Глава 1

АГРАРНЫЯ РЭФОРМЫ.

СЯЛЯНЕ І ПАЎСТАННЕ 1863 Г. НА БЕЛАРУСІ

1. Пагаршэнне становішча сялянства.

Рост сялянскага руху

У канцы 50-х гадоў XIX ст. у Расіі склалася рэвалюцыйная сітуацыя. Яе ўзнікненне было падрыхтавана ўсім ходам эканамічнага і сацыяльна- палітычнага развіцця краіны. К гэтаму часу крызіс феадальна-прыгонніц. кай сістэмы дасягнуў свайго апагея. Новыя прадукцыйныя сілы ўсё больа уступалі ў антаганістычныя супярэчнасці са старымі вытворчымі адносіна- мі. Крызіс феадальнага эканамічнага базісу прывёў, у сваю чаргу, да глы- бокага крызісу феадальнай надбудовы, калі пануючыя класы страцілі маг- чымасць кіраваць краінай ранейшымі метадамі, а таксама да рэзкага ўздыму вызваленчага, у тым ліку масавага сялянскага, руху.

На абвастрэнне сацыяльных адносін на вёсцы ў канцы 50-х гадоў зкач- на паўплывалі ўзмацненне прыгнёту сялян¹ і вынікі паражэння Расіі ў Крымскай вайне. Апошняя сур'ёзна падарвала эканоміку краіны і асабліва цяжка адбілася на становішчы сялянства.

Крызіс прыгонніцкай сістэмы гаспадарння, што ўзнік у Расіі ў 30-я га- ды XIX ст., суправаджаўся ўзмацненнем эксплуатацыі сялян. Рост тавар- насці панскай гаспадаркі ва ўмовах феадалізму дасягаўся галоўным чынам за кошт прыгоннага сялянства. Пашырэнне плошчы фальварковай (пан- скай) ворнай зямлі вяло да скарачэння зямель, якія знаходзіліся ў карыс- танні сялян. Яно ж цягнула за сабой павелічэнне сялянскіх павіннасцей на карысць памешчыка. Для апрацоўкі панскіх зямель пры руціннай тэхніцы і нізкай прадукцыйнасці працы прыгонных патрабавалася ўсё болыпая колькасць рабочай сілы. Таму на працягу другой чвэрці XIX ст. павялічва- лася норма паншчыны і адзначаўся рост колькасці сялян, якія выконвам гэтую павіннасць.

Узмацненне эксплуатацыі сялян асабліва яскрава праявілася ў канцы 50-х гадоў XIX ст. Пры феадалізме абавязковай умовай існавання панскай гаспадаркі з'яўлялася ўзнаўленне гаспадаркі прыгонных сялян. Селянін без зямлі і рабочай жывёлы быў няздатным аб'ектам феадальнага прыгне-чання. Таму, калі памешчык не хацеў пазбаўляць сябе дармонай рабочай сілы, ён не мог павялічваць бясконца нормы сялянскіх наніннасцой. Сітуацыя змянілася, калі памешчыкі зразумелі, што прыгон дажывае аношнія гады. Першыя звесткі аб хуткім вызваленні сялян сталі для іх сігналам для ўзмацнення рабавання прыгонных.

На час адмены прыгону памешчыкі імкнуліся сканцэнтраваць у сваіх руках большую частку зямлі і звесці да мінімуму колькасць сялян, якія ва ўмовах будучай рэформы змаглі б прэтэндаваць на надзяленне ёю. У многіх маёнтках пачалося масавае абеззямеленне сялян. Яно дасягалася шля- хам памяншэння сялянскіх надзелаў. Частку сялян поўнасцю пазбаўлялі іх альбо перасялялі на неўрадлівыя землі.

Прашэнні сялян на царскае імя ў перадрэформенны перыяд былі пе- рапоўнены скаргамі на абеззямеленне іх памешчыкамі, на перасяленне на пустэчы, балоты. Так, сяляне вёсак Рабіцкае і Прыкалессе Пружанскага павета Гродзенскай губ. пісалі, што памешчык настолькі зменшыў памеры іх сенажацей і палеткаў, што яны не маюць магчымасці пракарміць сябе, сваю сям'ю і жывёлу'. Калі сяляне вёскі Кульбакі Лідскага павета Вілен- скай губ. паскардзіліся на памешчыка Падгурскага, што той выганяе іх «са спадчынных прадзедаўскіх хат» і «забірае самаўпраўна» зямлю, дык той заявіў ім, што «гэта яго зямля і што ён захоча, то з ёю і... зробіць»². Частка землеўласнікаў, падобна памешчыку Гродзенскай губ. Гажыцу³, пад мар- кай ліквідацыі цераспалосіцы перасяляла прыгонных на неўрадлівую зям- лю, ад якой, як пісалі, напрыклад, сяляне маёнтка Галенчыцы Брэсцкага павета, апошнія не мелі «рапгуча ніякай карысці з нагоды дрэннай якасці гэтай глебы»\

Факты абеззямелення сялян напярэдадні рэформы 1861 г. вымушаны былі прызнаць і ўлады. Віленскі генерал-губернатар М. М. Мураўёў адзна- чаў, што з 1857 г. «некаторыя памешчыкі сілком адбіралі ў сялян участкі і далучалі іх да сваіх фальваркаў ці аддавалі ў часовае карыстанне пабочным асобам, каб такім чынам, пры канчатковым развярстанні⁵, пакінуць за са- бой як мага болып зямлі»⁶.

Апошнія гады існавання прыгону адзначаны таксама масавым пераво- дам часткі сялян у дваровыя ці насільным вызваленнем іх ад прыгоннай залежнасці. Тым самым памешчыкі не толькі штучна змяншалі лік сялян, якія мелі права на зямельны надзел у адпаведнасці з будучай рэформай, але і пашыралі свае ворныя землі за кошт надзелаў прыгонных, што былі пераведзены ў дваровыя ці адпушчаны без зямлі на волю. Напрыклад, у Віленскай губ., паводле няпоўных даных, напярэдадні рэформы было вы-звалена ад прыгоннай залежнасці.

Выгнаныя з зямлі і пазбаўленыя сродкаў да існавання сяляне траллялі ў безвыходнае становішча. Не лепшым быў стан і тых, каго памешчык пазбавіў часткі зямлі, перасяліў на «пясочак». Урэзаныя надзелы не забяспечвалі сялянскія сем'і сродкамі да жыцця.

3 ростам плошчы панскай ворнай зямлі ўзрасталі нормы паншчыны, павялівалася колькасць сялян, якія выконвалі гэту павіннасць. Па ўдзельнай вазе апошніх Беларусь у канцы 50-х гадоў XIX ст. займала адно з першых месц у Расійскай імперыі. 97% панскіх сялян знаходзіліся на пан- шчыне⁶. У Літве, Заходняй і Цэнтральнай Беларусі скрозь парушаўся па- мер сялянскіх павіннасцей на карысць памешчыкаў, што быў зафіксаваны ўінвентарах . У параўнанні з пачаткам стагоддзя адпрацовачныя павіннас- ці напярэдадні рэформы 1861 г. на Беларусі павялічыліся ў 1,5—2 разы¹. Сяляне вёскі Лаша Гродзенскага павета пісалі, што памешчыца прымушае іх працаваць замест трох дзён увесь тыдзень «з усёй сям'ёй адной гаспа- даркі», не пакідаючы ім часу для апрацоўкі ўласных участкаў⁹. Памешчык Пружанскага павета Гродзенскай губ. Карназіцкі, як адзначалі яго пры-гонныя ў прашэнні на імн Аляксандра II, «на дзённа, не цыключаючы напат.

Рост феадальна-прыгонніцкага ўціску, узмацненне пазаэканамічнага прымусу выклікалі незадавальненне сялян, вялі да абвастрэння класавай барацьбы на вёсцы. За 1856—1860 гг. у цэлым па краіне сялянскіх хваля- ванняў адбылося ў 5,4 раза больш у параўнанні з папярэднімі пяццю гадамі³. У 1859 г. рухам былі ахоплены 33 губерні, у 1860 г. — 35, у 1861 г. — 43 губерні⁴.

Чуткі аб маючай адбыцца адмене прыгону актывізавалі барацьбу сялян. Рэскрыпт цара на імя віленскага генерл-губернатара У. I. Назімава ад 20 лістапада 1857 г. быў успрыняты імі як абвяшчэнне волі. 3 трывогай на- зіраючы за настроем людзей у беларускай і літоўскай вёсках, генерал- губернатар паведамляў, што «паміж сялянамі рояцца чуткі, што нібыта ў хуткім часе скасуюцца ўсе работы і плацяжы»⁵. Сярод іх мацнела ўпэўне- насць, пгго «воля для сялян ужо абвешчана»⁶, але памешчыкі ўтойваюць яе. У гэтых адносінах характэрнымі з'яўляюцца падзеі, што адбыліся ў 1859 г. у маёнтку памешчыцы Лакіс Полацкага павета Віцебскай губ. Да яе прыйшла пераапранутая ў мужчынскую вопратку ўцякачка з прыгонных і выдаючы сябе за чыноўніка, патрабавала ад імя ўлад вызвалення ўсіх сялян⁷.

Узмацненне сялянскага руху мясцовыя ўлады непасрэдна звязвалі з ча- каннем сялянамі хуткай волі. Як паведамляў віцебскі губернатар міністру ўнутраных спраў, «ўсюды праяўляецца дух смеласці ад чутак пра сялян- скую волю, якія разносяцца невядомымі асобамі»⁸. У распаўсюджанні такіх чутак актыўна ўдзельнічалі адстаўныя і бестэрміноваадпускныя салда- ты і сяляне-адыходнікі⁹.

У перадрэформенныя гады сялянскі пратэст супраць прыгонніцтва прымаў разнастайныя формы. Па-ранейшаму шырокае распаўсюджанне вы памешчыкаў, 2 — напады на сядзібы, 2 оыпадкі калоктьфшх нысочак панскіх лясоў'.

Найбольш распаўсюджанай была адмова сялян ад ныкананнн паноічы- ны. У сувязі з чаканнем хуткай волі сяляне многіх маёнткаў парасгьналі выходзіць на паншчыну. Аб масавых адмовах выконваць гэту павіннасць паведамлялі мясцовыя ўлады з Копыскага гіавета Магілёўскай губ/, Ма- зырскага і Бабруйскага паветаў Мінскай губ.³, Вілейскага і Дзісенскага па- ветаў Віленскай губ.⁴ і шэрагу іншых.

Выст)гпленні сялян у гэты перыяд вызначаліся ўпартасцю ў адстрйван- ні сваіх інтарэсаў і масавасцю. Сяляне не толькі абараняліся, але і самі час- та пераходзілі ў наступ, уступаючы ў сутычкі з адміністрацыяй маёнткаў, гіаліцыяй, вайскоўцамі. Так, сяляне м. Грэск Слуцкага павета Мінскай губ., пасля таго як яны адмовіліся ад разлікаў з эканоміяй, «вялікім натоўпам з дзёрзкасцю і азартам аказалі адкрытае супраціўленне» павятоваму мар- шалку, 1 затым і вайскрўцам, якія былі выкліканы для іх уціхамірання. На абаррну мужрў паўсталі,загаварылі званы. Сяляне заявілі, што «хутчэй іх перарэжуць, чым прымусяць да разлікаў з эканрміяй»⁵. Герцэнаўскі паведамляў, што сяляне маёнтка Нясвіж Мінскага павета прагналі 300 панскіх наймітаў, якія спрабавалі забраць у іх палеткі за адмрву плаціць патрреную арэндную плату⁶. Сяляне памешчыка Незабы- трўскага (Бабруйскі павет) нанеслі пабрі спраўніку і станаврму прыставу, якія прыбылі для падаўлення хвалявання.

Пры арышце кіраўнікрў выступленняў сяляне нярэдка спрабавалі сілай вызваліць іх, як гэта было, напрыклад, у в. Старынкі Мінскага павета. Па дарозё у мінскую турму на канвой напаў'натоўп мужчын, жанчын і дзяцей 1 адбіў арыштаваных сваіх аднавяскоўцаў Казіміра Адамовіча і Васіля Голуба⁸. Двойчы адбівалі свайго арыштаванага важака Сямёна Якавіна сяляне маёнтка Капцэвічы Мінскай губ.⁹

Вопыт барацьбы паступова прыводзіў сялян да ўсведамлення неабходнасці аб'яднання не толькі ў маштабах адной вёскі, усягр маёнтка, а нават і некалькіх суседніх маёнтКаў. Гэту думку добра выказаў адзін з арыштава- ных сялян маёнтка Астраўляны Віцебскай губ. Пасля таго як хваляванне было падаўлена з дапамогай вайскоўцаў, ён сказаў: «Трэба было пачакаць, пакуль усе згуртуюцца разам»¹⁰. Сапраўды, у суседніх маёнтках сяляне таксама рыхтаваліся да выступлення. Аднак, замест таго каб падтрымаць прыгонных з маёнтка Астраўляны, яны чакалі чыходу г-тій барацьбы Беларусі канца 50-х гадоў вядомы выпадкі, калі адначасова выступалі супраць прыгону. У прыватнасці, Дзісенскім павеце Віленскай губ. сяляне чатырох маонткаў конваць паншчыну. Толькі прысылка дзвюх рот салдат пр/лму» ілл сяллл падпарадкавацца ўладам'. У Вілейскім павеце той жа губерні сялхт. Ш суседніх маёнткаў адмовіліся ад выканання павіннасцей на карысць памешчыкаў. Пры гэтым адзін з уладальнікаў, пад уражаннем ад сялянскай салідарнасці, пайшоў на пэўныя ўступкі сваім прыгонным. Двух 1 шых памешчыкаў ад аналагічных уступак выратавала масавас яокараянл сялян розгамі, арыпгг сялянскіх важакоў і экзекуцыйны пастой вайскоўцаў²

Аб упартасці барацьбы сялян сведчыць пасылка на месцы хваляванняў паліцыі і салдат. Адчуваючы сваё ўзрастаючае бяссілле перад націсклм с_я. лян, улады ўсё часцей у барацьбе з імі сталі ўжываць ваенную сілу. ш Беларусі напярэдадні рэформы 1861 г. кожнае чацвёртае хваляванне было падаўлена з дапамогай войск³. Такі ж малюнак назіраўся і ў цэлым па Расіі, У 1859 г. 28% хваляванняў было падаўлена з дапамогай войск, у 1860 г. — 26%\

Барацьба сялян у канцы 50-х гадоў XIX ст. была накіравана супраць прыгону. Пры гэтым сялянскія "ўяўленні а& сваб'адзе"не СутГаДалі з тымі планамі адмены ето, якія выношваліся памешчыкамі і ва ўрадавых канцы- лярьшх. У паняцце «волі» сяляне ўкладвалі не толькі асабістае вызваленне ад прыгоннай залежнасці, але і надзяленне зямлёй, адмену ўсіх феадаль- ных павіннасцей, ураўнаванне ў правах з іншымі саслоўямі. Як сведчыў віленскі жандарскі афіцэр, «сяляне не могуць зразумець, як можна вызва- ліць іх без зямлі»⁵. Гэта ўпэўненасць у сваім праве на зямлю была настолькі агульная для ўсіх панскіх сялян Расіі, што III аддзяленне ў палітычным аглядзе за 1858 г. вымушана было прызнаць, пгго, на думку сялян, «зямля столькі ж належыць ім, колькі і памешчыкам; яшчэ болып упэўнены, што ім належаць дамы і сядзібы»⁶. Таму панскія патрабаванні і першапачат- ковыя планы царызму аб беззямельным вызваленні сялян з выкупам ад- ных сядзіб, чуткі пра якія пранікалі ў сялянскія масы, выклікалі ў іх здзіўленне і пратэст. У прыватнасці, сяляне не разумелі, як гаварылася ў гэтым жа аглядзе, «чаму яны павінны будуць выкупляць сядзібы, якія імі аббудаваны і ў якіх жылі бацькі і дзяды іх»⁷. Сялян магла задаволіць толькі бязвыплатная перадача ім зямлі, без усякага выкупу і павіннасцей за яе. Прычым сярод сялян Беларусі існаваў і такі пункт погляду, паводле якога ім належыць атрымаць не толькі тыя надзелы, што знаходзіліся ў іх ка- рыстанні, але і ўсю панскую зямлю. Пра гэта з трывогай паведамляу у Міністэрства ўнутраных спраў віцебскі іубернатар. У снсжш ІВ^Г>7 г ен пісаў, што сярод С5ілян губерні цыркулююць чуткі «аб намеры ўрлда длць волю панскім сялянам з перадачай ім часткі і нават усі^;й панскай- най уласнасці» |

Такім чынам, стыхійныя аграрныя патрабаванні сялянства былі ншірь* ваны на ліквідацыю феадальнай уласнасці на зямлю. Аб'ектыўна яно вы- СТўйала за СТЙйрЗШШ найб'ОЖШ спрыяльных умоў для росту кадіталіаку ў вёсцы, г. зн. за амерыканскі шлях яго развіцця¹. Сваё асабістае вызваленне сл\яне звязвалі з наданнем ім грамадзянскіх правоў. Паводле слоў таго ж віцебскага губернаТара, оіл^гне быМ ўтіэўнены-г пгго не будзе «больш ад- рознення ў правах людзей розных саслоўяў і сгану»³. Гэта патрабаванне раўнапраўя азначала па сутнасці адмаўлення феадальных парадкаў⁴, ня- гледзячы на тое што самі сялянскія масы яшчэ не ўсведамлялі поўнай ва- рожасці для сябе феадальнай дзяржавы. У ходзе барацьбы сяляне ўсіупалі ў сутычкі з прадстаўнікамі ўлад, паліцыяй і вайскоўцамі, якіх пасылала супраць іх дзяржава. Аднак яны не атаясашівалі гэтых прадстаўнікоў ула- ды з усёй дзяржаўнай сістэмай і не выстаўлялі якіх-небудзь палітычных патрабаваннягў.

Такая апалітычнасць сялян выявіласй і ў самым бунным народным вы- стутіленні сярэдзіны XIX ст_м якое ахапіла адначасова дзесяткі тысяч чала- век у 32 губернж Еўрапейскай Расіі. Маедца на ўвазе так званы рух за цвярозасць у канцы 1858 — пачатку 1860 гг. Узнік ён у Заходняй Беларусі і Літве і неўзабаве перакінуўся на ўсход. У ім удзельнічалі вясковыя і гарад- скія жыхары, але найболын шырока ён ахапіў дзяржаўных сялян. Рух быў накіраваны супраць адкупной сістэмы на гарэлку. Дзяржава, аддаючы на водкуп продаж гарэлкі, атрыіухлівада ад яго велізарны прыбытак. Ускос- ны падатак на гарэлку быў важнай крыніцай даходу дзяржаўнага бюджэ- ту⁵. У 1859 г. піцейныя зборы складалі 38% усіх дзяржаўных падаткаў, ці 106,1 млн. руб. Прычым сума гэтых збораў пастаянна рас\а. Так_г у 1859 г. у параўнанні з 1854 г. яна павялічылася ў 2 разы. Адкупшчыкі ў сваім нічым не рэгламентаваным імкненні да абагачэння падымалі цану на гаралку, зні- жалі яе якасць. Толькі напярэдадні рэформы яны паднялі цэны ў 2—3 ра- зьЛ Сваёй бескантрольнай дзейнасцю адкупшчыкі выклікалі нянавісць у народзе. У перыяд рэвалюцыйнай сітуацыі яна вылілася ў масавы рух за цвярозасць, аб'ектыўна накіраваны супраць рабавання працоўных не толькі адкупшчыкамі, але і дзяржавай, якая стаяла за імі. Па сваймл' змесгу гэта стыхійная барацьба выражала пратэст сутіраць усён прыгонніцкан сістэмы¹, хоць прыняла форму руху за двярозы стлн жыцця, яш ў расійскіх губерняў перарос у разгром піцсйных устаноў.

Першыя суполкі цвярозасці ў Гродзенскай і Віленсклй губер*я_х ЖЭ стварацца яшчэ ў 1858 г. У хуткім часе яны ўзніклі ў Віцебск/ій і ЬАШ^ш губернях. На Беларусі, па прыблізных падліках, у руху прынялі ўд^_А 500 тыс. чалавек². Сяляне ладзілі сходкі, на якіх давалі клягьу не вша. За яе парутаэнне прызначалі пакаранні. Рух працягваўся на Ек-ларусц ў 1860 г., але нідзе ў адрозненне ад многіх іншых губерняў краіны ^м ц^ выйшаў за рамкі легальнага пратэсту супраць адкупной сістэмьг V 11 ру_Сж кіх губернях у 1859 г. ён скончыўся разгромам 260 піцейных устаноў*. нікам руху за цвярозасць стала адмена з 1 студзеня 1863 г. вінных водкуда*

Тым не менш барацьба сялянскіх мас і ў гады рэвалюцыйнай сітуаіш| па-ранейшаму заставалася стыхійнай, раз'яднанай. У яе ўдзельнікаў пана- валі царысцкія ілюзіі і адсутнічала палітычная свядомасць. Не разумеючы к>\асавай прыроды царызму, сяляне ў сваёй свядомасці аддзялялі цара ад пануючага класа і ўсёй прыгонніцкай сістэмы, бачылі ў ім носьбіта вышэй- шай сп равядлівасці і свайго абаронцу.

Між тым у гэты перыяд ужо з'явіліся рэвалюцыянеры, якія здолелі не толысі абгрунтаваць і сфармуляваць аграрную праграму сялянскіх мас Ра- сіі, але і спалучыць яе з палітычнымі патрабаваннямі і вызначыць шляхі ажыцдяўлення. Гэта былі рэвалюцыянеры-дэмакраты, якія выйшлі на па- літычную арэну ў эпоху адмены прыгону і ўзначалілі вызваленчы рух у краіне на буржуазна-дэмакратычным этапе яго развіцця⁴.

Аграрная праграма была распрацавана М. Г. Чарнышэўскім, А. I. Гер- цэнг&і, М. А- Дабралюбавым. На старонках «Колокола», у органе дэмакра- тычнай інтэлігенцыі кСовремешшк» фармулявалася праграма рэвалю- цыйных дзеянняў. На артыкулах гэтых выданняў было выхавана цэлае пакаленне расійскіх рэвалюцыянераў. 3 нетраў нелегальных студэнцкіх і афіцэрскіх кружкоў, якія цесна супрацоўнічалі з М. Г. Чарнышэўскім. выйшлі кіраўнікі вызваленчага руху прыгнечаных народаў 3. Серакоўаа Я. Дамброўскі, К. Каліноўскі і іншыя актыўныя ўдзельнікі паўстання 1863—1864 гг. у Каралеўстве Польскім, Беларусі і Літве. Менавіта пед ушшвам рускай перадавой публіцыстыкі, артыкулаў Чарнышэўскага, Гер- цэна ў першую чаргу можна растлумачыць вызваленне часткі прадстаў- нікоў апалячанай шляхты Беларусі ад шляхецкай абмежаванасці ў пог,\я- дах і яе пераход на пазіцыі рэвалюцыйнага дэмакратызму.

У цэнтры ўвагі новага пакалення рэвалюцыянераў апынулася і сялян- скае пытанне, якое, па ацэнцы Чарнышэўскага, у 50-х гадах стала «адзі- ным прадметам усіх думак, усіх размоў»⁵.1 гэта не выпадкова. У сярэдзше стагоддзя «ўсе грамадскія пытанні зводзіліся да барацьбы з прыгонам і ягрэшткамі»¹. З'яўляючыся ідэолагамі сялянстпа, р'Ніаліоп,ыйныя ДэпйкратЫ абаранялі інтарэсы сялянскіх мас усёй Расіі. У «Колоколс» і, наколькі дазвалялі цэнзурныя ўмовЫ'і у «Совремешшке» выкрынаўся прыі'он, як прычына галечы і збяднення сялян. I Чарнышэўскі, і Герцэн звяртолі ўп'ііу на гаротны стан беларускага сялянства, на яго барацьбу супраць пры гнёту. У «Колоколе» было надрукавана 59 артыкулаў, нататак і карэспан- дэнцый пра Беларусь. У іх гаварылася аб галечы на беларускай вёсцы, аб панскай эксплуатацыі, пра здзекі з сялян з боку прадстаўнікоў царскіх улад, феадалаў, пра сялянскі рух у краі². Чарнышэўскі, гаворачы пра пры- чыны галечы беларускай вёскі, указваў, што спалучэнне прыгонніцкага і нацыянальнага прыгнёту ставіла беларускага селяніна ў асабліва цяжкае становішча³. I «Колокол», і «Современннк» выступалі з патрабаваннямі вызвалення сялян ад прыгоннай залежнасці. Вялікія рускія рэвалюцыйныя дэмакраты не абмяжоўваліся патрабаваннем адмены прыгону. Яго ліквіда- цыю яны цесна ўвязвалі з глыбокімі эканамічнымі, сацыяльнымі і палітыч- нымі пераўтварэннямі ў краіне: ліквідацыяй самаўладства і панскага зем- леўладання, увядзеннем дэмакратычных свабод. Чарнышэўскі праводзіў «праз перашкоды і рагаткі цэнзуры — ідэю сялянскай рэвалюцыі, ідэю ба- рацьбы мас за звяржэнне ўсіх старых улад»⁴. Разам з тым Герцэн і Чарны- шэўскі з'яўляліся роданачальнікамі ўтапічнай тэорыі сялянскага сацыяліз- му ў Расіі.

Сялянства і разначынная інтэлігенцыя, якая абараняла яго інтарэсы ў перыяд першай рэвалюцыйнай сітуацыі 1859—1861 гг. у Расіі, складалі рэ- валюцыйна-дэмакратычны лагер. Іх барацьба супраць прыгонніцтва і са- мадзяржаўя сведчыла аб тым, што народныя масы не жадалі жыць па- старому. Яна з'явілася адной з прыкмет рэвалюцыйнага крызісу, што на- спяваў у краіне.