4. Барацьба сялян супраць

грабежніцкіх умоў рэформы

Умовы, на якіх праводзілася ў жыццё вызваленне сялян ад прыгоннай залежнасці, супярэчылі чаканням апошніх. I гэта вельмі добра разума Аляксандр II і яго міністры. Яны баяліся, што адказам на рэформу можа стадь паўстанне, якое прадказвалі ў рэвалюцыйных кол&х. Ддя сяляясюм рухам у кожную губерню былі накіраваны свіцкі генерал хді флігель-ад'ютант з шырокімі паўнамоцтвамі, а таксама воінскія часці. У /ьд- памогу ім прызначаліся батальёны ўнутранай варты, прыведзеныя ў бая- вую гатоўнасць. Становішча на Беларусі вельмі непакоіла самадзяржаўе ў сувязі з уздымам тут, як і ў суседніх Лггве і Каралеўсгве Польскім, поль- скага нацыянальна-вызваленчага руху. На Беларусі было сканцэнтравана болын за сто тысяч рэгулярных войск'. На барацьбу з магчымымі сялян- шш выступленнямі была мабілізавана і праваслаўная царква. Цыркуля- рам обер-пракурора Сінода духавенсгву ставілася ў абавязак угаворвгшь сваіх прыхаджан, каб яны «захоўвалі вернасць гасудару добрасумленна выконвалі законныя павіннасці і плацілі вызначаныя падаткі...»²

ГІасля ўсяго гэтага ўрад пачаў паступова знаёміць насельнідтва з пры- нятым законам. Маніфест 19 лютага 1861 г. упершыню быў абнародавакы 5 сакавіка ў Пецярбургу і Маскве. У гарадах Беларусі яго абвясцШ з 8 па 12 сакавіка, у сельскай мясцовасці — ішгчэ пазней. Урачыстае абвяшчэнне маніфеста праводзілася ў царквах у прысутнасці паліцыі.

Рэакцыя сялян па ўсёй Расіі была адназначная. Ніякія старанні ўлал I духавенства не змаглі ўтаіць ад іх прыгошгіцкую, панскую сутнасць рэ- формы. Паводле прызнання мінісгра ўнутраных спраў, асабліва «непры- хільнае» ўражанне ад маніфеста назіралася на Беларусі і ў ,\ітве³. Да такой высновы ён прыйшоў зыходзячы з данясенняў з месцаў. Напрык\ад_г генерал-маёр А. П. Веймарн, які быў накіраваны ў Віцебскую губ._г аб'ехаў- шы павятовыя гарады і маёнткі, дакладваў цару, «што маніфест не зрабіў на сялян таго радаснага ўражання, якое трэба было чакаць»⁴.

Найбольшае абурэнне ў сялян выклікаў двухгадовы пераходны пе- рыяд, на час якога захоўвалася іх залежнасць ад памешчыка. Як адзначаў віленскі губернатар, «яны не могуць су^шсціць у сваш разуменні думкі аб свабодзе з неабходнасцю абавязковых адносін да зе^ьіеўладальнікау» . Заслухаўшы маніфест, сяляне заходніх губерняў гаварылі: «што два гады, пгго дванаццаць — усяроўна, вядома, што паны замарудзяць справу» ці: «для чаго дарэмна баламуціць народ, усё гавораць аб вольнасці, а зараз зноў кажуць, пгго трэба яе чакацыЛ

Адказам сялян на грабежніцкую рэформу стаўнябачаны дасюль уздым аграрнай барацьбы, які назіраўся па ўсёй Расіі адразу ж пасля абвяшчэння маніфесга. Ужо ў сакавіку 1861 г. колькасць хваляванняў і інтттьгх форм

пратэсту ў параўнанні з першымі двума месяцамі гэтага года вырасла амаль у 30 разоў. А ўсяго за 1861 г, колькасць сялянскіх выгтуп»^^ краіне адносна перадрэформеннага ПЯЦІГОДАДЯ (1856—1860 гт.) ^ ^ У і лася ў 2 разы. Пры гэтым 3/4 іх прыпадала на першмя тры нлр-эф^Г* Ш }« ныя месяцы (сакавік—май). Каля 70% хваляванняў' у Расіі ў г. пл^ 1 ляліся з дапамогай ваеннай сілы .

Аналагічная заканамернасць назіралася і на Беларусі, Ужо у ^ адказ на маніфест адбылося 90 хваляванняў, г. зн. у 2 разы больш' чц 1858—1860 гг. «Пік» сялянскай барацьбы прыпадаў, як і ва ўсёй урьінле * першыя парэформенныя месяцы. Адпаведна далёка няпоўным даныы сакавіку—чэрвені 1861 г. зафіксавана 311 сялянскіх выступленняу, складала каля 80% агульнай колькасці хваляванняў за 1861 г. Амаль !/'< ! была падаўлена з дапамогай войск².

Сяляне па-ранейшаму лічылі цара сваім абаронцам і не жадалі ь^рыц, што менавіта ён выдаў закон, які пакідаў іх у кабале ў памешчыкаў, ' ў свядомасці сялян склалася цвёрдае ўяўленне аб фальшывасці маніф^ та. Глыбокі недавер да памешчыкаў і мясцовых паліцэйскіх улад, на якк згодна са словамі аднаго з удзельнікаў падаўлення сялянскага руху на Ш : ларусі П. Мейера, «селянін прывык глядзець, як на прывілеяваных сваіх рабаўнікоў і людзей, якія запрадаліся памешчыку і, зразумела, гатовых заўсёды і ўсё перакруціць на яго карысць»³, штурхалі сялян да думкі, што дзеля выгады памешчыкаў-уладальнікаў ад іх схавалі «сапраўдную во- лю». Гэтаму ў немалай ступені садзейнічалі і самі памешчыкі, якія не жадалі лічыцца з выданым законам, спрабуючы хаця б на два гады адцяг- нуць вызваленне сялян ад прыгоннай залежнасці⁴. Напрыклад, паме- шчык Полацкага павета Драшкоўскі пры тлумачэнні сялянам «Палажэн- няў» 19 лютага 1861 г. загадаў ім не слухаць спраўніка, а выконваць усё, як было раней⁵.

Беларускія сяляне сумняваліся ў праўдзівасці маніфеста і заяўлялі ўла- дам, што ён «не сапраўдны, а падложны, складзены памешчыкамі дзеля ўласных выгад»⁶.

Не давяраючы прадстаўнікам улад, яны звярталіся за тлумачэннямі да пісьменных аднавяскоўцаў, адстаўных і адпускных салдат, прадстаўнікоу дэмакратычных пластоў насельніцтва. Шмат якія з іх тлумачылі закон у па- жаданым для сялян духуі У Лідскім павеце такім тлумачальнікам быў сал- дат стралковай роты Эстляндскага палка Сяргееў) у Ашмянскім павеце — радавы таго ж палка⁷, у Дзісенскім павеце — радавы Копанеў, у Гродзен- скай губ. — пісар Д. Бальевіч і сяляне А. Грып, Бомбір, брат свяшчэнніка К. Сцяпура, у Лепельскім павеце — салдат Вілонскага гарнізона батальсна ўнутранай варты П. I. Глушкевіч і інш.¹

Усяго ў сакавіку—чэрвені 1861 г. на Беларусі адбылося 77 сялянскіх выступленняў, якія былі звязаны з тлумачэннем «Палажэнняў» 19 лютага 1861 г.²

Упэўненыя ў тым, што памешчыкі і мясцовая адміністрацыя ўтойваюць ад іх «сапраўдную волю», сяляне ўжо ў сакавіку 1861 г. у многіх маёнтках адмаўляліся падпарадкоўвацца закону і пачалі шукаць волю самі. Некато- рыя з іх узбуджалі іскі аб вызваленні. На заўвагу ўлад, што яны ўжо атрымалі вольнасць, сяляне пярэчылі: «То вольнасць па маніфесту, а мы хочам сапраўднай» . У вёсках Пружанскага павета распаўсюджваліся чут- кі аб тым, пгто пасля абнародавання маніфеста і «Палажэнняў» 19 лютага 1861 г. цар выдаўяшчэ нейкі новы закон. Сяляне натоўпамі збіраліся ў па- вятовым цэнтры і патрабавалі знаёмства з ім. Такія ж чуткі мелі хаджэнне і ў Слонімскім павеце⁴. Але найболып распаўсюджанай формай пратэсту ў адказ на абвяшчэнне маніфеста ў сакавіку—красавіку 1861 г. была адмова сялян ад якіх-небудзь абавязацельстваў у адносінах да памешчыкаў. У шмат якіх маёнтках сяляне лічылі сябе свабоднымі ад усялякіх абавязко- вых адносін да памешчыка пасля надрукавання маніфеста. Яны адмаўля- ліся выходзіць на працу ў маёнтак і выконваць якія-небудзь павіннасці на карысць памешчыка.

3 адмовы прызнаць сапраўднасць маніфеста і «Палажэнняў» 19 лютага 1861 г., сваю залежнасць ад памешчыка пачыналася болыпасць сялянскіх хваляванняў на Беларусі ў першы месяц пасля адмены прыгону. Найболып буйнымі сярод іх былі хваляванні ў маёнтку Іўе Ашмянскага павета, у шэ- рагу маёнткаў[ Дзісенскага і Лідскага паветаў Віленскай губ., у маёнтках Брэсцкага і Слонімскага паветаў Гродзенскай губ.

Сяляне маёнтка Іўе гр. Замойскай пасля абвяшчэння маніфеста і яго тлумачэння мясцовым селянінам адмовіліся падпарадкоўвацца вотчыннай уладзе і выконваць якія-небудзь павіннасці на карысць уладальніцы. У адказ на «ўгаворванні» духавенства і мясцовых улад заявілі, што іх «ніхто не можа схіліць да якой-небудзь залежнасці, бо яны карыстаюцца дара- ванай ім свабодай»⁵. Член Віленскай губернскай установы па сялянскіх справах, які быў пасланы ў маёнтак, апынуўся у акружэнні вялікага на- тоўпу і правёў у аблозе ўсю ноч. Выступленне ў Іўі падтрымалі сяляне 10 суседніх маёнткаў (усяго каля 10 тыс. чалавек), а таксама сумежных з імі панскіх уладанняў Лідскага павета Віленскай губ. і Навагрудскага павета Мінскай губ., дзе сяляне, праведаўшы пра хваляванні ў суседніх маёнтках Ашмянскага павета, адмовіліся ад выканання паншчыны і падпарадкаван- ня дваровай адміністрацыі. Узначалілі выступленне былыя прыгонныя гр. Замойскай Сымон Ёдка і Язэіі Горбач, 1 красй&іка на ў Іўі сабралася каля дзвюх тысяч сяляіі з нанаколышх ' шшрй акружаны чатырма ротамі вайскоўцаў. Калі карнікі !тсцр<,с„і_ІОЛІ 'цШт ваць важакоў, сялянскі натоўп, зліўшыся ў адзішн: ц шні, ШШваВ Н Шш канвою і прымусіў салдат адступіць. Вайскоўцы првтрымллі г;_Яля| адкрытым небам цэлыя суткі. Толькі пасля трэцяга насіуну ііч м'іУф ных сялян салдатам удалося раздзяліць натоўп, арыштаьаць найб^мі^ тыуных удзельнікаўхвалявання. Пры гэтым 10 сялян былі моцна выфш,- паранены, а адзін задушаны да смерці. Сярод тых, хто пацярпеў ад с^д^ кіх прыкладаў і конскіх капытоў, знаходзіліся і кіраўнікі выстуіш^ Апошнія былі арыштаваны і аддадзены пад суд. Многа сялян было нарозгаліі'.

У Слонімскім павеце ў шэрагу маёнткаў, якія былі размешчаны вакод м. Дзятлава, дзе распаўсюджваліся чуткі аб падложнасці маніфеста, сядя- не таксама перасталі выконваць павіннасці. Угаворы мясцовых улад, якіц яны не верылі, не дапамаглі. Сяляне в. Жукаўшчына рашуча заявілі, што яны добра ведаюць пра дараваную ім волю і таму ніякіх павіннасцей на карысць памешчыка выконваць не будуць². У м. Дзятлава былі накіравана 2 роты салдат, выкліканы сяляне з шасці маёнткаў, ахопленых рухам. Толь- кі пасля таго як 19 чалавек былі пакараны розгамі, уладам удалося зламаць адкрытае супраціўленне сялян.

Вясной 1861 г. сяляне змагаліся супраць спроб панскай адміністрацыі прымусіць іх выконваць палявыя работы ў ранейшым выглядзе і памерах У гэты перыяд Беларусь поруч з цэнтральна-чарназёмнымі губернямі, Літвой і Украінай выйшла на адно з першых месц па колькасці сялянскіх выступленняў. Пры гэтым больш моцны рух назіраўся ў Гродзенскай і Віленскай губернях, на якія ў сакавіку—чэрвені прыпадала болыы за 57% усіх выступленняў сялян 5 заходніх губерняў⁴.

У маі—чэрвені 1861 г. у адпаведнасці з тэмпамі росту колькасці сялян- скіх выступленняў на першае месца вылучыліся Віцебская і Магілёўская губерні⁵.

Галоўнай прычынай узмацнення сялянскай барацьбы вясной 1861 г. з'яўлялася захаванне паншчыны. Сяляне асобных ці некалькіх маёнткаў разам адмаўляліся выходзіць на згоны, явачным парадкам скарачалі пан- шчыну да аднаго-двух дзён на тыдзень ці нават не прызнавалі яе. Сяляне маёнтка Іўе і бліжэйшых маёнткаў у колькасці 1800 двароў зноў узняліся на барацьбу. Яны адмовіліся выходзіць на паншчыну, за пгго каля 100 чала- век былі пакараны розгамі⁶. У маёнтку Казлоўск кн. Друцкай-Любецкай у Дзісенскім павеце (1000 душ мужчынскага полу) сяляне пакінулі палявыя работы. Да іх далучыліся сяляне суседніх маёнткаў у колькасці 6000 чала» век. Пасля таго як з дапамогай ваеннай сілы арыштавалі і закавалі ў кайда- ны 24 чалавекі і шмат якіх высцебалі розгамі, адкрытае супраціўленне ся- лян было зломлена . У Мазырскім павеце Мінскай губ. сяляне шасці маёнт- каў у адказ на загад флігель-ад'ютанта А. А. Кавеліна аб выхадзе на гірацу заявілі: «Мы не пойдзем пад памешчыка, няхай хоць горла ўсім перарэ- жуць, болып за адзін дзень на тыдзень мы за гэтую зямлю працаваць не будзем»². Узмацненне сялянскага руху з пачаткам палявых работ у Магі- лёўскай губ. адзначаў контр-адмірал А. А. Зорын, асабліва вылучаючы Ра- гачоўскі і Гомельскі паветы, дзе сяляне самавольна змяншалі паншчыну, а ў некаторых маёнтках і наогул адмовіліся ад абавязковай павіннасці³.

Сяляне выступалі за бязвыплатную перадачу ім зямлі, аб чым паведам- лялі, у прыватнасці, пінскі земскі спраўнік⁴ і жандарскі афіцэр Гільдэб- рант. Апошні пісаў, што, па меркаванні беларускіх сялян, уся зямля, якая знаходзілася ў іх карыстанні, павінна перайсці ў іх уласнасць без усякай платы памешчыку⁵. Лічачы сябе ўласнікамі надзелаў і асабіста вольнымі, сяляне адмаўлялі за памешчыкамі права на якія-небудзь павіннасці. Бела- рускім сялянам не была чужой таксама ідэя поўнай ліквідацыі панскага землеўладання і падзелу фальварковых зямель паміж тымі, хто іх апрацоў- ваў. Так, сяляне маёнтка I. Кяневіча прыйшлі да памешчыка і заявілі, што «возьмуць сабе зямлю і лес, а яму пакінуць панскі двор»⁶.

Чыста аграрныя патрабаванні спалучаліся з сялянскім пратэстам суп- раць захавання іх залежнасці ад памешчыка, з абаронай сваіх грамадзян- скіх правоў. Флігель-ад'ютант Кавелін, пасля таго як азнаёміўся з ходам рэалізацыі рэформы і барацьбой сялян супраць яе ў Мінскай губ., адзна- чаў у сваім рапарце цару, што з вызваленнем сялян ад прыгоннай залеж- насці ў іх узмацнілася перакананне, што ніхто не мае больш права іх ка- раць⁷. Такія перакананні сведчаць аб абуджэнні ў свядомасці сялян пачуц- ця чалавечай годнасці.

Як і да рэформы 1861 г., для сялянскага руху парэформеннай эпохі ха- рактэрнымі рысамі былі стыхійнасць, неарганізаванасць, адсутнасць палі- тычнай свядомасці, царысцкія ілюзіі. Новымі з'явамі ў сялянскай барацьбе ў гэты перыяд была незвычайная для таго часу масавасць, салідарнасць, упартасць у адстойванні сваіх інтарэсаў, спробы ўнесці зачаткі арганіза- ванасці ў стыхійны рух за свае правы. Калі да рэформы адначасовае вы- ступленне сялян некалькіх вёсак разглядалася як надзвычайная падзея, дык зараз сталі звычайнымі хваляванні, у якіх бралі ўдзел тысячы сялян некалькіх маёнткаў. Рапарты і данясенні мясцовых улад той пары былі перапоўнены пералікам маёнткаў, дзе сяляне адначасова падымаліся на барацьбу. Налрыклад, у Брэсцкім павецо Гродзсжскай іуГ>, і маніфеста сяляне 18 памешчыкаў спачатку пачалі ўхіляцца _кі4'^П*^г*% сваіх абавязкаў, а затым рашуча адмовіліся ад іньентарных н^нпіц 379 сялянскіх выступленняў на Беларусі ў 1861 г. 291 ахмпім з'яўляліся масавымі. Пры гэтым асобныя маёнткі ці нёскі сіі асаблівьші цэнтрамі хваляванняў (у Ашмянскім павеце — мьіцпя Дзісенскім — Казлоўск, у Мазырскім — с. Лясковічы). Сяляне такі* I каў і вёсак выступалі ініцыятарамі непадпарадкавання памешчыкф|7* дам. Яны нярэдка звярталіся за падтрымкай да сялян суседніх маен-* Да іх збіраліся сяляне ўсіх ахопленых хваляваннямі маёнткаў, каб па навіны, сумесна выступіць супраць памешчыкаў і ўлад, сустрэць к&рн ^ аб'яднанымі сіламі. I мясцовая адміністрацыя пачынала сваю барл&й? сялянамі таксама з гэтых маёнткаў, не без падставы разлічваючы, шт<- | тушыўшы агонь супраціўлення ў эпіцэнтры, яна ўціхамірыць і сялян агт- ніх маёнткаў.

У шэрагу сялянскіх выступленняў праявіліся зачаткі арганізаванаай Гэта адзначыў, у прыватнасці, камандзір аднаго з батальёнаў, які ўдзедь. нічаў у карных аперацыях у Дзісенскім павеце. Ён пісаў у сваім рапарце пгго бунт пачаў прымаць пэўную арганізацыю. Сваім кіраўніком сяляне Ш бралі былога прыгоннага з маёнтка Міхальцы Язэпа Кушнарэвіча. Ён прн- значаў месца і час «зборышчаў». Дзякуючы арганізаванасці сялян паліцыя не змагла расправіцца з імі паасобку. на выклік земскай паліцыі з'яўляў_ся натоўп не менш за тысячу чалавек з навакольных маёнткаў³. Сяляне с. Ляс- ковічы маёнтка Брынёва ў Мазырскім павеце, якія выступілі ініцыятарамі адмовы ад выканання павіннасцей на карысць памешчыкаў, «вырашылі разам стаяць непахісна»⁴. Імі кіравалі сяляне Васіль і Раман Бамбізы⁵.

Адчуваючы сваё бяссілле перад сялянамі, адміністрацыя шырока прак- тыкавала пасылку вайскоўцаў для экзекуцый і пастою, масавыя расправы, калі адначасова секлі некалькі дзесяткаў чалавек на вачах аднавяскоўцаў, а найбольш актыўных удзельнікаў руху арыпггоўвалі і ў кайданах адпраў- лялі ў турмы. Паводле няпоўных даных, на Беларусі на працягу сакавіка— чэрвеня 1861 г. салдаты знаходзіліся на пастоі ў 37 маёнтках. Было арыш- тавана 74 селяніна, пакарана розгамі 2429 чалавек⁶.

У другой палове 1861 г. па ўсёй краіне назіраўся спад сялянскага руіу. Колькасць выступленняў у параўнанні з першай паловай года зменшылася больш чым у 2,5 раза⁷. Такая ж заканамернасць назіралася і на Беларусі У ліпені—снежні 1861 г., згодна з няпоўнымі данымі, адбылося 68 сялянсш хваляванняў⁸, г. зн. у 4,5 раза менш, чым за чатыры папярэднія месяцы. іх толькі 19 было звязана з адмовай выконваць павіннасці на карьк.ць на мешчыка ў ранейшых памерах.

Адной з прычын такога спаду з'явіліся ўзмоцненыя рэгірэсіі, якія царызм абрушыў на сялян. Адыгралі сваю ролю і царысцкія ілюзіі сялян. Менавіта ў гэты час у вёсках пачалі распаўсюджвацца чуткі аб тым, што нібыта рых- туецца новы ўказ аб «поўнай волі», які ўвойдзе ў сілу праз два гады гіасля маніфеста 19 лютага 1861 г. і ліквідуе залежнасць сялян ад гіамешчыкаў і панскае землеўладанне. Як даносіў жандарскі афіцэр з Беларусі, мясцовыя сяляне спадзяваліся, што вясной 1863 г. выйдзе спецыяльны царскі ўказ аб перадачы ім усёй зямлі бясплатна ў поўную ўласнасць'. Чаканне новай царскай «літасці» стрымлівала актыўнасць сялянства. Ад адкрьггых выступ- леншгў супраць памешчыкаў і ўлад яны перайшлі да чакання «слушнага ча- су». Калі сялянам не хапала цярплівасці, яны адпраўлялі ў Пецярбург сваіх прадстаўнікоў, каб хутчэй «выхлапатаць новы ўселітасцівы маніфест»².

У чаканні новай волі сяляне, нават калі выходзілі на панскія работы, выконвалі іх дрэнна. Аб «нядбайнасці» сялян, аб «стратах» памешчыкаў паведамлялася як у прыватных лістах, так і ў афіцыйных дакументах. На- прыклад, гродзенскі губернатар паведамляў у Міністэрства ўнутраных спраўу жніўні 1861 г.: «Палявыя работы на сялянскіх палетках праводзяц- ца паспяхова і заканчваюцца своечасова, у той час як на панскіх ідуць павольна, і збор сена і збожжа праведзены напалову, бо сяляне неахвотна выконваюць згонную павіннасць, з'яўляюцца на працу вельмі позна і пра- цуюць гультаявата»³. Сталі болын частымі высечкі лесу. Як даносілі з Ві- цебскай губ., сяляне, «лічачы лясы не панскімі, але амаль сваёй уласнасцю, натоўпам урываюцца ў той і робяць неймаверныя спусташэнні»⁴. Масавых высечак, паводле далёка няпоўных даных, у другой палове 1861 г. было 29. У шмат разоў больш секлі лес тайком, у адзіночку⁵. Акты сялянскага саба- тажу работ на памешчыка, тайнага знішчэння панскіх лясоў хоць і атры- малі паўсюднае распаўсюджанне, але нікім не ўлічваліся.

На другую палову 1861 г. адносіцца пачатак новай формы сялянскай барацьбы, якая была звязана з выбарамі органаў сельскага і валаснога гра- мадскага кіравання. Памешчыкі і царская адміністрацыя імкнуліся, каб гэ- тыя органы ўзначалілі іх стаўленікі, якія б паслухмяна выконвалі волю ўлад. Сяляне выступалі супраць умяшання ўлад у ход выбараў, абаранялі сваіх прадстаўнікоў, калі тыя адстойвалі іх інтарэсы.

Прыкладам барацьбы сялян супраць стаўленікаў адміністрацыі могуць служыць падзеі ў маёнтку Лучай Вілейскага павета. Тут сяляне адмовіліся падпарадкавацца валасному старшыне Сініцы і валасному пісару Даўгову, якіх паставіді на гэтыя пасады насуперак волі болыпасці сельскай грамалы і запатрабапалі іх замопы. Атрымаўшы «дмону, трэцяя ч>к і_У), Я

лі нскалькі сялян, частка якіх рамсн аднраулялася хадакамі Прысылка вайскоўцау на пастон у якасці пакараіпія не сунлкоіл/», І ,, | ^ ла сялян. Хваляванне гірацягвалася з капца лііюня 1861 г. і было падаўленатолькі паслятаго, як арыштанолі яго кіраўнішгі^*

Усяго на Беларусі адбылося 20 сялянскіх выступленняў, якія бьглі 1 заны з выбарамі сельскіх і валасных службовых асоб^,

1862 год быў адзначаны новым уздымам сялянскага руху ў краіне тым ліку і на Беларусі. Паводле няпоўных даных, тут адбылося 152 высту/ ленні. Па-ранейшаму сяляне адмаўляліся выконваць павіннасці на карысі^ памешчыкаў (44 выпадкі), не падпарадкоўваліся тым з сельскіх і валасных службовых асоб, хто быў прызначаны ў абход жадання вёскі (12 выпад- каў), секлі панскія лясы (18 выпадкаў). Але найбольш вострая барацьба на гэтым этапе разгарнулася вакол устаўных грамат (78 выпадкаў)³. На скла- данне і ўвод у дзеянне ўстаўных грамат законам адводзілася 2 гады. Аднак урад сутыкнуўся з масавай адмовай сялян падпісваць іх. К 1 снежня ў Ві- цебскай, Віленскай і Магілёўскай губернях была ўведзена ў дзеянне, г. зн. падпісана сялянамі, усяго толькі 31 грамата. У Гродзенскай і Мінскай гу- бернях не было ўведзена ніводнай граматы .

Каб паскорыць увод у дзеянне ўстаўных грамат, урад памяняў закон. У адпаведнасці з новымі правіламі ад 18 студзеня 1862 г. для іх увядзення ў дзеянне сялянскі подпіс быў неабавязковы⁵. Новы закон зрушыў справуз мёртвага пункта, аднак не ў тых маштабах, на якія спадзяваўся ўрад. К1 сту- дзеня 1863 г., г. зн. да канца вызначанага тэрміну, у Віцебскай губ. адзна- чаны паказчык дасягнуў 78%, у Віленскай — 61,4, Магілёўскай — 32,3, Гродзенскай і Мінскай — 15—16%. У спісе 45 губерняў, дзе ўводзіліся ўстаўныя граматы, Магілёўская губ. займала 42-е месца, 1 Гродзенская і Мінская — перадапошняе і апошняе. У сярэднім па Расіі ўстаўныя грама- ты падпісалі 42% сялян, а ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях — адпаведна 9,67, 3, 81 і 0,16%, у Магілёўскай і Віцебскай — 34 і 32%⁶.

Шырокі пратэст сялянства, масавая адмова ад падпісання ўстаўных грамат на Беларусі і ў Літве з'явіліся прычынай выдання цыркуляра вілен- скага генерал-губернатара М. М. Мураўёва ад 17 чэрвеня 1864 г., які прад- пісваў адмовіцца ад афармлення гэтых дакументаў у тых маёнтках, дзе яны не былі ўведзены ў дзеянне, і прыступіць да хутчэйшага складання выкупных актаў⁷.

Асноўная прычына энергічнага супрацьдзеяння сялян увядпо.нню ўстаў- ных грамат ляжала ў іх поглядах на вызваленнс ад мрыгоннай 'іолсжн<к гў як на свабоду ад якой-небудзь залежнасці ад памешчыкаў і на зямлю як на сваю ўласнасць. Як пісаў адзін з прадстаўнікоў мясцовай улады ў Гродден- скай губ., адмова сялян падпісваць устаўныя граматы звязана з іх разумен- нем асабістай волі «не інакш як непадзельнай са свабодай маёмаснай, г. зн. з правам безумоўнага і бязвыплатнага ўладання зямлёй, што апра- цоўваецца імі». Лічачы сябе ўласнікамі зямлі, яны не жадалі ўваходзіць у якія-небудзь пагадненні з памешчыкамі'. Адмова падпісваць І прымаць устаўныя граматы была выклікана ў немалой ступені і чаканнем хуткага «слушнага часу». Данясенні з месцаў былі перапоўнены адкрытымі выказ- ваннямі сялян пра тое, што хутка паступіць новы царскі ўказ, у адпавед- насці з якім яны атрымаюць зямлю дарма ў поўную асабістую ўласнасць. Былыя прыгонныя лічылі, па прыкладу сялян Брэсцкага павета, што «скла- данне гэтых грамат ёсць выдумка саміх памешчыкаў у крыўду іх»², што, калі падпішуць грамату, яны «пазбавяць сябе назаўсёды тых правоў і пе- раваг», якія іх чакаюць згодна з новым маніфестам³. Нарэшце, пра што гаворыцца ніжэй, складзеныя самімі памепічыкамі многія ўстаўныя грама- ты незаконна павялічвалі павіннасці сялян, змяншалі іх надзелы. Нату- ральна, сяляне не жадалі, падпісаўшы грамату, тым самым санкцыяніра- ваць сваё аграбленне.

У многіх выпадках спробы ўлад прымусіць сялян прыняць устаўную грамату насуперак свайму жаданню заканчваліся хваляваннямі, на падаў- ленне якіх выклікаліся войскі. Менавіта ў такім плане разварочваліся па- дзеі ў маёнтку Соржыцы Сенненскага павета Магілёўскай губ., дзе сяляне рашуча аб'явілі, пгго ні грамат, ні аброку, ні выкупу не жадаюць, а будуць чакаць царскага «Палажэння» ці пойдуць прама да цара. Гэта адбылося ў другой палове кастрычніка 1862 г. Для ўціхамірання сялян выклікалі вой- ска. Калі праз некалькі дзён расквартаваная ў вёсках рота пакінула іх, яны зноў адмовіліся прызнаць грамату. Паўторна на гэты раз паставілі на па- стой дзве роты вайскоўцаў у сялянскія хаты, арыштавалі 5 «зачыншчы- каў», 8 сялян пакаралі розгамі. Толькі 27 снежня 1862 г. пасля двухмесяч- нага супраціўлення сяляне падпарадкаваліся сіле .

19 лютага 1863 г., калі кончыўся тэрмін сялянскіх чаканняў «слушнага часу», цэлыя воласці адмаўляліся ад выканання павіннасцей на карысць памешчыкаў. Як і ў пачатку 1861 г., па масавасці руху асабліва вылучалася Гродзенская губ. Ужо з 20 лютага не выйшлі на працу сяляне в. Рогачы Брэсцкага павета. Па суседніх маёнтках распаўсюдзіліся чуткі, згодна з якімі рогачскія сяляне ўжо атрымалі «другую волю», а тэрмін адбывання панпгчыннай павіннасці кончыўся 19 лютага 1863 г. Для тых сялян, хто адважыцца яо пыконваць, прыдзоцца вокашіць на і'ай'. Нвпадііардддл_н дваровай адміністрацыі 1 мясцовым уладам ахшііла болыпасль «іласцвй гэтага павета³. Пра масавыя адмовы сялян выходзіць п.і працу д, Шн шчыкаў паступалі звесткі з Ваўкавыскага, Слонімскага шіыя'ьў, заяўлялі мясцовым уладам, што «па літасці цара» з 19 лютага павінньі г_)ІАІІ, вызвалены ад усіх павіннасцей і аброку і што зямля пераходзіць у Ц насць без усякіх адпрацовак і ўзносу аброку .

Хваляванні на пачатку 1863 г. аказаліся апошняй хваляй сялянскай Ш рацьбы перыяду першай рэвалюцыйнай сітуацыі. У гэтых высіупл«;нн_Ях яшчэ раз выявіліся ўсе характэрныя для сялян і слабыя і моцныя бакі, Ся- ляне акрэслена выказаліся супраць панскага землеўладання, за бясплат- нуіо перадачу ім зямлі. Аб'ектыўна яны змагаліся за буржуазныя аграркш пераўтварэнні. I разам з тым зноў яскрава праявіліся стойкія манархічныя ілюзіі сялянства, якое ў сваіх патрабаваннях спасылалася на волю цара, на яго літасць. Па-ранейшаму рух не выходзіў за межы стыхійных раздроб- неных сялянскіх хваляванняў, якія толькі ў нямногіх выпадках ахоплівалі некалькі валасцей. Сялянства і на гэты раз паказала сваю няздольнасць звергнуць самадзяржаўе — галоўную апору памешчыкаў. Аднак ва ўмовах першай рэвалюцыйнай сітуацыі барацьба сялян супраць прыгонніцтва і яго рэшткаў, нягледзячы на ўсе слабыя яе бакі, уяўляла сур'ёзную сілу. Па сваей масавасці, упартасці, з якой яыы адстойвалі свае інтарэсы, сялянскі рух у парэформенныя гады ў параўнанні з перыядам феадалізму падняўся на больш высокую ступень класавай барацьбы. Асабліва вялікую небяспе- ку для царызму ўяўляла сялянская барацьба на захадзе імперыі, у прыват- насці на Беларусі, у той момант, калі там у студзені 1863 г. успыхнула нацыянальна-вызваленчае паўстанне. Ад пазіцыі сялянства ў адносінах да паўстання ў многім залежаўлёс апошняга.

5. Сяляне і паўстанне 1863 г. на Беларусі

Адной з праяў рэвалюцыйнай сітуацыі ў Расійскай імперыі з'явіўся ўздым нацыянальна-вызваленчага руху, які выліўся ў 1863 г. ва ўзброенае паўстанне. Яно ахапіла не толькі тэрыторыю Каралеўства Польскага, але і Беларусь, Літву, Правабярэжную Украіну.

У барацьбу за нацыянальнае вызваленне палякаў былі ўцягнуты шыро- кія пласты насельніцтва. У сувязі з разнароднасцю сацыяльнага складу ўдзельнікаў руху ў ім існавалі розныя палітычныя лагеры і плыні.

Бунное памеснае дваранства і польская буржуазія, аб'яднаныя ў пар- тыю «белых», былі супраць узброенай барацьбы і глыбокіх сацыяльных пераўтварэнняў. Яны арыентаваліся на пагадненне з царызмам і дыплама- тычны націск на яго з боку заходнееўрапейскіх дзяржаў.

Прыхільнікі ўзброенага паўстання атрымалі назву «чырвоных». Гэты лагер складалі прадстаўнікі дробнага і сярэдняга памеснага дваранства, дробнае чыноўміцтва, імтэліічміцыя, студ^г)нты сярг>дміх і ныш >йшм/ ннну- чальных устаноў, ваеннаслужачыя, рамвснікі, а такс#іма і

малазямельная шляхта, сяляне. Большасць актыўных Дзеячаў тшал'й лаге- ра, кіраўнікоў і ідэолагаў руху выйшлі з названай шляхты.

Сярод «чырвоных» заўважаўся моцны ўнлыў шляхецкай ідэалопі з яе недаацэнкай сацыялыіых пытанняў і вылучэннем на першы план ідэі на- цыянальнага вызвалення краіны ў межах 1772 г., г. зн. з уклю'пннем у склад Польшчы беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх зямель. Але сярод іх былі і такія, хто стаяў на пазіцыях рэвалюцыйнага дэмакратызму, выступаў за паслядоўнае, дэмакратычнае вырашэнне сацыяльнага і нацыянальнага гіы- таняў шляхам аграрнай рэвалюцыі.

У 1862 г. у Каралеўстве Польскім быў утвораны кіруючы цэнтр па падрыхтоўцы ўзброенага паўстання — Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК).

На Беларусі ў гэты перыяд існавалі аналагічныя лагеры і плыні. Іх ас- нову складалі тыя ж сацыяльныя пласты мясцовага, галоўным чынам апа- лячанага, насельніцтва. Тут таксама быў утвораны адзіны для Беларусі і Літвы паўстанцкі цэнтр — «Камітэт руху», пераўтвораны затым у Літоўскі правінцыяльны камітэт, які прызнаў над сабой кіруючую ролю ЦНК.

Няўдачы мінулых нацыянальна-вызваленчых паўстанняў, якія з-за шля- хецкай абмежаванасці іх праграм не знайшлі водгуку ў самага шматлікага пласта мясцовага насельніцтва — беларускіх сялян, прымусілі дзеячаў роз- ных грамадска-палітычных плыняў перагледзець свае адносіны да сялян- скага пытання.

Менш за ўсіх улічылі вопыт мінулага памешчыкі. Памеснае дваранства Беларусі было напалохана сялянскай барацьбой за зямлю. Яно таксама ра- зумела, што ў склаўшыхся абставінах у выпадку ўзброенага паўстання апошняе можа не ўтрымацца ў рамках барацьбы за нацыянальнае адра- джэнне Польшчы і перарасці ў аграрную рэвалюцыю. Па сведчанні аднаго з прадстаўнікоў мясцовых памешчыкаў А. Гафмейстара, з яго класа «рэва- люцыі не хацеў ніхто, бо яна прадбачылася ў характары сацыяльным»¹. Не жадаючы ісці ні на якія ўступкі сялянам у зямельным пытанні, памепгчыкі спадзяваліся зменшыць размах аграрнай барацьбы ў беларускай вёсцы з дапамогай царызму і яго салдат, а таксама ўздзейнічаючы на свядомасць сялян праз каталіцкае духавенства і прыватныя школы для сялян, што зна- ходзіліся ў маёнтках у іх распараджэнні.

«Чырвоныя», прыхільнікі ўзброенага паўстання, разумелі, што яго лёс у многім залежыць ад той пазіцыі, якую займуць мясцовыя сяляне. Вопыт мінулых гадоў барацьбы навучыў іх глядзець на сялян як на сур'ёзную сілу, з якой нельга не лічыцца. Таму абедзве плыні ў лагеры «чырвоных» імкнуліся ў сваёй барацьбе заручыцца падтрымкай мясцовых сялян. Аднак памяркоўная і рэвалюцыйна-дэмакратычная плыні «чырвоных» па-рознаму ацэньвалі месца і значэнне сялян, аграрнага пытання ў будучым паўстанні. Памяркоўныя «чырвоныя» на першае месца вылучалі наішяпцШІ нызваленне, у імя якога спадзяваліся падняць на ўзброеную ба^мцмМм царызмам усе пласты насельніцтва, ад памешчыкаў да сялян Гллоўіц^^Ш хаючай сі\ан паўстання яны лічылі шляхту. Сялянам жа адводзілваі саюзніка апошняй. Усведамляючы, што ў імя аднаго толькі нацыяндлыіц^ вызва.\ення ш не падняць сялян, памяркоўныя «чырвоныя» не мюшН прык.\аду «бе\ых» поўнасцю ігнараваць у сваёй праграме аграрнае аяцш| не. Аднак пры яго рашэнні яны былі вымушаны лічыцца і з інтарэсамШВ} ранства, у якім бачылі асноўную сілу паўстання.

Гэта імкненне аб'яднаць пад сваім сцягам два антаганістычныя клась прывяло да непаслядоўнасці ў вырашэнні аграрнага пытання. Надрукав». ная ў пятым нумары органа ЦНК «КіісЬ» праграма паўстання прадуглед*- ва.\а .\іквідацыю часоваабавязаных адносін, бясплатную перадачл' сялявам іх надзелаў. Памешчыкі за надзелы, што пераходзілі ў сялянскую ўлас- насць, павінны бьь\і атрымаць кампенсацыю з дзяржаўных сродкаў. Лікві- дацыя ненавісных сялянам часоваабавязаных адносін, выкупных плаця- жоў былі моцным бокам аграрнай праграмы «чырвоных». Але ў астатнім яна насіла на сабе сляды шляхецкай абмежаванасці і непаслядоўнасці. Так, прадугледжваючы калшенсацыю памешчыкам за сялянскія надзелы, яны тым самым прызнавалі памеснае дваранства ўласнікам ўсёй зямлі. У праграме замоўчвалася пытанне аб беззямельных сялянах, аб вяртанні сялянам тых зямель, якія былі ў іх адабраны памепгчыкамі перад рэформай 19лютага 1861 г.

Толькі рэвалюцыйныя дэмакраты стаялі на паслядоўна дэмакратычныз пазіцыях у рашэнні аграрнага пытання і з'яўляліся выразнікамі сялянскіх інтарэсаў. Яны выступалі за ліквідацьпо панскага землеўладання і бязвып- латную перадачу зямлі сялянам. Рэвалюцыянеры-дэмакраты былі прыхіль- нікамі ўзброенага паўстання і лічылі сялянства галоўнай сілай у аграрнай рэвалюцыі, якая здольна знішчыць сацыяльны і нацыянальны прыгнёт.

Прыхільнікам такіх ідэй на Беларусі быў Кастусь Каліноўскі. Паводле ўспамінаў аднаго з кіраўнікоў мясцовых «белых» Я. Гейнггара, ён «любіў просты народ, у якім бачыў будучае краіны»'. Другі сучаснік, Кучэўскі- Порай, пісаў, пгго Канстанцін Каліноўскі, маючы за плячыма вопыт зносін з народам, шукаў у пакутах паднявольнага рабства сілу, здольную ўзняць народ на паўстанне, зрабіўшы яго рыцарам, які ўступае ў бой у імя растап- таных чалавечых правоў»².

Гэтыя ідэі палымяны беларускі рэвалюцыянер спрабаваў адстойваць у Літоўскім правінцыяльным камітэце. Але, паводле сведчання сучаснікаў, большасць у камітэце, як і ў ЦНК, была за памяркоўнымі «чырвонымі»⁵.

К. Каліноўскі і яго паплечнікі, не атрымаўшы падтрымкі ў Літоўскім правінцыяльным камітэце, звярнуліся непасрэдна да сялян, рыхтуючы іх да будучага паўстання. Яны выкарыстоўвалі кожны зручпы момант для наладжвання кантактаў з сялянамі. Так, многія студэнты гіакінулі ньну- чальныя ўстановы і вярнуліся на радзіму, каб весці прапаганду на вёсцы. Некаторыя з іх паступілі на пасады валасных пісараў. Штодзённыя зно- сіны з сялянамі дапамагалі ўвайсці да іх у давер і аблягчалі вядзенне прапаганды, «заахвочваючы ... да рэвалюцыі не ў імя нацыянальнасці, а для паляпшэння іх побыту»¹.

Вялікае значэнне для працы на вёсцы мела «Мужыцкая праўда», што выдавалася К. Каліноўскім і яго сябрамі. Яна стала першай газетай на бе- ларускай мове з ярка выяўленым рэвалюцыйна-дэмакратычным накірун- кам. Усяго было выпушчана і распаўсюджана 7 нумароў. Першы нумар пабачыў свет летам 1862 г., апошні — летам 1863 г. Газета друкавалася лацінкай.

Сярод сялян у гэты перыяд былі яшчэ вельмі моцныя царысцкія ілюзіі, якія перашкаджалі ім перайсці ад стыхійнай барацьбы супраць памешчы- каў да ўсеагульнага паўстання супраць усяго існуючага ладу. Дапамагчы беларускім сялянам пазбавіцца ад гэтых ілюзій павінна была «Мужыцкая праўда». 3 рэвалюцыйна-дэмакратычных пазіцый у яскравай і даходлівай форме газета выкрывала класавую сутнасць рэформы 19 лютага 1861 г. і ўсёй палітыкі самадзяржаўя на Беларусі. Яна даказвала сялянам, што за іх галечу, прыгнёт і беды поруч з памешчыкамі і чыноўнікамі нясе адказ- насць і цар, які заўсёды абараняў інтарэсы памеснага дваранства. Газета заклікала сялян рыхтавацца да паўстання ў імя зямлі і волі, пра якую мары- лі яны самі, іх дзяды і прадзеды. Яны называла і саюзнікаў у гэтай бараць- бе — рэвалюцыйную інтэлігенцыю і сялян Каралеўства Польскага і Расіі.

Газета шырока распаўсюджвалася на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Яе зна- ходзілі на дарогах, у корчмах, на базарах і агародах. Яна адыграла значную ролю ў рэвалюцыйнай прапагандзе сярод сялян.

У Гродзенскай губ. дзейнічала рэвалюцыйная арганізацыя, створаная Каліноўскім, дзе было шмат разначыннай моладзі. Асноўную сваю задачу члены гэтай арганізацыі бачылі ў падрыхтоўцы сялян да паўстання. Аса- біста Каліноўскі са сваім сябрам, начальнікам Сакольскай егерскай школы Валерыем Урублеўскім, распаўсюджваў па вёсках «Мужыцкую праўду».

Сярод дзяржаўных сялян рэвалюцыйная агітацыя праходзіла пры ак- тыўным удзеле чыноўнікаў Гродзенскай палаты дзяржаўных маёмасцей. Карыстаючыся сваімі службовымі камандзіроўкамі і сувязямі з казённай вёскай, чыноўнікі забяспечвалі яе нелегальнай літаратурай, у тым ліку і «Мужыцкай праўдай»².

У Мінскай губ. мясцовая рэвалюцыйная арганізацыя таксама шмат увагі звяртала на работу сярод сялян. Студэнт Фелікс Клюкоўскі, пераап- рануўшыся ў сялянскую вопратку, пайшоў па вёсках Слуцкага і Пінскага паветаў'. Сярод сялян пялі прйпаганду дачка боларуекагй гіІІ^ШЯН В. Дуніна-Марцінкевіча — Каміла МарцІгікевІЧ, сіудэнг Маскоўсмгд версітэта Антон Трусаў і інш.

Найбольшых поспехаў сярод сялян Беларусі дасягалі тыя ч нрчл>,_Г4|4 дыстаў, хто сам паходзіў з іх асяроддзя. Яны цудоўна ведалі побьп і ш_:і/ логію сялян, і таму апошнія больш давяралі свайму таварышу, чым цам са шляхты.

Паўстанне пачалося раней вызначанага тэрміну, калі гіадрыхтоўкд Ш яго была ў самым разгары. 10(22) студзеня 1863 г. ЦНК ад імя Польскага нацыянальнага ўрада выдаў маніфест, які заклікаў народы Польшчы, Б<ь ларусі, Аітвы і Украіны да паўстання, а таксама аграрныя дэкрэты. У сваёй аснове яны паўтаралі палажэнні, надрукаваныя ў пятым нумары «ЕцсЬаЬ 1 якасці праграмы ЦНК, з адным істотным дапаўненнем, якое датычылася беззямельных сялян. Адпаведна дэкрэту ад 10(22) студзеня беззямельныя сяляне надзяляліся 3 моргамі (2 дзес.) зямлі пры ўмове ўступлення ў паў- станцкі атрад. Гэта быў крок наперад у параўнанні з першай праграмай, якая наогул абыходзіла ўвагай пытанне аб беззямельных. Літоўскі правін- цыяльны камітэт, які вырашыўпадтрымаць паўстанне, выдаў 1 лютага 1863 г. свой маніфест, дзе паўтараліся асноўныя палажэнні дэкрэтаў ЦНК.

Нягледзячы на тое што аграрная праграма паўстанцаў выгадна адроз- нівалася ад грабежніцкай рэформы царскага ўрада, яна і пасля ўнясення ў яе дапаўненняў не пазбавілася ад шляхецкай абмежаванасці. Імкнучыся аб'яднаць два антаганістычныя класы — сялян і памешчыкаў, «чырвоныя» не здолелі задаволіць ніводны з бакоў. Селянін, які, паводле К. Каліноўска- га, засвоіў «паняцце, што ўся зямля ёсць яго набытак, пгго аспрэчваўся толькі памешчыкам»³, не мог задаволіцца агарнымі дэкратамі, пакідаўшы- мі ў руках іх былых уладальнікаўлатыфундыі.

Гэта добра разумелі беларускія рэвалюцыйныя дэмакраты. Але яны разглядалі аграрныя дэкрэты як першы канкрэтны крок на шляху да абме- жавання панскай уласнасці на зямлю, які ў ходзе паўстання па ініцыятыве саміх сялянскіх мас мог прывесці да поўнай яе ліквідацыі. Таму Літоўскі правінцыяльны камітэт, пакуль ім кіраваў К. Каліноўскі, вялікае значэнне надаваў ажыццяўленню гэтых дэкрэтаў. Той жа маніфест ад 1 лютага пад- крэсліваў: «Хто не будзе падпарадкоўвацца гэтаму маніфесту, ці ён паме- шчык, селянін, чыноўнік і ўсялякі іншы, падвергнецца пакаранню ў адпа- веднасці з польскім ваенным закоыам»⁴.

Літоўскі камітэт імкнуўся шырока пазнаёміць вясковае насельніцтва з новымі зямельнымі законамі і тым самым прыцягнуць яго да паўстання. У месцах дзеяння паўстанцаў гэты абавязак азнаямлення і правядзення ў жыццё зямельных дэкрэтаў спецыяльнай інструкцыяй ускладаўся на на чальнікаў атрадаў. Прадбачачы адкрытае ці тайнае супрацьдзеянне аграр- ным дэкрэтам з боку большасці памешчыкаў, інструхцыя прадпісвала зем- леўласнікаў, якія вылучаліся асаблівай лютасцю ў адносінах да сялян, су- дзіць ваенным судом і караць на вачах іх былых прыгонных .

Першыя паўстанцкія атрады на Беларусі з'явіліся з Каралеўства Поль- скага ў Гродзенскай губ. У сакавіку тут ужо дзейнічалі атрады, створаныя з мясцовага насельніцтва. У красавіку паўстанне пачалося ў Мінскай, Ма- гілёўскай і Віцебскай губернях.

Пачатак паўстання, яго аграрныя дэкрэты і работа рэвалюцыйных дэ- макратаў сярод сялян не маглі не зрабіць пэўны ўплыў на размах сялян- скай барацьбы супраць рэформы 1861 г. Самі царскія чыноўнікі іншы раз адзначалі сувязь паміж упартасцю барацьбы сялян за зямлю і знаёмствам іх з аграрнымі дэкрэтамі паўстанцаў².

Становішча на беларускай вёсцы абвастрылася, калі там з'явіліся паў- станцкія атрады, многія з якіх дзейнічалі ў сгрогай адпаведнасці з інсгрук- цыяй. У гэтых адносінах вельмі характэрнымі сталі падзеі, звязаныя з вя- домай Мілавідскай аперацыяй. У маі 1863 г. каля мястэчка Мілавіды Сло- німскага павета Гродзенскай губ. сабралася некалькі паўстанцкіх атрадаў. Ад гэтага ггункта ў розных накірунках на працягу тыдня адыходзілі невя- лікія групы паўстанцаў. Яны знаёмілі сялян навакольных вёсак з мэтамі паўстання, аграрнай праграмай. У кожнай вёсцы пасля чытання ўголас ма- ніфеста сялян прыводзілі да прысягі на вернасць рэвалюцыйнаму ўраду і ўручалі акт аб надзяленні іх зямлёй³.

Настойлівая праца рэвалюцыйных дэмакратаў у справе прыцягнення сялян Гродзенскай губ. у атрады адбілася на адносінах апопптіх да паўсган- ня. Менавіта ў гэтай губерні сярод паўсганцаў было шмат сялян, асабліва дзяржаўных. Многія сяляне дапамагалі паўстанцам харчаваннем, служылі ў іх праваднікамі, паведамлялі ім аб маршрутах царскіх войск. Напрыклад, сяляне вёскі Зубрава Гродзенскага павета забяспечвалі паўстанцаў харча- ваннем. У Ваўкавыскім павеце са 108 двароў дзяржаўных сялян мястэчка Поразава ўлады спагналі штраф за дапамогу атрадам паўстанцаў⁴. Прычым сяляне ішлі ў паўстанцкія атрады з надзеяй атрымаць зямлю ў выніку перамогі паўстання. Як прызнаўся адзін з сялян, ён далучыўся да паўстан- цаў, «спакусіўшыся чуткамі аб надзеле зямлёй тых, хто прымаўудзел у мя- цяжы»⁵. Такі ж малюнак назіраўся і ў Віленскай губ. Спагадлівыя адносіны часткі дзяржаўных сялян да паўстання тлумачыліся ў першую чаргу іх пра- вавым становішчам. Яны не зведалі на сабе непасрэднага панскага пры- гнёту, для іх ненавісным феадалам з'яўлялася казна. Дзяржаўныя сяляне пакутавалі ад самавольства царскіх улад. Акрамя таго, на дзяржаўных ся- лянах моцна адбіліся контррэформы Мураўёва, якія былі праведзены ў 1858—1862 іт. Таму асноўны лозунг паўстання ны імаянн** г п** т*ш царскага самадзяржаўя — энайшоў водгум сярОА члсігі дршржшўтшх ШІ^ Насупраць, алносіны да паўстання былых пансісіх сялян ^ылі д^^Я а ўнекаторых выпадках нават варожыя. У гэтым шайшоў прояку сялян да былых сваіх уладальнікаў, шрод якіх шр&тжААІ ьсХім, тцШШ своілі мову і ку.\ьтуру польскай нацыі Сваю нянавісць да гшмшчыг^ў ^ перанеслі на ўсё дваранства. Шматвяковы панскі прыгн&г н&егрой^ўіь} лых прьігонных супраць паўстання, у якім актыўны ўдз-ея 11

нае дваранства, галоўным чынам беззямельнае і мала?ямельн<іп.

Гэтыя розныя пазідьп двух разрадаў сялянскага насельмйрш Шт^^Ё 7 адносінах да паўсгання адзначалі як царскія ўлады, так і самі ўдг^лы^ вызваленчага руху. Так, К Каліноўскі ш'саў у час следства, што ў Грод^^ скай іуб. паўстанцкія атрады складаліся «болыдай часткай з ка^енных лян, дробнапамеснан шляхты і гарадскіх жыхароў». Што да панск^га |||ш ніна, то ён, бачачы «неабрэзаныя япгчэ кіпдюры сваіх паноў, не мог ім^ верыцца і стаў глядзець на справу польскую, як на задуму панскую...»'

Пэўны, хоць і не рашаючы, уплыў на адносіны сялян Беларусі да ШІ стання аказвала і іх веравызнанне. Ніжэйшае каталіцкае духавенства пр^ водзіла тайную працу па прыцягненні сваіх прыхаджан да ўзбрюенай рацьбы з царызмам, у той час як пануючая і абараняушая інтарэсы царвд, му праваслаўная царква ўсяляк настройвала праваслаўных сялян супраць паўстанцаў Таму сяляне-католікі хутчэй адклікаліся на заклік узняцца ва бой з самадзяржаўем.

У сувязі з тым што асноўная маса дзяржаўных сялян і сялян-католікаў жыла на захадзе Беларусі — у Гродзенскай і Віленскай губернях, удзел ся- лян гэтых губерняў у паўстанні быў больш шырокім, чым у трох астгтшх губернях. Сваю ролю адыгралі і блізкасць гэтых губерняў да цэнтра шў- стання — Каралеўства Польскага, а таксама мэтанакіраваная праца сярц сялян мясцовай рэвалюцыйнай арганізацыі на чале з К. Калшоўсжім наля- рэдадні паўстання. 3 усіх сялян, пгго прынялі ўтой ці інпіай ступені ўлзе.\ у паўстанні, 61% прыпадаў на беларускія паветы Віленскай і Гродзевшаі губерняў, у той час як на астатнія тры губерні — толькі 39%. У цэлым жа. ш Беллрусі ўдзельная вага сялян сярод паўстанцаў складала прыкладка 15% Калі ўзяць пад увагу агульную колькасць сялянскага насельніптва Белару- сі, дык трэба прызнаць, пгго асноўная маса сялянства не падтрымала па г- станне. Нават у беларускіх паветах Гродзенскай губ., на якія прыпала нан- большая колькасць сялян, што мелі дачыненне да падзей 1863 г., адзін рэп- рэсіраваны селянін прьгаадаў на 1824 чалавекі сялянскага насельнііпва мужчынскага полу, у беларускіх паветах Ві\енскай губ. — на 2589 чалг- век³. На ўсходзе Беларусі сяляне вельмі слаба ўдзельнічалі ў паўстанні. На прыклад, у беларускіх паветах Віцебскай губ. у супязі з ішўсгнннам было рэпрэсіравана ўсяго 26 сйляы'.

Між тым у планах польскіх і рускіх рэвалюцыяпераў Усходмяй Ьел/іру- сі адводзілася асаблівае месца. Менавіта праз яе паўстанне павііша было зліцца з сялянскім паўстаннем у рускіх губернях, што чакалася вясной 1863 г. Таму камандзіры паўстанцкіх атрадаў, якія дзейнічалі на ўсходзе Беларусі, вялікую ўвагу звярталі на азнаямленне сялян з аграрнымі дгжрэ- тамі. Л. Звяждоўскі, I. Будзіловіч, К. Жаброўскі, I. Анцыпа на шляху руху сваіх атрадаў зачытвалі ў вёсках маніфест ад 1 лютага, заклікалі сялян да- лучацца да іх, але поспеху не мелі².

У Магілёўскай і Віцебскай губернях частка сялян сустрэла ггаўстанцкія атрады варожа, дапамагала царскім войскам у іх разгроме. З'яўленне ва ўсходніх губернях паўстанцаў з'явілася для сялян шэрагу маёнткаў сігна- лам для пагрому панскіх сядзіб. Пад выглядам барацьбы з паўстанцамі ся- ляне распраўляліся з асабліва ненавіснымі памешчыкамі. Гэты рух, што пачаўся ў красавіку ў Віцебскай губ., перакінуўся на Магілёўскую губ. Раз- грому падвергліся каля 30 маёнткаў. Іх уладальнікаў сяляне збівалі і, звя- заўшы, дастаўлялі царскім уладам як «мяцежнікаў».

Спробы рэвалюцыйных дэмакратаў распаліць на Беларусі агонь аграр- най рэвалюцыі пацярпелі няўдачу. Супраць некалькіх тысяч паўстанцаў Беларусі і Літвы царскі ўрад рушыў добра ўзброенае і абучанае войска, якое налічвала звыш 120 тыс. штыкоў і шабляў³. Атрады паўстанцаў гінулі адзін за другім у няроўнай барацьбе з царскімі карнікамі. У красавіку на працягу некалькіх дзён было падаўлена паўстанне ва Усходняй Беларусі. Пад восень спынілі супраціўленне атрады на захадзе Беларусі.

Асноўную прычыну сялянскай пасіўнасці ў паўстанні 1863 г. зазначьгў У. I. Ленін. Ён пісаў, што селянін «з-за законнай нянавісці да польскага пана ... не мог зразумець значэння барацьбы гэтых паноў для ўсерасійскай дэмакратыі»⁴. Царысцкія ілюзіі перашкаджалі сялянам успрыняць цалкам агітацыю рэвалюцыянераў-дэмакратаў і іх заклік да паўстання супраць цара. Адсутнасць адкрытага і непасрэДнага закліку да паўстання, палавін- чатасць аграрнай праграмы паўстанцаў таксама перашкаджалі пераходу асноўнай масы сялян на бок інсургентаў.

Пэўную адмоўную ролю ў адносінах сялян да паўстання адыграла дэ- магагічная ўрадавая палітыка на Беларусі. Тут у яскравай форме праявіла- ся аблюбаваная царызмам тактыка «бізуна і перніка».

Самадзяржаўе выкарыстоўвала ў сваіх інтарэсах царысцкія ілюзіі ся- лян, а таксама іх шматвяковую нянавісць да памешчыкаў. Як пісаў міністр унутраных спраў П. А. Валуеў цару, дзеля таго каб утрымаць сялян ад далу- чэння да паўстання, неабходна асцярожна, да пэўнай мяжы падтрымліваць «узаемную непрыхільнасць сялян і паменічыкаў» , нлч так, у,_хг, |1

* » м і I Л/|

дзіць гэтыя пачуцці да памерау, якш гіагражалі самому глнсу ппмаііічьм^*

Ажыццяўляючы гэтую незвычайную для царызму ідэю, нлродж^^ вастрынёй палітычнага становішча ў краі і страхам улад ішрад Шя ' цыяй, мясцовая адміністрацыя і праваслаўнае духавенства ў сна іх ШШ і пісьмовых зваротах да сялян скажалі мэты паўстання. Яны перакон^_Ліш' лян у тым, што паўсталі іх паны, каб вярнуць прыгон. Каб не раздра*^ занадта сялян, было прынята рашэнне часова не пасылаць воінскую на падаўленне сялянскіх хваляванняў. Воінскім злучэнням і салдатам бьі/ загадана генерал-губернатарам «усімі сродкамі старацца набыць поўну^ прыхільнасць сялянскага саслоўя», каб яны ўбачылі ў войску «сваіх пр*. мых абаронцаў, а ні ў якім разе не прыгнятальнікаў»².

Віленскі генерал-губернатар М. М. Мураўёў загадаў міравым пасрэдні. кам не прымаць ад памешчыкаў просьбаў аб спагнанні з сялян ранейшьіх даўгоў па паншчыне, якія накапіліся з часоў адмены прыгону, спыніць су. довыя справы на сялян, што абвінавачваліся ва ўдзеле ў сялянскіх хваля- ваннях, а таксама арыпггаваных за разгромы панскіх сядзіб у час паўстан- ня на ўсходзе Беларусі.

Пад кантроль сялянскай грамады былі пастаўлены бліжэйшыя панскія сядзібы і шляхецкія аколіцы. Пры гэтым сялянам ставілася ў абавязак са- чыць за іх жыхарамі. За кожнага затрыманага паўстанца селяніну выдава- лася прэмія ад 3 да 5 руб., за знойдзеную ў маёнтку зброю — ад 50 кап. да 3 руб.³ Маёмасць і жывёла шляхты са спаленых па распараджэнні ўлад аколіц раздаваліся бясплатна навакольным сялянам. Для барацьбы з паў- станцамі стваралася з сялян пад началам вайскоўцаў сельская варта.

Аграрныя дэкрэты паўстанцаў прымусілі ўрад пайсці на змены ў пер- шапачатковых умовах вызвалення сялян Беларусі. Імкненне сялян вызва- ліцца ад ненавісных часоваабавязаных адносін і надзея атрымаць вызва- ленне з рук цара дазвалялі ўраду даць сялянам менш за тое, пгго магла атрымаць вёска ад паўстанцаў у выпадку іх перамогі. Валуеў правільна ацаніў становішча: «Сёння яно (сялянства. — Рэд.) яшчэ паверыць болып сціплым абяцанням законнага і цвёрдага ўрада, чым няцвёрдай і ненадзей- най спакусе рэвалюцыйнай партыі»⁴.

Указам ад 1 сакавіка 1863 г. уводзіўся абавязковы выкуп; абавязковыя адносіны сялян да памешчыкаў спыняліся з 1 мая 1863 г. Усе сяляне пера- водзіліся на аброк, які ў параўнанні з устаўнымі граматамі зніжаўся на 20%. Для праверкі павіннасцей, што вызначаліся сялянам па ўстаўных гра- матах, утвараліся праверачныя камісіі. Яны ж павінны былі складаць вы- купныя акты⁵. Указ датычыў толькі тых рэгіёнаў, дзе на гэты час існавала пагроза злучэння нацыянальна-вызваленчага руху з сялянскай барацьбой за зямлю, г. зн. Ковонскай, Віленскай, Г'родзенскай, Міпскай суберняў/ Дрысенскага і латгальскіх паветаў Віцебскай губ, На Магілёўскую, «стат- нія паветы Віцебскай губерняў гэты ўказ не распаўсюджваўся. 'Гуі' а&ў- станцкія атрады ў той час не паяўляліся, сярод гіамешчыкаў было шмат рускіх і прыбалтыйскіх немцаў, сярод сялян пераважалі праваслаўныя. Акрамя таго, царызм баяўся ісці на ўступкі сялянам у рэгіёнах, якія межа- валіся з рускімі губернямі, каб не выклікаць у іх абвастрэння сялянскай барацьбы супраць памешчыкаў.

Аднак вясной 1863 г. сітуацыя на ўсходзе Беларусі вымусіла мясцовую адміністрацыю паставіць пытанне аб неабходнасці распаўсюдзіць абавяз- ковы выкуп і на гэтыя тэрыторыі. Тут з'явіліся паўстанцкія атрады, а пер- шыя паведамленні, што ў суседніх губернях скасавалі паншчыну і змен- шылі аброк, выклікалі трывогу сярод мясцовых сялян, якія сталі патраба- ваць распаўсюджання і на іх закона ад 1 сакавіка. Урад не рашыўся ўжыць ваенную флу супраць сялян, пгто хваляваліся, і палічыў за лепшае ліквіда- ваць часоваабавязаныя адносіны і ва Усходняй Беларусі. У адпаведнасці з указам ад 2 лістапада 1863 г. з 1 студзеня 1864 г. спыняліся абавязковыя адносіны ў Магілёўскай, беларускіх і рускіх паветах Віцебскай губернягў з паніжэннем выкупных плацяжоў на 20%'.

3 апублікаваннем законаў ад 1 сакавіка і 2 лістапада 1863 г. у асярода,зі сялян узмацніліся царысцкія ілюзіі, хоць, нават па прызнанні генерал- губернатара Мураўёва, і ў паменшаным памеры выкупныя плацяжы ні- колькі не адпавядалі выгадзе надзела, якім карысталіся сяляне². Яны чакалі ад цара новага «дабрадзейства», замест таго каб разам з паўстанцамі ісці са зброяй у руках здабываць сабе зямлю і волю.

Беззямельныя сяляне былі самым неспакойным элементам для ўрада. Ён баяўся гэтых сялян, здольных, па сведчанні Мураўёва, у любы момант выклікаць «значныя ў краі беспарадкі»³. Гродзенскі губернатар Бабрынскі паведамляў віленскаму генерал-губернатару аб тым, што ўказ ад 1 сакавіка 1863 г. не зрабіў таго спрыяльнага ўражання, на якое разлічваў урад, у сувязі з тым што ён не вяртаў сялянам зямлі, адабранай у іх памешчыкамі яшчэ да рэформы 1861 г. Губернатар не ручаўся за спакой на вёсцы, калі не будзе вырашана пытанне аб адрэзках⁴. Практыка дзейнасці праверач- ных камісій пацвердзіла прадказанні губернатара. Пры праверцы ўстаў- ных грамат сяляне адмаўляліся падпісваць гэтыя дакументы, бо ім не былі вернуты адрэзаныя землі.

Віленскі генерал-губернатар выдаў два цыркуляры — ад 17 жніўня і 18 кастрычніка 1863 г. Першы вяртаў сялянам, якія .былі абеззямелены памешчыкамі ў 1846—1862 гг., не поўны ранейшы надзел, а толькі 3 дзес. на сям'ю. Паводле цыркуляра ад 18 кастрычніка 1863 г., сялянам, пазбаў- леным зямлі ў перыяд пасля 20 лістапада 1857 г. і да 19 лютага 1861 г., ДіП:»рміііопая адмоно іш Воларуеі I ў ЛІтію чпаінппСшчя іпні,!/. порлвод сялнн г'іч'ых тэрыторый у разрод так :»шіпых уласнікаў "рммугі* урад тэрмінова раншць такія пытшші, як зпГЗоспяч'нііі" сялян пнлінньн, пярстаппе памскіх i сяляпскіх зямоль, а 'піксймд сорштутіые нь/пян«. i ТОЙ час калі насля ўка:»а ад 1 саканіка 1063 г, пры іісраходчс іы ныкуц 'Ш ляне Боларусі рабіліся ўладалыіікамі спаіх іыдзі.'лаў, мамошчыкі, згодн§ I лпчіраіі :мкопу, ужо мо абаня:нпіы былі забясмочнаць сялян малівам і Ш молі права адпабакоіш матрабанаць абавязковага для сялян ра яіярс;<іл_і<я ўіХ>МЗЯў.

У г:ггам супяаі ммогія мамошчыкі порасталі адмускаць сялянам дровд мо адмаўляючыся адначасова ад рапойміага мрава мраводзіць, як уздумаец. ца, развярстаммо ўгоддзяў, мазбаўляць сялям лсмімых зямсль. Гэтыя ДЗіазд^ мі мамічпчыкаў мараджалі шмаглікія скаргі сялян, ныклікалі мастаямныя сутыкмоммі бакоў і абвастралі нолітыччас становішча на вёсцы. Таму цыр- куляр вілопскага гопорал-губсрпатара ад 24 лістапада 1863 г. захаваў эт сялянамі да 1870 г. права атрымліваць ад памешчыкаў паліва за ўстаноў. лопую плату ці за мавіммасці, нызпачамыя міравымі пасрэднікамі', Паводд^ палажэння Галоўнага камітэта аб утіарадкаванім сельскага стану, зацвер- джанага царом 1 мая 1863 г., развярстанне цераспалосных і агульных угоддзяў на Беларусі магло адбывацца ма падставе палюбоўнага пагадмення бакоў. Цяпер абмен угоддзяў ставіўся ў залсжнасць ад жадання не толькі памешчыкаў, ало і згоды на яго сялян³. Тым самым урад спадзяваўся пазбегнуць непажаданых сутыкненняў з сялянамі ў той час, калі заходнія ўскраіны імпорыі былі ахоплены паўстаннем, удзелыіікі якога распаў- сюджвалі сярод сялянства свае аграрныя дэкрэты, заклікалі яго да ўзброе- нам барацьбы з царызмам за зямлю і лепшую долю. 3 той жа прычыны цыркулярам ад 24 ліпеня 1863 праверачным камісіям было загадана ўключаць у выкутшыя акты права сялян на сервітуты альбо схіляць паме- шчыкаў да замемы сервітутаў на землі, прыдатныя для сялянскіх сенажа- цей і пашаў⁴.

Усе гэтыя распараджэнні ўрада і віленскай адміністрацыі лічыліся імі самімі вымушанымі і часовымі захадамі, ад якіх царызм збіраўся адмовіц- ца, як толькі адбудуцца змены ў палітычнай сітуацыі ў краі. Сваімі зменамі ў рэформе 1861 г. на карысць сялян улады падагравалі сялянскую веруў цара-вызваліцеля, уносілі раскол у вызваленчы лагер. Яны саступалі ў дро- бязях, каб захаваць галоўнае — панскае землеўладанне і самадзяржаўе.