая парука шырока ўжывалася ва Усходняй Беларусі, дзе вялікае распаўсю- джанне атрымала абшчыішае ўладанне ўсей зямлёй. Япа вяла да бязлітас- нага прыгнёту абшчынай найбяднейшых слаёў сялянства ў іптарэсах за- можных вярхоў вёскі. Кругавая парука з'яўлялася адным з істотных паказ- чыкаў грамадзянскай непаўнапраўнасці сялянства. Яна асабліва цяжка адбівалася на становішчы сялянскай беднаты, садзейнічала яе масавай паўперызацыі і закабаленшо вясковым ліхвярскім капіталам . Кругавая па- рука знаходзілася ў вострай супярэчнасці з капіталістычнымі адносінамі, якія развіваліся, стрымлівала сямейныя падзелы, адыходніцтва, міграцыю сялян. Крутавая парука па выплаце выкутшых плацяжоў, дзяржаўнага па- зямельнага падатку і земскіх збораў з надзелыіых зямель пры гіадворным уладанні ворнай і сенакоснай зямлёй і ў дробных абшчынах (да 60 рэвіз- скіх душ) пры абшчынным землеўладанні была адменеі-іа законам ад 23 чэр- веня 1899 г. Дзеянне яе не распаўсюджвалася на прыватнаўласніцкія зем- лі. Поўнасцю кругавая парука была ліквідавана ў 1903 г.

Адначасова сельская абшчына выступала як дэмакратычная арганіза- цыя мясцовага кіравання, «таварыскі або суседскі саюз» . Падначаленая прыгоннікам і выкарыстаная імі ў сваіх інтарэсах, яна, нягледзячы на ўзросшую сацыяльную няроўнасць у абшчыне, у аснове сваёй заставалася аб'яднаннем сялян, што абслутоўвала іх патрэбы і захавала рысы самакіра- вання⁶. Здаўна асноўным прынцыпам дзейнасці сельскага сходу было йрадстаўніцтва на ім гаспадароў длмоў усіх двароў. У пв рх|х>рм«нігуіо ху па мерм распаду патрыярхальных вялікіх сем'яў нл нрллАся Аэммсмаа» зацыя еельскіх сходаў. Сацыяльны і ўзростамы склад члеішў Іх стмнмйчц ба\сЛ разнастаЛным. У сслькіх сходах сталі прымаць удзел болшг нііціоці слаі сячянства.

К канцу XIX ст. на Беларусі ў сельскіх сходдх звычайна старэйшыя сялянскіх сем'яў. Але нярэдка іх замянялі дарослыя чм% сям'і. Правам голасу на сходах карысталіся і члены сем'яў, якія этхв/^ц^і ся ў ад\учцы. У заходніх і некаторых цэнтральных паветах да абмержаж**. ня ўсіх пытанняў на іх прыцягва.\і і жанчын, што кіравалі гаацдАрцй,ь ўсходніх паветах іх у асноўным дапускалі толькі да абмеркавання сш* якія датычылі пазямельнага ўладкавання сялян. У Віленскан, Гродзеясхябі Магі\ёўскаЛ г\т5орнях, хоць і не ўсюды, у рабоце сельскіх сходаў, івк■"іц чаючы пазямельныя пытанні, прымалі ўдзел беззямельныя. У першай з а сярюд такіх беззямельных сустракаліся і парабкі, што працавалі ў сяляа- скай б>-ржуазіі. Се\ьская грамада параўнаўча рэдка карысталася дадэ&г ным ёй правам адхілення тых ці іншых сялян ад удзелу ў сходзе У нека- торых мясцовасцях Мінскай губ. прадстаўніцтва сядян на сельскіх сходах бшо даволі шырокае, яны ператварыліся ў «натоуп з усеагулькаіі палсЧой га.\асоў»'. Лднак у ца\ым спалучэнне адміністрацыйных і эканамічньа функцый у сельскай абшчыне прыводзІ\а да таго, што правы меншасці |беззямо.\ьных і інш.) аказва.\іся недастаткова забяспечанымГ.

Абшчына ў многім вызначала і светапогляд сялян, адзін з элементау якога складала звычаёвае права³ — няпісанае грамадзянскае права што ўзнік.\а здаўна на аснове юрыдычных звычаяў сялянства. Нормы звычаё- вага права знайшлі адлюстраванне ў дзейнасці сельскіх сходаў, а аасля адмены прыгону — і сялянскіх валасных судоў. На Беларусі парэформен- нага перыяду каноны яго прымяня.\іся ў асноўным пры разглядзе шраў =5 атрыманні ў спадчыну ся.\янамі нер\"хоман і рухоман маёмасці. 3 \"ьялзе5.- нем се.\ьскага кіравання ся.\яне ве.\ьмі рэдка звярталіся да сл да ірамедсш: сходаў старых (т\ывовых вясковых патрыярхаў)⁴. 3 развіццём каппадіс- тычных адносін на беларускан вёсцы, распадам патрыярха.\ьных вялікіх сем аў, азнаям.\еннем ся.\ян з правамі другіх сас\оўяў звычаёвае права ш- сгрюва выцясняді грамадзянскія законы. Гэты працэс паскорыўс>. ў к=н- цы XIX ст., у перыяд па.\ітычнай рэакцыі. Сапраўднае звычаёвае праЕо ш- цяскалі лтл\"мачэнні» Сената, лшсцоваіі адміністрацыі, ва.\асных пісараў адміністрацыйнае свава\ьства міравых пасрэднікаў, а затым на пачіттсс XX ст.) земскіх нача.\ьнікаў. Сялянская абшчына ў парэформенііай Расіі была м<?сумтттшш з усім грамадска-эканамічным раэвіццём капіталіэму¹, 3 ростьм тямрна- фашовых адносін, маёмаснай шроўнасці на весцы пасля адаенм прмгояу яна раэлагалася на мноства дробных прыватных вытворцаў². Гэты працэс узмацняўся абцяжараннем сялян выкупнымі плацяжамі і павышанымі па- даткамі, эксплуатацыяй іх памешчыкамі, гандлярамі, ліхвярамі, хаця да канца XIX ст. далёка не быў яшчэ эавершаны³. Найбольш яскравае адлюсТ' раванне ён энаходэіў у экспрапрыяцыі найбяднейшых слаёў сялянстьд пазбаўленні іх асноўнага сродка вытворчасці — эямлі. Фармальна мэтай абіячыннай структуры землеўладання было забесшмэнне раўнамернага карыстання зямлёй усімі членамі абшчыны, чаго на самай справе не назі- ралася.

На Беларусі, як паказана ніжэй, надзельныя землі размяркоўваліся ўсё болып нераўнамерна. Узрастала колькасць абшчыннікаў, якія не апрапоў- валі свайго надзела, двароў, пазбаўленых коней, кароў і іншай жывёлы. Заможныя вярхі ўсходнебеларускай вёскі, лешп забяспечаныя надзельнай зямлёй, прытым болей высокай якасці, усімі спосабамі супраірўляліся зя- мельным перадзелам, аб'яўляючы іх пры падтрымцы сельскіх у\ад неза- коннымі. Пры невялікіх памерах паселішчаў вясковай беднаце тут было пяжка арганізавадца, каб сабраць 2/3 галасоў гаспадароў дамоў сялянскай абшчыны, неабходных для правядзення перадзелаў. Працяглая адсуткасііь іх выклікала няроўнасць у размеркаванні зямлі ў абшчыне. Пэўную ролю адыгрывалі традыцыі падворнага ўладання ворнай і сенакоснай зямлёй. У некаторых мясцовасцях сяляне нават не ведалі аб праве перадзелу на- дзельнай зямлі\

Перадзелы часта праводзіліся ў інтарэсах сялянскай буржуазіі. Сель- скія сходы рэдка звярталі ўвагу на сапраўдныя патрэбнасці ў зямлі кож- нага члена абшчыны. Подкуп сельскіх і валасных службовых асоб і цэлых сходаў, уздзеянне «крыкуноў», выкарыстанне сваяцкіх сувязей ск\адалі звычайную з'яву пры развярстанні надзельнай зямлі. Залежнасць пера- ўступачных здзелак аб продажы і арэндзе яе ад волі сельскіх сходаў так- сама аблягчала магчымасць сканцэнтравання надзелау V руках уплывовых

асоб сялянскай абшчыны, г. зн. заможных вярхоў вёскі. Сіілянская бедна- та нярэдка прадавала свае мізэрныя надзелы пад выглядам здачы іх у арэн- ду і падавалася ў гарады або ператваралася ў пастаянных сельскагаспа- дарчых рабочых-парабкаў. Надзельную зямлю скуплялі заможныя сяляне.

4. Прававое становішча сялян

Пасля аграрных рэформ 60-х гадоў XIX ст. ва ўмовах захавдння ных перажыткаў прыгонніцтва ў сацыяльна-эканамічным і палітычным дзе Расіі на сялян працягвалі распаўсюджвацца асобыя саслоўныя грамадзянскія правы іх былі моцна абмежаваныя. Сяляне ў адрозненне прывілеяваных саслоўяў (дваранства, духавенства, гільдзейскае купецтва) заставаліся няпоўнапраўным, падатным саслоўем. Як паказана ніжэй, яны у прыватнасці, абавязаны былі плаціць шэраг паўфеадальных падаткаў (выкупныя плацяжы, падушны і аброчны падатак і інш.), адбываць разна- стайныя натуральныя павіннасці, несці рэкрутчыну (да 1874 г.).

Кожнага селяніна ў абавязковым парадку прыпісвалі да сельскай ці ва- ласной грамады. Пры ўтварэнні іх улічвалі ў першую чаргу інтарэсы паме- шчыкаў і казны: у склад сельскай грамады ўваходзілі сяляне, што ў міну- лым належалі да аднаго маёнтка, надзеленыя зямлёй паводле агульнага выкупнога або люстрацыйнага акта⁴. Сялян прымацоўвалі да надзела, вы- хад іх з сельскай грамады быў надзвычай цяжкі. Для гэтага пры абшчын- ным уладанні ўсёй надзельнай зямлёй патрабавалася згода сельскага схо- ду, пры падворным уладанні ворнымі і сенакоснымі ўтоддзямі — гаспадара дому. У першым выпадку для выхаду неабходна было заплаціць палову выкупной пазыкі, I сельскай грамадзе паручыцца за спраўную выплату ас- татняй часткі гэтага доўгу. У другім трэба было папярэдне прадаць надзел з умовай, пгго пакупнік браў на сябе абавязак выпладіць выкупныя плацяжы.

Апрача таго, селянін павінен быў аплаціць астатнія казённыя, а такса- ма земскія і грамадскія зборы, уключаючы нядоімкі, якія ляжалі на ім і яго сям'і на 1 студзеня наступнага года, назаўсёды адмовіцца ад сваёй долі на- дзела, атрымаць згоду на звальненне ў бацькоў, падаць прыёмны прыгавор гарадской ці сельскай грамады, куды ён пераходзіў, пераважна без права надзялення зямлёй. Сельскі сход абавязаны быў засведчыць, здольныя да працы малалетнія і іншыя асобы, што засганпліся ў грвмал'М'- у сям'і звольненага селяніна, будуць мець утрыманне.

Але і пры выкананні ўсіх названых умоў для выхаду з сельскай грама- ды, на якой лічылася нядоімка па выкупных плацяжах і падатках, патраба- ваўся дазвол губернскай па сялянскіх справах установы. Выніска сялян з сельскай грамады ў заходніх губернях часта суправаджалася вымушанымі расходамі на пачастунак, рознымі вымаганнямі бацькоў, гаспадароў дамоў'.

Практычна адзінай магчымасцю выхаду селяніна з сельскай грамады была поўная выплата выкупнога доўгу. У гэтым выпадку, згодна з артыку- ламі 165 і 175 «Палажэння аб выкупе», ён атрымліваў права выйсці з гра- мады². Аднак пры абшчынным уладанні ўсёй зямлёй і такім сялянам абшчы- на нярэдка адмаўляла выдзеліць зямлю з абшчыннага надзела да агульнага перадзелу ворных угоддзяў³. Магчымасцю выдзелу зямельнага ўчастка ка- рысталіся прадстаўнікі заможных вярхоў вёскі, скупшчыкі надзелаў, на грошы якіх датэрмінова выкупляла зямлю сялянская бедната. Скупка на- дзельных зямель сялянскай буржуазіяй, пгго паскорыла разарэнне бяд- нейшых слаёў сялянства, і паслужыла падставай для адмены ў 1893 г. арты- кула 165 «Палажэння аб выкупе»\ Пры абшчынным землеўладанні датэр- міновы выкуп надзельнай зямлі і выхад сялян з сельскай грамады былі пастаўлены ў залежнасць ад яе згоды. Іх дапускалі толькі на ўмовах, зазначаных у прыгаворах сельскіх сходаў⁵. Адпаведна закону ад 25 студзе- ня 1874 г. селяніну дазвалялі адмовіцца ад надзела і выйсці з сельскай гра- мады таксама па дазволу міністраў фінансаў і ўнутраных спраў. У гэтым выпадку надзельная зямля пры ўмове своечасовай выплаты належных з яе падаткаў пераходзіла да сялян дадзенай або суседняй грамады, а пры ад- мове іх ад адзначаных надзелаў прадавалася з публічных таргоў⁶. Але такі дазвол даваўся рэдка.

У парэформенны перыяд былі абмежаваны і іншыя пазямельныя пра- вы сялян. Указамі ад 1 сакавіка і 2 лістапада 1863 г., як сказана вышэй, бы- лыя панскія сяляне Беларусі і Літвы былі пераведзены ў разрад «сялян- уласнікаў». Сцвярджалася, пгго «зямля, набытая сельскай грамадой, на аснове выкупной здзелкі ці выкупнога акта, даецца ... ва ўласнасць той грамады»⁷. «Уласнасцю сялян» абвясцілі надзелы і пры падворным уладан- ні»⁸. Паводле закона ад 16 мая 1867 г., да катэгорыі «сялян-уласнікаў» былі прылічаны таксама былыя дзяржаўныя сяляне названага рэгіёна⁹. На са- май жа справе і пры абшчынным, і пры падворным землеўладанні сялянствне з'яўлялася ўласнікам надзолыіпй пямлі, шінмт ішсля мыкупу ВйшШ уласнікам яе была дзяржава. Гэта зпайшло 'іАЛіостраН'імік' | тлумі^Ц**¹ Сената, мясцовых адміііІстр«цыйіі<і-службоі»ых 'К.оО і асабл'ш;» у р'*,*,. Ш ных законах, накіраваных на абможананно сялянгкіх нрл«/ нч 'шмлю'.

Мабілізацыя сялянскай надзолыній зямлі был/і моцім ўгкллдм*^. 1 конам ад 14 снежня 1893 г. продаж яе гіры абшчыпным уллл/лпп д«пу_С4, ся толькі па прыгавору сельскай грамады са згоды не менш 2/3 '"яля!» якія мелі права голасу на сходзе. Прыгавор зацвярджала губерясквя • сялянскіх справах установа. Калі кошт участка перавышаў 500 руб., тод%| продажу яго патрабаваўся, акрамя гэтага, дазвол міністраў унутр||||| спраў і фінансаў. Па сярэдніх пазямельных цэнах у 5 заходніх губер_{НЯх у} 90-я гады XIX ст. яны ўяўлялі сабой участкі памерам звыш 14 дзес. Зямо_/ііу. ныя надзелы падворнага ўладання ворнымі і сенакоснымі ўгоддзямі, накдт выкупленыя, маглі быць прададзены або падараваны толькі асобам, прыпі- саным ці якія прыпісваліся да сельскай грамады. Сялянам забаранялі тад- сама закладваць надзельныя землі, у тым ліку і пасля выкупу². Беларускія сяляне абыходзілі гэты закон, прадаючы і закладваючы надзелы пад вы- глядам аддачы ў даўгатэрміновае арэнднае трыманне, санкцыяніраванай сельскімі сходамі або без іх ведама³. Разам з тым «для дзяржаўнай і гра- мадскай патрэбнасці» сялянскія надзельныя землі адчужалі свабодна⁴.

Адзначаныя абмежаванні ў правах распараджэння надзельнай зямлёй з'яўляліся вынікам непаўнапраўнага становішча сялянства як саслоўя і фіс- кальных меркаванняў царскага ўрада. Надзельныя землі працягвалі заста- вацца па-за сферай дзейнасці агульных законаў аб праве ўласнасці⁵. Яны складалі сярэдневяковую саслоўную форму землеўладання з мноствам пе- рагародак, адрозненняў⁶. Абсалютысцкая дзяржава была непасрэдна за- цікаўлена ў паспяховым паступленні выкупных плацяжоў, падаткаў і з гэ- тай мэтай усімі спосабамі імкнулася больш прымацаваць сялян да абшчы- ны, надзела.

Пры саслоўнай непаўнапраўнасці сялянства былі абмежаваны яго пра- вы і на купленую зямлю. Асабістая сялянская зямельная ўласнасць не бы- ла поўнасцю свабодная. Грамадскімі зборамі і грамадскімі павіннасцямі на патрэбы воласці абкладвалі і набытыя прыватным парадкам сялянскія зем- лі, што зводзіла іх да становішча надзельных зямель. Асабліва ўшчамлялі правы сялян на зямлю, купленую з дапамогай пазыкі Сялянскага пазя- мельнага банка. Без дазволу яго да выплаты доўгу пазычальнікам забара_нялі заключаць арэндныя дагаворы, нрадапцць і зносіць будынкі, што зна- ходзіліся на закладзенай зямлі, збываць лес 1 г. д.¹

Пашырэнне сялянскага прыватнага землеўладання на Беларусі стр/лм- лівалася і пазямельнай палітыкай царызму. Купляць зямельныя ўчастк.і мела права толькі палітычна добранадзейнае сялянскае насельніцтва, пры- чым усякі раз для гэтага патрабаваўся дазвол губернскіх улад. Спецыяль- нае пасведчанне, выдадзенае губернатарам, неабходна было для набыцця казённай зямлі сялянамі на льготных умовах, што фактычна пазбаўляла іх магчымасці купляць казённыя зямельныя ўчасткі. Як адзначалася, з сярэ- дзіны 80-х гадоў XIX ст. па загаду адміністрацыі Заходняга краю сялянам каталіцкага веравызнання названага рэгіёна дазвалялі мець на двор не болей за 60 дзес. зямлі, уключаючы надзельную. Гэта абмежаванне захоў- валася да 1905 г. 3 другой паловы 80-х гадоў купля зямлі сялянскім насель- ніцтвам была ўскладнена таксама ў сувязі з забаронай таварыствам набы- ваць зямельныя ўчасткі велічынёй звыш 200 дзес.³

Пасля аграрных рэформ 60-х гадоў XIX ст. царскі ўрад, імкнучыся пры- мацаваць сялян да абшчыны, надзела, паскорыць паступленне выкупных плацяжоў дзяржаве, забяспечыць панскую гаспадарку таннымі рабочымі рукамі, праводзіў палітыку «рэгулявання», «стрымлівання», абмежавання рухомасці сялянскага насельніцтва. Селянін быў абмежаваны ў правах перамяшчэння. Праўда, без згоды сельскай грамады ён меў права адлучац- ца з месца жыхарства на тэрмін да аднаго года незалежна ад нядоімак ка- зённых, земскіх і грамадскіх плацяжоў, якія лічыліся за ім. Аднак далей- шае прадаўжэнне тэрміну адлучкі знаходзілася ў поўнай залежнасці ад згоды грамады. Каб станоўча вырашыць гэта пытанне, патрэбна была поў- ная падатковая спраўнасць адыходніка. У адваротным выпадку ў селяніна забіралі пашпарт, а яго ў сямідзённы тэрмін высылалі на радзіму. Па скан- чэнні гадавой адлучкі селянін мог быць высланы на радзіму таксама па па- трабаванні гаспадара двара і ў выпадку выбрання яго на грамадскую паса- ду — валаснога старшыны, сельскага старасты, зборшчыка падаткаў, соцка- га, дзесяцкага і г. д." Былі абМежаваны правы сялян і пры перасяленнях.

Разгледжаныя вышэй саслоўна-паўпрыгонніцкія рысы становішча ся- лян у парэформенны перыяд (саслоўная замкнёнасць сялянскай грамады, кругавая парука, адсутнасць поўнай свабоды мабілізацыі сялянскіх зя- мель, перамяшчэння сялянства і інш.) У. I. Ленін характарызаваў як рэшткі «чыста сярэдневяковай старадаўнасці, якія працягваюць гнясці сялянства⁵.

На Беларусі, як і ў Каралеўстве Польскім, Літве, на Правабярэжнай Украіне, пасля адмены прыгону земскія ўстановы не былі ўведзены. Ца- рызм баяўся кіруючай ролі ў іх апазіцыйна настроенага апалячанага памеснага дваранства. Пры адсутнасці земства на Беларуеі ў Другой ц_н XIX ст. селянін знаходзіўся пад асобай адміністрацыймв-п&Мцэй_СКв- |Ц кай міравых пасрэднікаў. Выхадцы з дваранства, міраныя піср'мніг большасці сваёй былі непрыхільныя да народа, абаранялі ііпарчг_ІА Ш ' | шчыкаў, сельскай адміністрацыі, і скаргі на апошніх звычайна гт&т 1 ліся пакараннем сялян.

Як адзначалася, царскі ўрад у канцы 80-х гадоў XIX ст. не аемеліў^ распаўсюдзіць на Беларусь, як і на іншыя ўскраіны імперыі, закондпа/д жэнне аб земскіх участковых начальніках. Толькі паводле закона ад 12 Ш веня 1900 г., інстытут земскіх начальнікаў быў уведзены ў Віцебскай Мінскай і Магілёўскай, а ў 1904 г. — Гродзенскай, Віленскай і Ковенскай губернях. На іх ускладалі выкананне ўсіх абавязкаў, што да гэтага ляжалі на павятовых па сялянскіх справах установах ці міравых пасрэдніках Згодна з адзначаным законам, земскія начальнікі зацвярджалі сялянскіх службовых асоб (валасных старшын, пісараў, сялянскіх валасных судд^яу) з прапанаваных грамадой кандыдатаў, ажыццяўлялі поўны кантроль над дзейнасцю органаў сялянскага грамадскага кіравання (валасных і сельскіх сходаў). Незалежны ад адміністрацыі ўсесаслоўны валасны грамадскі суд быў скасаваны. Функцыі валасных грамадскіх сумзяў перайшлі да зем- скіх начальнікаў. Яны маглі накладваць на сялян без права абскарджання штрафы памерам да 6 руб., арыштоўваць іх на тэрмін да 3 дзён (сельскіх і валасных службовых асоб адпаведна да 5 руб. і да 7 дзён). Ва Ўсходшш і Цэнтральнай Беларусі, як і ў цэнтральных рэгіёнах Расіі, земскіх начальні- каў, што былі галоўным чынам з ліку мясцовых патомных дваран, перша- пачаткова назначаў губернатар і зацвярджаў міністр унутраных спраў. 3 1904 г. тут іх стаў назначаць апошні, а ў Заходняй Беларусі — генерал- губернатар¹. 3 увядзеннем інтытута земскіх начальнікаў саслоўныя правы сялянства сталі яшчэ болып абмежаванымі. Адміністрацыйна-паліцэйскае свавольства, панскі прыгнёт над сялянамі значна ўзмацніліся.

Сяляне падпарадкоўваліся саслоўнаму валасному праўленню. Злоўжы- ванне ўладай з боку валаснога старшыны і пісара ў валасных праўленнях заходніх губерняў, як і скрозь у Расійскай імперыі, было паўсюднае². Ва- ласныя старшыны і пісары пастаянна ўмешваліся ў справы сельскіх схо- даў, праводзячы патрэбныя ім рашэнні шляхам націску, пагроз, падтасоў- ванняў вынікаў галасавання і да т. п. Здаралася, прыгаворы сходаў склада- лі без іх склікання, праз падстаўных асоб³.

Саслоўныя валасныя суды для сялян на Беларусі, як і ва ўсёй краіне, знаходзіліся ў вялікай залежнасці ад міравых пасрэднікаў, валасных стар- шын і пісараў. Гэта залежнасць выцякала з непаўнапраўнага саслоўнага становішча сялянства. Звычаёвае права, якім кіраваліся валасныя суддзі ў сваіх рашэннях, — гэта санкцыяніраванае грубае свавольства. У сялянскіх валасных судах шырока практыкаваліся хабарніцтва, подкун'. Валаслыя суддзі^не абаранялі інтарэсаў сялянства, і ўся дзейнасць іх фактычпа была накіравана супраць яго. Вось як ацэньвалі сялянскае судаводстпа самі па- мешчыкі: «Сялянскія суды не падтрымліваюць пачаткаў законнасці і спра- вядлівасці; яны не абараняюць слабага ад моцнага, іх рашэнні прадузятыя і нічым не матываваныя, яны не кіруюцца ніякімі законамі ... прыгаворы складаюцца ў п'яным выглядзе і карысны толькі старшынам і пісарам»². Таму сяляне са скаргамі болыпай часткай звярталіся не ў свае валасныя суды, а да грамадскіх суддзяў, валасных старшын, станавых прыставаў, на якіх глядзелі як на вышэйшае начальства³. Толькі ў сялянскіх валасных судах аж да пачатку XX ст. (1904 г.) прымяняліся цялесныя пакаранні. Іх шырока ўжывалі на Беларусі⁴. У прыватнасці, у сялянскіх валасных судах Магілёўскай губ. толькі за два гады (1899—1900) было складзена 2577 пры- гавораў аб цялесных пакараннях сялян⁵. 3 наступленем палітычнай рэак- цыі права звяртацца да такіх пакараняў сялян ў сярэдзіне 80-х гадоў у па- рушэнне раней выдадзенага (1863 г.) закона было дадзена і губернатарам⁶. Гэтым правам карысталіся таксама губернатары заходніх губерняў⁷.

Вымаганні, свавольства, гвалт, здзекі з сялян з боку памешчыкаў, сель- скай адміністрацыі, павятовых і губернскіх устаноў сустракаліся на кож- ным кроку⁸. Земская паліцыя абараняла інтарэсы памешчыкаў, улад. Скар- гі сялян губернатару, ва ўрадавыя інстанцыі звычайна былі безвыніковыя⁹.

Такім чынам, сялянства і пасля адмены прыгону з'яўлялася прыніжа- ным, вельмі абмежаваным у сваіх грамадзянскіх правах саслоўем. 3 год- насцю селяніна не лічыліся памешчык, паліцэйскі чыноўнік, валасны стар- шына. Знявагі, абразы, пабоі былі яго доляй. «Сяляне засталіся і пасля вы- звалення «ніжэйшым» саслоўем, падатковым быдлам, чорнай косткай, над якой здзеквалася пастаўленае памешчыкамі начальства, выбівала падаткі, секла розгамі, рукапрыкладнічала і нахабнічала»¹⁰. 5. Землеўладанне і землекарыс'танж*

3 зацвярджэннем выкупных і люстрацыйных актаў надзельны* 11 сталі сялянскім уладаннем. У1877 г. сялянам Беларусі належала 5 535 ! ¹ прыдатнай надзельнай зямлі, або 33,4% агульнай плошчы. У сярэд^, ' адзін двор прыпадала 14,6 дзес. Сялянскія гаспадаркі з надзеламда складалі 61,9%. Асабліва нізкай удзельнай вагай надзельнага землеўл^^ ня вызначалася Мінская губ., дзе на яго долю прыпадала толькі 25,9% у^ прыдатнай зямлі. У той жа час памешчыкі Беларусі сканцэнтравалі ў свац руках 8 760 533 (50,5%) дзес. прыдатнай зямлі, казна, царква, манастыра-. 1 772 568 (10,6%) дзес. На кожнага памешчыка ў сярэднім прыпадала 1097даег Найбольш шырокімі памерамі вылучалася панскае землеўладанне 1% скай губ. Тут кожны памешчык у сярэднім меў 1753 дзес.² Захаванне пак- скіх латыфундый вяло да малазямелля сялянства.

У 1877 г. амаль 3/4 надзельнай зямлі, ці ў сярэднім 13,8 дзес. надвов належала былым панскім сялянам³. Сярэдняй жа сялянскай сям'і (7—8 д™ абодвух полаў), каб пракарміцца за кошт уласнай гаспадаркі, пры тагачас- ным узроўні агрыкультуры патрабавалася не менш за 15 дзес. зямлі⁴. Ужс ў першыя гады пасля адмены прыгону асноўная маса былых панскіх сялян Беларусі была недастаткова забяспечана надзельнай зямлёй і вымушава была ісці на «заработкі» ў суседнія панскія і заможныя сялянскія гаспадарю або займацца рознымі адыходнымі і мясцовымі промысламі. Абеззямелен- не іх узрастала. Некалькі лепш былі забяспечаны надзельнай зямлёй бы- лыя дзяржаўныя сяляне. Колькасць яе ў разліку на сялянскі двор у адзна- чаным годзе ў сярэднім была роўная 17,8 дзес.⁵ Аднак болыпасць былога казённага сялянства таксама мела патрэбу ў зямлі і па меры развіцця каяі- талізму на вёсцы абеззямельвалася. Рост колькасці сялянства і ліку сялянскіх двароў вялі да парц:>ляп.ыі надзелаў. К 1905 г. у параўнанні з 1877 г. на Беларусі колькасць наяўпых луш мужчынскага полу сялянскага населыііцтва, надзсленаічі зямлі-й, вы- расла з 1 545 094 да 2 749 600 (71,5%), а лік двароў — з 378 483 да 590 531 (56%)- За гэты перыяд плошча надзельнай зямлі ў разліку на адпу сялян- скую гаспадарку паменшылася амаль на 1/3 і ў канцы яго складала 10,2 дзес. Хутка ішоў працэс драблення надзелаў у выніку сямейных падзелаў.

У канцы XIX ст. сялянскае малазямелле на Беларусі стала паўсюдным. За чатыры парэформенныя дзесяцігодл,зі ў мностве сялянскіх гаспадарак надзельныя зямельныя ўчасткі падзяліліся на 4—6 і болей частак, зрабіліся мізэрнымі. У такіх гаспадарках звычайна мелася 2—3, самае большае 5— 7 дзес. зямлі². Напрыклад, у 5 валасцях Дрысенскага павета Віцебскай губ. у выніку рэалізацыі рэформы 1861 г. надзельная зямля была падзелена на 1044 участкі, на кожны з якіх у сярэднім прыпадала 21,5 дзес. К пачатку XX ст. налічвалася ўжо звыш 4 тыс. сялянскіх гаспадарак, сярэдні надзел якіх складаў каля 5 дзес.³ Нярэдка сустракаліся сялянскія двары з надзелам да 1 дзес.⁴ У такіх сялян надзельная зямля «сапраўды ператварылася ў пыл» . у, I. Ленін зазначаў, што «усё гэта ... паўперы, жабракі, надзеленыя мізэр- нымі кавалачкамі зямлі, з якіх нельга жыць, на якіх можна толькі паміраць галоднай смерцю» . Маленькія зямельныя ўчасткі толькі прымацоўвалі ся- лян да месца жыхарства, ператвараючы ў «наёмных рабочых з надзелам»⁷.

Перажыткам прыгонніцтва ў парэформенных пазямельных адносінах на Беларусі з'яўлялася цераспалосіца. Усюды маса сялян мела надзелы, размешчаныя не ў адной акружнай мяжы, а раздзеленыя панскімі зямель- нымі ўгоддзямі. Пра такія землі ў Заходнім краі газета «Свабоднае слова» пісала: «Калі ўзяць ліст пісчай паперы і выстраліць у яго буйным шротам з сярэдняй адлегласці, то атрымаем дакладны прыкладны план сялянскіх угоддзяў сярод панскай латыфундыі»⁸. Да сярэдзіны 80-х гадоў XIX ст. у Ві- ленскай губ. цераспалоснасць з сялянскімі надзельнымі землямі захавала- сяў 1067 (50,9%) маёнтках, Гродзенскай — у 1119 (42,1%). У сярэдзіне 90-х га- доў у Мінскай губ. звыш паловы плошчы сялянскіх надзелаў было разме- шчана цераспалосна з панскай зямлёй⁹. Асабліва шырокае распаўсюджан- не цераспалосіца сялянскіх і панскіх зямель атрымала ў палескіх паветах. _кова зацверджаных выкунных актдў к 1871 г. у ВІленской губ. такое рачмо- жаванне было праведзона толькі па 139 (6,7%) актах 116 (5,9%) маёнткаў на 4063 (2,8%) рэвізскія дунгы, у Мінскай — па 221 (11,7%) акту 221 (15,6%) маёнтка на 24 967 (12,3%) душ, у Гродзснскай губ. — гіа 672 (27,4%) выкуп- ньіх актах 430 (28,6%) маёнткаў на 45 535 (29,8%) рэвізскіх душ'. Па многіх маёнтках планы па адмежаванні надзелаў складаліся каморнікамі з пару- шэннем правіл і не адпавядалі сапраўднасці. Межы іх скажаліся на ка- рысць памешчыкаў. Вынікам гэтых злоўжыванняў з'яўлялася масавая ад- мова сялян ад падпісання планаў размеркавання, што прад'яўлялі ім^. К пачатку XX ст. адмежаванне сялянскіх зямель было далёка не закончана.

Пагадненні аб развярстанні цераспалосных сялянскіх і панскіх зямель тармазіліся тым, што для заключэння іх неабходна была згода памешчыка. Уладальнікі маёнткаў звычайна патрабавалі або развярстаць свае землі з на- лзельнымі за кошт сялян, або адказвалі адмовай. Толькі памешчыкі, якія пе- рабудоўвалі гаспадарку на капіталістычных пачатках з увядзеннем шматполь- ных севазваротаў, былі зацікаўлены ў ліквідацыі цераспалосіцы. Мясцовыя ўлады таксама імкнуліся ажыццявіць развярстанне цераспалосных угоддзяў у інтарэсах памешчыкаў, часта прапаноўваючы сялянам замест ворнай і се- накоснай зямлі панскія лясныя зараснікі, няўдобныя землі (балоты, пяскі і да т. п.) ці вылучаючы праекты куплі імі цераспалосных кавалачкаў панскай зям- лі па завышанай ацэнцы. Да сярэдзіны 70-х гадоў XIX ст. з 287 палескіх маёнт- каў у Мазырскім, Пінскім і Рэчыцкім паветах Мінскай губ. развярстанне сялянскіх і панскіх угоддзяў часткова было праведзена толькі ў 45 (15,7%). Аналагічнае становішча склалася і ў другіх рэгіёнах Беларусі³. Акрамя таго, заставалася неразвярстанай асноўная частка сервітутных і агульных зямель.

Сервітуты і агульныя з памешчыкамі зямельныя ўгодл,зі былі таксама анахранізмам эпохі прыгонніцтва на былой панскай вёсцы Беларусі. Як адзначалася, пасля пераводу сялян на абавязковы выкуп на захадзе і ў цэнтры яе найболей былі распаўсюджаны пашавыя сервітуты. Іншыя віды сервітутных угоддзяў (права рыбнай лоўлі і трымання млыноў на панскіх водах, карыстання панскімі ляснымі пакосамі, лясным будаўнічым матэ- рыялам і дровамі, збірання ягад, грыбоў і борцевы промысел у панскіх ля- сах) сустракаліся значна радзей. У Мінскай, беларускіх паветах Віленскай, Гродзенскай і Дрысенскім павеце Віцебскай губерняў у 60-я гады XIX ст. сервітутнымі і агульнымі пашамі карысталіся 88 102 сялянскія двары, або 56% гаспадарак, надзеленых зямлёй. Плошча іх была роўная прыкладна 223,5 тыс. дзес., што складала ў сярэднім у першае парэформеннае дзесяці- годдзе звыш 40%, а ў 80-я гады — каля 110% у адносінах да сялянскіх на- дзельных пашаў⁴. У сувязі з недахопам пашаў яны гралі выключна важную \«робчай вёсцы, адсутнасцю ўстаноў па крэлытаішмні дробных эемляро- баўі урадавай палітыкай абмсжапання куплі зямлі бі»ларускімі і лггоўскімі _сЯ^янамі, недастатковым паступленнем эммлі на рыіык нры дздннні а^м**- >кавальных законаў па землеўладанні ў Заходнім краі. У канцы XIX ст * узмацненнем працэсу разлажэннн сялянства, адкрыццём Смлянсмга пазя- мельнага банка, ростам мабілізацыі пазямельнай уласнасці купля зямлі сялямамі значна павялічылася і дасягнула вялікіх памераў. Характэрна ў гэтых адносінах карэспандэнцыя ў Дэпартамент земляробсгва з Горацкага павета Магілёўскай губ_м дзе гаварылася: «Сялян у цяперашні час ахапіла зямельная гарачка. Землі купляюцца ў памешчыкаў па ўчастках або цэлы- мі маёнткамі. Купляючы зямлю, сяляне адразу ж ператвараюць яе ў рал- дю»¹. Некаторыя з іх, каб сабраць грошай на куплю зямлі, за бясцэнак пра- давалі апошнюю маёмасць, у тым ліку жывёлу².

Плошча сялянскіх купленых зямель на Беларусі з 1877 па 1905 г. узрасла з 158 539 да 1 311 386 дзес., ці ў 8,3 раза. Пры гэтым зямельная ўласнасць сядянскай грамады і таварыстваў павялічвалася больш шпарка, чым асабіс- тая зямельная ўласнасць сялян³. За названы перыяд адносіны сялянскай куп- ленай зямлі да надзельнай павялічыліся з 2,9 да 21,7%\ Купля зямлі найбольш была распаўсюджана ў Магілёўскай губ. — рэгіёне найбольшага зямельнага голаду беларускага сялянства. Сяляне куплялі пераважна ворныя і лясныя ўгоддзі* К пачатку 900-х гадоў у 5 заходніх губернях палова купленай зя№\і была набыта сялянствам пры садзейнічанні Сялянскага пазямельназ:а банка".

Побач з купляй сяляые таксама прадавалі зямлю, праўда, у невялікіх памерах, але продаж яе ўзрастаў. 3 1863 па 1892 г. у заходніх губернях бы- ло прададзена 169,9 тыс. (1,9%) дзес. сялянскай надзельнай і куп,\енай зям- лі. Звыш 70% яе было прададзена ў апошняе дзесяцігоддзе гэтага перыяду . Значная частка адзначанай плошчы была адчужана ў сялян дзяржавай пад будаўніцтва вадасховішчаў, шасэйных дарог і асабліва чыгунак . 3 санкцыі гу- бернскіх улад часам праводзіўся таксама продаж надзельных зямель за даўгі.

Яшчэ часцей сяляне звярталіся да арэнды зямельных угоддзяў, галоў- ным чынам панскіх. На рубяжы XIX—XX стст. на Беларусі пазанадзе.\ь- ныя землі (уключаючы пашы), арандаваныя сялянамі, складалі не менш за 2 млн. дзес., што было роўна каля 1/3 плошчы сялянскай надзельнай зямлі. 1

вентаром і жывёлай праводзілі поўную, «кругавую» апрнцоўгу ,

зямлі (узараць, забаранаваць, засеяць, зжаць, звезці ў іумно) йбр ІШШртй лі асобныя віды гэтых работ. Плату яны атрымлшалі зямельнымі ўгоддом* для ўласнага пасеву ці грашыма. Загаддзя, восенню або зімой, нярэдц, атрымлівалі задаткі натурай (збожжа, корм для жывёлы, лясны матэры*. дровы і да т. п.), што давала магчымасць памешчыкам намнога зніжад аплату іх рабочай сілы³.

Ва ўсходніх паветах Віленскай губ. — Дзісенскім, Вілейскім, Ашмян- скім — было распаўсюджана так званае запашніцтва, што ўяўляла сабой своеасаблівае спалучэнне здолыпчыны (палавіншчыны) і «кругавойя апр«- цоўкі панскай зямлі. Запашнікамі выступалі сяляне, у якіх яшчэ зажІЗ ваўся ўласны інвентар і цяглавая сіла, але было мала ці зусім не меллся зямлі. Яны жылі ў маёнтку ўладальніка, атрымліваючы ад яго зямлю, на- сенне і карыстаючыся яго будынкамі. Зямлю апрацоўвалі сваёй рабочай жывёлай і прыладамі. Ураджай за вылікам насення дзялілі з памешчыкам папалам⁴.

Пры натуральна-адпрацовачных формах зямельнай арэнды сядяа узмоцнена прыгняталі. Памешчыкі часта ўводзілі непасільныя нормы вы- працоўкі, г. зн. практыкавалі напаўпрыгонніцкую ўрочную сістэму. Наём- ная рабочая сіла пры адпрацоўках заўсёды аплачвалася значна ніжэй за яе рыначны кошт. Напрыклад, у першай палове 60-х гадоў XIX ст. у Магілёў- скай губ. пры здзельным капіталістычным найме поўная апрацоўка адной дзесяціны (вывазка ўгнаення, узорванне, сяўба, уборка, малацьба) ацэнь- валася ў сярэднім у 14 руб. 72 кап., а пры адпрацоўках — 9 руб. 14 кад._: | зн. на 38% менш . Нізкая плата пры іх была магчыма таму, што імдчсл селяніна пакрываў частку расходаў яго сям'і і дазваляу Лсшіжап.ь чарабш- ную плату ніжэй за «вольнанаёмнуіо» норму².

Натуральна-адпрацовачныя формы арэнды асноўнай масы сялян былі кабальныя, спажывецкія. Аднак, як справядліва адзначае I. Д. Кавальчан- ка, на нізкіх стадыях развіцця таварна-грашовых адносін у сялянскай гас- падарцы да такой арэнды селЯнін мог звяртацца і для пашырэння гаспа- даркі, вытворчасці таварнай прадукцыі. Гэта былі сяляне, якія распара- джаліся пэўным рэзервам прылад вытворчасці і рабочай сілы, але яшчэ не мелі лішку грашовых сродкаў³. На Беларусі ў пачатку 70-х гадоў XIX ст. гаспадаркі такога тыпу адзначаны галоўным чынам сярод заможнага ся- лянства і часткова сярод сялян-сераднякоў⁴.

Адпрацовачная арэнда таксама садзейнічала развіццю капіталістычных адносін на вёсцы. Адпрацоўкі, кабала, з'яўляючыся «прамым і непасрэд- ным перажыткам паншчыны», адначасова выступалі ў якасці пераходу ад паншчыны да капіталізму, першапачатковага праяўлення яго ў земляроб- чай вытворчасці⁵. У адпрацоўках, уключаючы натуральна-адпрацовачныя формы пазямельнай арэндай платы, цесна спалучаліся рысы феадальнай і раннекапіталістычнай эксплуатацыі сялянства.

Нізкая прадукцыйнасць працы гіры натуральна-адпрацовачных арэн- дах, іх кабальны характар, высокія памеры натуральнай арэнднай платы абумоўлівалі ўсё большае распаўсюджанне грашовай арэнды. Яе шырэй прымяняла заможнае сялянства, што валодала грашовымі сродкамі. На пачатку другога парэформеннага дзесяцігодДзя з 274 сялянскіх двароў з арэндай (з розных рэгіёнаў Беларусі), па якіх маюцца звесткі аб форме арэнднай плать^і, да арэнды зямлі за грошы звярталіся 118 (43,1%). Апрача таго, 57 (20,8%) двароў арандавалі зямлю часткова за грашовую плату, част- кова за адпрацоўкі. Болыпасць гэтых двароў з грашовай і_г змешанай арэн- дай складалі заможныя сялянскія гаспадаркі⁶.

Рост сялянскай грашовай арэнды з'яўляецца паказчыкам паступовага выцяснення кабалы і адпрацовак у сельскай гаспадарцы, развіцця таварна- грашовых адносін на вёсцы. Аднак пры грашовай форме, як і пры нату- ральна-адпрацовачных, сялянская арэнда з'5іўлялася пераважна спажы- вецкай, г. зн. не сродкам атрымання прыбытку, а сродкам падтрымання гаспадаркі і забеспячэння сям'і. Да таго ж і грашовая арэнда нярэдка суправаджалася рознымі кабальнымі напаўпрыгонніцкімі ўмовамі. Так, ся- ляне шэрагу валасцей Слуцкага і Пінскага паветаў Мінскай губ., якія аран- давалі сенажаці ў маёнтках князёў Радзівілаў за грашовую плату, павінны

дераводзе на буйную, на панскіх — 87 галоў'. Трэба адзначыць, што тут не ўлічаны вялікія сенажаці і пашы, што знаходзіліся ў панскіх лясах.

Сялянскія сядзібныя землі на Беларусі ў названым годзе складалі 339 626 дзес. (5%). Значную частку зямлі ў сялян займала няўдобіца (ба- лоты, пяскі, камяністыя і гліністыя зямельныя ўчасткі і да т. п.). Плошча іх была роўная 725 558 дзес. (10,7%) і найбольшую прастору займала ў Мін- скай і Магілёўскай губернях².

Такім чынам, ва ўмовах панавання панскай зямельнай уласнасці сяля- не Беларусі пакутавалі ад малазямелля. Абеззямеленне асноўнай масы іх хутка ўзрастала. Захоўваліся цераспалосіца, далёказямелле, сервітуты, агу.чь- ныя ўгоддзі. Павялічвалася разаранасць сялянскіх пашаў і сенажацей, у сялян амаль не было лесу. Зямлю куплялі галоўным чынам заможныя слаі вёскі. Сялянства часта вымушана было звяртацца да арэнды казённай і асабліва панскай зямлі, пераважна за адпрацоўкі. Усё гэта неспрыяльна адбівалася на сялянскай гаспадарцы, моцна тармазіла развіццё капіталізму ў ёй, ставіла сялян у залежнасць ад памешчыкаў, да крайнасці абвастрала адносіны паміж імі. Разбурэнне існуючых напаўпрыгонніцкіх пазямель- ных адносін стала непазбежным.