3. «Палажэнні» 19 лютага 1861 г.

19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпісаў маніфест і зацвердзіў ухвале- ныя Дзяржаўным саветам праекты «Палажэнняў» аб адмене прыгону ў Ра- сіі. У маніфесце коратка, у рытарычным стылі быў выкладзены асноўны змёст рэформы. Адмена прыгону абвяшчалася добраахвотным ахвяраван- нем і дабрадзействам дваранства. Гаварылася пра будучае ўпарадкаванне быту сялян і дваровых «на выгадных для абодвух бакоў умовах». Разам з тым адзначалася, што правы памешчыкаў «не могуць быць узятыя ад іх без добрай узнагароды або добраахвотнай уступкі...». Сялянам настойліва ўну- шалі «хрысціянскую» думку пра абавязак падпарадкавання ўладам².

«Палажэнні» 19 лютага 1861 г. аб сялянах, што выйшлі з прыгоннай за- леждасці, складаліся з агульнага і мясцовых палажэнняў, палажэння аб выкупе і іншых законаў^ у якіх вызначаліся ўмовы правядзення рэформы.

«Агульнае палажэнне»³ дэкларавала, што «прыгоннае права на сялян, паселеных у панскіх маёнтках, і на дваровых людзей адмяняецца назаўсё- ды...» (арт. 1). Прыгонныя сяляне сталі асабіста свабоднымі. Памешчыкаў пазбавілі права распараджацца сялянамі як сваёй уласнасцю, прадаваць, закладваць, дарыць, біць, самавольна перасяляць з месца на месца і інш. Сяляне атрымлівалі шэраг грамадзянскіх (асабістых, сямейных, маёмас- ных) правоў: заключаць дагаворы, узбуджаць іскі, несці асабістую адказ- насць перад судом, свабодна ўступаць у шлюб, прымаць удзел у рабоце органаў сельскага кіравання, пераходзіць у іншыя саслоўі і сялянскія абшчыны, адлучацца з месца свайго жыхарства, паступаць на службу і ў навучальныя ўстановы, свабодна займацца гандлем і промысламі, вало- даць рухомай і нерухомай маёмасцю (арт. 21—33). 3 вызваленнем ад пры- гоннай залёжнасці былыя панскія сяляне самі маглі прадаваць сваю ра- бочую сілу. Вызваленне іх ад прыгону было адной з галоўных прагрэсіўна- гістарычных праяў рэформы.

Разам з тым з адменай прыгону пазаэканамічны прымус сялян у знач- най меры захаваўся. Памепгчыкі засталіся ўласнікамі ўсёй зямлі маёнткаў. Сяляне на працягу 9 гадоў па-ранейшаму былі прымацаваны да надзелаў «для забеспячэння іх быту і для выканання іх абавязкаў перад урадам і памешчыкам...» (арт. 3). Да заключэння выкупных здзелак сяляне былі на становішчы «часоваабавязаных». Але і пасля заканчэння зазначанага тэр. супярэчылі ўрадавай праграме, былі адхілеш.т.

Рэвалюцыйныя дэмакраты адклікнуліся на гэты крок урада нцпыу.уШ мі, у якіх рэзка крытыкавалі ідэю так званых добраахвотных пагадненняў Як пісаў Чарнышэўскі ў артыкуле «Матерналы для решення крестьянско го вопроса», у гэтым выпадку «замест свабоднага пагаднення было б абса- лютнае дыктаванне ўмоў выкупу адным бокам» і, такім чынам, адбыўся 1 грабеж сялян¹.

Рэдакцыйныя камісіі ў сваім праекце, з аднаго боку, прызнавалі за сялянамі права на выкуп надзелаў, якія знаходзіліся ў іх карыстанні, а з другога — давалі памешчыкам пры пэўных умовах права адразаць у сваю карысць частку сялянскай зямлі.

Рэвалюцыйныя дэмакраты на старонках легальнага і нелегальнага дру. ку выступалі супраць змяншэння сялянскіх надзелаў і за перадачу сялянам усёй зямлі. Як пісаў М. А. Серна-Салаўевіч, «права на яе набыта адвечным уладаннем і турботамі». Ён патрабаваў вярнуць сялянам Літвы і Беларусі землі, якія былі адрэзаны ў іх памешчыкамі напярэдадні адмены прыгону*. Права сялян на існуючыя надзелы адстойваў і Чарнышэўскі. Прычым пад «існуючым надзелам» ён разумеў усе ўгоддзі, якімі сяляне карысталіся, уключаючы лясы і сенажаці³. Рэвалюцыйныя дэмакраты называлі выкуп- ныя плацяжы адкрытым грабяжом селяніна,, Яны былі за бязвыплатнўю перадачу зямлі сялянам. «Колокол» 1 студзеня 1861 г. у артыкуле «На Но- вый год» рэзка крытыкаваў падрыхтаваную рэформу як прыгонніцкую. Расійскія рэвалюцыянеры чакалі, што адказам на яе будзе паўсюднае абу- рэнне сялянскіх мас, і таму ўсе сілы кінулі на падрыхтоўку сялянскай рэ- валюцыі. Чарнышэўскі напісаў адозву «Барскнм крестьянам от нх добро- желателей поклон», у якой тлумачылася грабежніцкая сутнасць рэформы, выкрывалася палітыка самадзяржаўя, абарона ім панскіх інтарэсаў і тое зло, якое яно прыносіць народу. Чарнышэўскі заклікаў сялян рыхтавацца да паўстання за зямлю і волю і чакаць сігнала да выступлення.

Ход і змест барацьбы за новую Расію, за адмену прыгону ў гады пер- шай рэвалюцыйнай сітуацыі паказаў, што водападзел у ёй праходзіў паміж усімі памешчыкамі, інтарэсы якіх абараняў царызм, і ўсім сялянствам Расійскай імперыі, ідэолагам якога з'яўляліся рэвалюцыйныя дэмакраты. Ішла барацьба вакол спосабу правядзення рэформы. «I тыя і другія адстой- валі ўмовы буржуазнага эканамічнага развіцця (не ўсведамляючы гэтага), але першыя — такога развіцця, якое забяспечвае максімальнае захаванне панскіх гаспадарак, панскіх даходаў, панскіх (кабальных) прыёмаў эксплуа міну селянін та\ькі з дазволу памешчыка меў права выкупу ОМВвшНН Памешчык жа мог прымусіць сялян выкупляць палявы надзел без іхцшШ (арт. 4, 12. 14—15). Памеры надзелаў вызначаліся канчаткова, спляяшшШ збаў.ляліся права прырэзкі зямлі ў будучым (арт. 8). Яны Сьілі звцз^іЦ кругавой пар}-кай у спраўным адбыванні павіннасцей дзяржлве, * шчынным карыстанні ўсімі ўгоддзямі — і памешчыку, падлягалі цяд«сзмііі| пакаранням, іх аддавалі ўжпабочныя заработкі». Да спынення часовааві- вязаных адносін памешчыкі захоўвалі права вотчыннай паліцыі ў сяля*. скай грамадзе і апекі над сялянамі. Часоваабавязаныя сяляне павінны бьцц падтрьімйваць аграмадскі параДак», аказваць дапамогу памошчыкаАСуш^ рацьбе са стыхійны>гі бедствамі (арт. 18, 28, 148—151). 3 пераходам на вц- куп часоваабавязанае становішча спынялася і сялян залічвалі ў разрад так званых ся\ян-уласнікаў (арт. 16). А\е і пасля гэтага ся\янства заставалася непаўнапраўным, падатковым саслоўем.

Асноўныя ў>ювы адмены прыгону, выкладзеныя ў «Агу.\ьным дала- жэнні», адпавядалі інтарэсам памешчыкаў. Уста.\яванне часоваабавязаных адносін захоўвала на няпэўны час феадальную сістэму эксплуатацыі. Спы- ненне гэтых адносін вызначалася выключна воляй памешчыкаў, ад жадан- ня якіх залежаў перавод сялян на выкуп'.

Мясцовыя «Палажэнні» вызначалі парадак надзялення сялян зямлёй і выканання павіннасцей за карыстанне ёю.

На Беларусі рэформа праводзілася паводле агульных узаканеннзіў і двух мясцовых «Палажэнняў». На Магілёўскую і Віцебскую (акрамя Дры- сенскага і латгальскіх паветаў) губерні распаўсюджвалася мясцовае «Па- лажэнне» для губерняў «вялікарасійскіх, новарасійскіх і беларускіх»². У Ві- ленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай губернях, Дрысенскім і латга\ь- скіх паветах Віцебскай губ. дзейнічала асобнае мясцовае «Палажэнне»³.

Правядзенне рэформы тут на аснове двух мясцовых «Палажэнняў» тлумачыцца перш за ўсё сацыяльна-эканамічнымі матывамі. Да адмены прыгону ў панскіх маёнтках усходніх паветаў Беларусі, падобна да рускіх губерняў, існавала сялянскае абшчыннае землекарыстанне, якое распаў- сюджвалася на ўсе ўгомзі. Павіннасці на карысць памешчыкаў вызнача- ліся з цягла, але фактычна сяляне адбывалі іх з рабочай душы. У другой палове 40-х—50-я гады XIX ст. у названым рэгіёне абавязковыя інвентары не былі ўведзены⁵. У заходніх жа і цэнтральных паветах Беларусі, як і ў Літве, панскія сяляне карысталіся ворнай і сенакоснай зямлёй падворна, а сялянскія павіннасці на карысць памешчыкау нылічпаліся 3 падворнагл зямельнага ўчастка, з другой паловы 40-х гадоў — у адпанеднасці '} аба- вязковымі інвентарамі¹. Акрамя таго, тут мелася значная праслойка ма- лазямельных і беззямельных сялян—агароднікаў і бабылёў, болып ужына- лася парабкоўская наёмная праца. Паводле прыменшаных афіцыйных даных, у 1847-—1848 гг. у панскіх маёнтках Віленскай, Гродзенскай і Мін- скай губерняў налічвалася 23 502 (3,2%) душы мужчынскага полу агарод- нікаў². У 1859 г. у маёнтках сярэдне- і буйнапамесных уладальнікаў (звыш 100 рэвізскіх душ прыгонных) гэтага рэгіёна працавалі парабкамі 28 852 беззямельныя (бабылі) мужчынскага полу, якія складалі 5,2% да ліку ся- лян, надзеленых зямлёй³.

Прымаючы асобнае «Палажэнне» для Заходняй, Цэнтральнай Бела- русі і Літвы, царызм кіраваўся таксама палітычнымі меркаваннямі. Урад асабліва баяўся сялянскага руху ў гэтым рэгіёне, які межаваў з Кара- леўствам Польскім, Прыбалтыкай, Прусіяй, дзе сяляне ўжо карысталіся асабістай свабодай⁴. Апрача гэтага, у 30—50-я гады XIX ст. царскае сама- дзяржаўе лічыла больш апазіцыйна настроенай да сябе мясцовую апаля- чаную шляхту⁵.

Велічыня надзелаў і павіннасцей сялян на ўсходзе і' захадзе Беларусі вызначалася на аснове розных прынцыпаў. Паводле мясцовага «Палажэн- ня» для рускіх, паўднёваўкраінскіх і ўсходнебеларускіх губерняў, у Віцеб- скай (8 паветаў) і Магілёўскай губернях, як і ў цэнтральных рэгіёнах Расіі, быў устаноўлены душавы зямельны надзелТі Зямля давалася ў пастаяннае карыстанне сельскай грамадзё, дзе адводзілася толькі мужчынам (арт. 5, 6). Для кожнай мясцовасці былі ўстаноўлены вышэйшая і ніжэйшая норг мы душавых надзелаў, прычым найменшая павінна была складаць трэць найболыпай. Гэтыя нормы прымяняліся пры пераходзё на абавязковы выкуп (арт. 9, 16). У Віцебскай (8 паветаў) і Магілёўскай губернях памеры вышэйшага душавога надзела па асобных паветах вагаліся ад 4 да 5,5 дзес., ніжэйшага — ад 1 дзес. 800 кв. саж. да 1 дзес. 2000 кв. саж.⁶ Калі дарэфор- менны надзел перавышаў найбольшую ўстаноўленую норму, то памешчык меў права^адрэзаць лішак зямлі на сваю карьісць. У выпадку, каді,ў распа- раджэнні памешчыка заставалася менш чым 1/3 агульнай плошчы ўгоддзяў маёнтка, ён мог утрымаць за сабой да трэці ўсіх прыдатных зямель. Калі ж сялянскі надзел быў менш за ніжэйшую норму, то памешчык павінен быў або павялічыць яго, або адпаведна паменшыць штшішсц) эа ^ірмсг^^- зямлёй. ІІры добраахвотным пагадненні з сялянамі ў »ынадку шнР>»/',ду Ц на абавязковы выкуп землеўласнік мог замяніць найбольшы нэдмл най меншым. Па дамоўленасці з памешчыкам сяляне атрымлжолі Ц надзелы, якія складалі менш за палову вышэйшага надзела. Гэта _ф інтарэсах памешчыка. Пры добраахвотным пагадненні з сялянамі з^цл/ ўласнік атрымаў таксама права памяншаць надзел да чацвяртногд {{/* вышэйшага), што даваўся бязвыплатна («дармовы», або «жабрацкі», Ш дзел). Памешчыкі захоўвалі ворныя і сенакосныя землі, якія знаіходзіліс* ў часовым карыстанні сялян за дадатковыя павіннасці (арт. 9, 17—20, 23 121, 123).

Зыходзячы з велічыні перадрэформенных сялянскіх душавых над^. лаў, нормы надзялення зямлёй былі ўстаноўлены такім чынам, што адрэзкі яе праводзіліся ў большасці выпадкаў, | прырэзкі з'яўл5іліся выключэн- нем'. Асновай пры вызначэнні велічыні надзелаў служылі не мала- або многазямелле сялян, а адносіны прасторы маёнткаў да ліку прыгонных, адносіны памешчыка да сялян². Паводле мясцовага «Палажэння» для рус- кіх, паўднёваўкраінскіх і ўсходнебеларускіх губерняў, за сялянамі, выклю- чаючы адзначаныя вышэй выпадкі, павінны былі захоўвацца надзельныя землі, якімі яны карысталіся к часу рэформы (арт. 17, 53). Аднак гэтыя выключна важныя артыкулы закону часта ігнараваліся. «Вышэйшыя душа- выя надзелы, выведзеныя Камісіямі (Рэдакцыйнымі. — Рэд.) для кожнай мясцовасці на аснове тых жа лжывых паказанняў памешчыкаў, — пісаў К. Маркс, вывучаючы адзначаную ніжэй працу Скалдзіна, — аказаліся ва ўсёй паўночнай паласе і ў болыцай частцы сярэдняй ніжэйшыя за тыя на-

дзелы, якія ў сапраўднасці там існавалі ў большасці маёнткаў. Дзяр-

жаўны савет, у канчатковай рэдакцыі Палажэння, яшчэ больш панізіў прынятыя Камісіямі надзелы...»³ Праводзілася экспрапрыяцыя сялянства. Скарачэнне памераў надзелаў, абеззямеленне сялян перад адменай прыго- ну і пры ўвядзенні «Палажэнняў» 19 лютага 1861 г. у значных памерах практыкавалася таксама ва Усходняй Беларусі. У Магілёўскай губ. паме- шчыкі пазбавілі надзела 10 900 (4,2%) душ мужчынскага полу⁴. Акрамя гэ- тага, частка сялян была пераведзена імі без зямлі ў дваровыя.

Паводле мясцовага «Палажэння» для Віленскай, Гродзенскай, Ковен- скай, Мінскай і часткі Віцебскай губерняў, за сялянскай грамадой зама- цоўваліся надзельныя землі, якія знаходзіліся ў пастаянным карыстанні сялян к 19 лютага 1861 г. Але калі памер надзела быў вышэйшы за інвен- тарны або ў памешчыка пасля рэформы заставалася менш чым 1 /3 утоддзяў маёнтка, праводзілася адпаведная адрэзка сялянскай зямлі. У склад сялян- скага надзела не ўключалі і зямельныя ўтоддзі, якая знаходзіліся ў часовым карыстанні сялян (так званыя прыёмныя землі). За апошнія янм ад,бм~ валі дадатковыя павіннасці. Толькі на пачатку 1862 г. Да налзсльнай зямлі былі аднесены тыя з прыёмных зямель, за якія сяляне адбывалі паншчыну, Дарэформенны надзел не мог быць гіамёншаны больш чым на 1/6 частку (арт. 3—6, 9).

Значыць, у заходніх і цэнтральных паветах Беларусі сялянам адводзі- лася зямля, якая лічылася за імі не па абавязковых інвентарах, а на момант абнародавання рэформы. Узаконьвалася абеззямеленне сялян, якое ўзмоц- нена праводзілася з увядзеннем абавязковых інвентароў і з падрыхтоўкай адмены прыгону, як адзначана, прыняло ў многіх мясцовасцях Беларусі масавы характар. Адпаведна няпоўным афіцыйным даным у канцы 40-х га- доў XIX ст. у панскіх маёнтках Віленскай і Гродзенскай губерняў беззя- мельных (бабылёў і дваровых) значылася 25 272 душы мужчынскага полу, або 7,4% панскіх прыгонных, а ў 1859 г. — 36 607 (10,9%). У Мінскай губ. у 1848 г. іх налічвалася 25 758 (7,9%)'. Апрача таго, як паказана вышэй, на пан- скіх землях названых губерняў у канцы 40-х гадоў мелася таксама даволі вялікая колькасць малазямельных сялян-агароднікаў. У Гродзенскай губ. у выніку абеззямелення сялянства памешчыкамі землекарыстанне яго з часу ўвядзення абавязковых інвентароў да адмены прыгону скарацілася з 759 933 да 602 593 дзес., або на 20,7%, у Віленскай, па папярэдніх падліках, — на 15%². Захаванне ў адпаведнасці з мясцовым «Палажэннем» памераў надзелаў, якімі карысталіся сяляне напярэдадні рэформы, азначала ігна- раванне масы малазямельных і беззямельных, пазбаўленых сродкаў да жыцця.

Надзелы, дадзеныя беларускім сялянам па мясцовых «Палажэннях», у мностве маёнткау бьШ ўрэзаны^""скарачаліся. Такім чынам, аднШ 'паМё- шчыкам рэформа адкрывала вялікія магчымасці для эксплуатацыі малазя- мельнага сялянства шляхам адпрацовак за карыстанне адрэзкамі і фаль- варковымі ўгоддзямі, другім стварала спрыяльныя ўмовы для выкарыстан- ня ў гаспадарцы таннай наёмнай працы ўчарашніх прыгонных.

Сяляне прымацоўваліся да надзелаў. Ва ўсходніх паветах Беларусі на працягу 9 гадоў пасля рэформы яны маглі адмовіцца толькі ад часткі на- "дзёла, якая складала да паловы яго вышэйшага памеру, ды і то ў выпадку добраахвотнага пагаднення з памешчыкам. Толькі з выкупам 1/3 вышэй- шага надзела сяляне па дамоўленасці з'зёмлеўласнікам мёлі права адмо- віцца ад астатняй яго часткі. У заходніх і цэнтральных паветах селянін з дазволу ўладальніка маёнтка мог адмовіцца ад часткі надзельнага ўчаст- ка толькі пасля выкупу не менш за 10 дзес. зямлі (I, арт. 120—122; II, арт. 88—89).

Паводле абодвух мясцовых «Палажэнняў», памешчыкі атрымалі права размежавання і развярстання цердсцалосных і агульных, а таксама сервітутных зямельных угоддзяў' бсз і бом араджэнне памешчыка маглі пастуііаць агсіродм, к.іПгіі/лямікі, якія ўяўлялі вялікую каштоўнасць для сяляп і те ўішйшлі ў скллд сшхііГцц^ зямель, а таксама сервітутныя лясныя сопажаці і сяляпскія лчнаі.ніу\ , панскіх лясах. Гэта права было дадзена памешчыкам з 1В63 по Н Ш многія з іх у парушэннё Закону прыступілі да развярстаішя і а^мопу Ш мельных угомзяў адразу пасля адмены прыгону, захоплшаю'ш лсл/ш^я зямельныя ўчасткі. У сувязі з гэтым на пачатку 1862 г. царскі ўрЯ шлму. шаны быў выдаць указ аб недапушчальнасці абавязковага для сялян р^. вярсгання ўгоддзяу раней за ўстаноўлены ў «Палажэннях» двухгадош тэрмін². Сяляне не мелі права патрабаваць размежавання і развярстання " надзельных зямель з панскімі., Па патрабаванні памешчыка развяраьнц,. пашаў (выганаў), якія знаходзіліся ў агульным карыстанні з сялянамі магло праводзіцца і пасля заканчэння названага шасцігадовага тэрміну п арт. 64—67, 69; II, арт. 38—40, 42)! Памешчыкі, карыстаючыся тым,"што мясцовыя «Палажэнні» вельмі неакрэслена, невыразна вызначалі сялян- скія правы на ўгоддзі агульнага ўладання і сервітуты, імкнуліся пазбавіць сялян карыстання імі, асабліва пашамі, у якіх сялянская гаспадарка адчу- вала вялікую патрэбу.

Пазямельныя правы памешчыкаў пашыраліся і ў тых адносінах, што ім «у любы час» давалася права прымусовага абмену сваёй зямлі на сялян- скую, калі на ёй знойдзены карысныя выкапні, а таксама ў выпадку магчы- мага будаўніцтва прамысловых прадпрыемстваў, прыстаней, перавоза, пра- вядзення дарог, канаў і да т. п. (I, арт. 93—94; II, арт. 66—67). На працягу 8 гадоў з дня абвяшчэння «Палажэнняў» памешчык мог патрабаваць аба- вязковага перанясення сялянскіх сядзіб пры развярстанні ўгоддзяў, бліз- касці размяшчэння панскіх будынкаў з сялянскімі (I, арт. 75, 77; II, арт. 48, 50). Мэтай яго з'яўлялася не столькі знішчэнне цераспалосіцы, колькі зас- цярога панскіх сядзіб ад непажаданага і небяспечнага суседства. Усё гэта адкрывала памешчыкам шырокую прастору для аграблення сялянства, за- хоўвала для іх вялікія магчымасці экспрапрыяцыі лепшых сялянскіх зямель.

Мясцовыя «Палажэнні» вызначалі і склад сялянскага надзела, у які ўваходзілі толькі прыдатныя землі: сядзібныя, ворныя, сенакосныя, паша- выя. «Сядзібная аселасць» уяўляла сабой землі пад сялянскімі пабудовамі і ўгоддзямі, якія знаходзіліся ў межах сяла (агародамі, садамі, канаплянікамі і інш.). У выпадку, калі сядзібная зямля не была выразна аддзелена ад зя- мельных участкаў, што прылягалі да сяла, то на кожную сялянскую сядзібу вызначалася да 1600 кв. саж. (0,7 дзес.). Асноўную частку надзела складаў палявы надзел, у які ўваходзілі ворныя, сенакосныя і пашавыя землі (1, лрт. 17, 26, 37, 39; II, арт. 16, 17).

Акрамя складу ўгоддзяў, мясцовыя «Палажэнні» рэгламентавалі серві- тутныя правы сялян у адносінах карыстання панскім лесам, вадапоем, пра- гонам для жывёлы і да т. гі.

На ўсей тэрыторыі Беларусі памешчыкі. не абавязаны былі адпускаць сялянам будаўнічы лес. У тых маёнтках, дзе да рэформы сялянам давалі паліва, яны маглі атрымліваць яго за асобную плату або павіннасць на пра- цягу 9 гадоў пасля адмены прыгону. У выпадку пераходу на выкуп сялян пазбаўлялі гэтага права і да заканчэння адзначанага тэрміну (I, арт. 47—49; II, арт. 23—25). За сялянамі захоўваўся той вадапой для жывёлы, якім яны карысталіся да р.эформы. Калі вадапой для сялянскай і панскай жывёлы быў у агульным карыстанні, то такім ён мог заставацца і ў далейшым. Але памешчык меў права па добраахвотным пагадненні з сялянамі або з дазво- лу міравога пасрэдніка замест агульнага адвесці асобны вадапой для ся- лянскай жывёлы. Пры цераспалосіцы сялянскіх угоддзяў з панскімі паме- шчык абавязаны быў выдзеліць на сваёй зямлі паласу для прагону сялян- скай жывёлы (I, арт. 33, 36; II, арт. 12, 14).

На самай жа справе гэтыя і многія іншыя артыкулы мясцовых «Пала- жэнняў» часта парушаліся ці нават ігнараваліся памешчыкамі. Яны выка- рыстоўвалі недахоп зямлі, адсутнасць лесу ў сялян, наяўнасць сервітутаў, агульных пашаў і вадапояў, няпэўнае вызначэнне правоў прыгонных на гэ- тыя ўгодд,зі для далейшай эксплуатацыі і закабалення іх. «Палажэнні» 19 лю- тага 1861 г. абумовілі далейшы рост абеззямелення сялянства, пралетары- зацыю яго асноўнай масы.

Згодна з «Палажэнцямі» за пастаннае карыстанне надзельнай зямлёй часоваабавязаныя сяляне да пераводу на выкуп павінны былі па-ранейшаму адбываць грашовыя (аброк) і адпрацо.вачныя (паншчына) феадальныя.па- віннасці. Памер іх вызначаўся ўстаўнымі граматамі'. Перавага ада,авалася добраахвотным пагадненням з памешчыкам. Пры паншчыннай павіннасці дагаворы маглі заключацца на тэрмін да 3 гадоў. У выпадку адсутнасці да- моўленасці прымяняліся нормы павіннасцей, устаноўленыя мясцовымі «Па- лажэннямі».

Сяляне ўносілі аброк там, дзе плацілі яго да рэформы або адбывалі ў эпоху феадалізму змешаныя павіннасці — аброчную і паншчынную. Сяля- не, якія да 1861 г. знаходзіліся на паншчыне, павінны былі адбываць яе і пасля адмены прыгону. Памешчыкі захоўвалі права прымянення паншчы- ны нават на арандаваных імі землях². У той жа час улады іМкнуліся па маг- чымасці хутчэй замяніць яе аброкам, таму што пасля атрымання сялянамі асабістай свабоды паншчына была непрадукцыйная. Для наступнага пера- ходу іх на грашовую павіннасць ва ўстаўнай грамаце вызначалася і велічы- ня меркаванага аброку (I, арт. 159—160, 165; II, арт. 121—123). У многіх маёнтках ажыццяўляўся перавод сялян з паншчыны на аброк. ГІаеда Я формы ён станавіўся асноўнай формай сялянскіх павіннасцей на карысць памешчыка. 3 аброчных сялян спаганяліся таксама нядоімкі па аброчныу плацяжах, што накапіліся яшчэ да адмены прыгону.

На ўсходзе і захадзе Беларусі павіннасці вылічваліся па-рознаму. Мяс- цовае «Палажэнне» для рускіх, паўднёваўкраінскіх і ўсходнебеларускіх губерняў вызначала памеры іх адпаведна велічыні душавога надзела. Па- водле мясцовага «Палажэння» для заходнебеларускіх і літоўскіх губерняў, у аснову вызначэння памераў аброку і паншчыны была пакладзена агудь- ная вартасць павіннасцей з надзельнага ўчастка, азначаных у інвентары маёнтка (I, арт. 161—162; II, арт. 128, 150).

Паводле першага «Палажэння», сяляне абкладваліся аброкам да тых памераў, у якіх ён збіраўся з іх к часу адмены прыгону (арт. 170). На самай жа справе аброк, які існаваў напярэдадні рэформы ва Усходняй Беларусі, часта павышаўся. Пры вызначэнні велічыні яго Рэдакцыйныя камісіі імкну- ліся ўзнагародзіць памешчыкаў не толькі за адыходзячую ад іх сялянскую зямлю, але і за страту працы прыгонных, г. зн. за адмену панскай улады над асобай селяніна. К. Маркс на аснове даных, прыведзеных у працы Скал- дзіна, акцэнтаваў увагу на тым, што лічбы, якія пакладзены ў аснову ся- рэдніх душавых аброкаў, браліся «з ілжывых пісьмовых заяў памешчыкаў, іх упраўляючых і стараст», што яны ўключалі ў аброк пабочныя паборы і натуральныя паслугі»². У Віцебскай (8 паветаў) і Магілёўскай губернях за вышэйшы душавы надзел сяляне абавязаны былі выплачваць 8 руб. аброку ў год (арт. 168). Аднак па хадайніцтву памешчыка аброк мог быць павялі- чаны звыш устаноўленай нормы на адзін рубель і болып у выпадку занят- ку сялян промысламі і гандлем, блізкасці размяшчэння сяла да буйных гарадоў і гандлёвых цэнтраў, наяўнасці каштоўных паплавоў і г. д. Сяляне таксама мелі права прасіць аб паніжэнні аброку — пры дрэннай якасці глебы, расстройстве гаспадаркі з-за далёказямелля, адсутнасці паліва, ляс- нога будаўнічага матэрыялу і да т. п. Хадайніцтвы аб паніжэнні аброку сяляне маглі ўзнімаць толькі са згоды міравога пасрэдніка. Пасля разгляду губернскай установай па сялянскіх справах іх задавальнялі або адхілялі (арт. 173—176).

Калі сяляне атрымлівалі надзел менш за вызначаную для дадзенай мяс- цовасці вышэйшую норму, то памеры аброку паніжаліся, але не прапар- цыянальна памяншэнню колькасці зямлі, а на аснове прынцыпу так зва- най градацыі павіннасцей. У Нечарназёмнай паласе Еўрапейскай Расіі, у тым ліку на ўсходзе Беларусі, ён заключаўся ў тым, што на першую дзеся- ціну душавога надзела прыпадала палова аброку, на другую — 25%, на ас- татнія дзесяціны, разам узятыя, — таксама 25% (арт. 169). Градацыя павін- насцей грутавалася на памылковым меркаванні, што чым менш надзел, тым больш намаганняў і абаротнага капіталу затрачваў селянін на апра- цоўку зямлі. К. Маркс расцэньваў сістэму градацый пры вызначэнні аброкл* як «страшэнную недарэчнасць», з якой вынікала: «чым м<шш нлл і''А тым больш аброк»'. Такім чынам, пры памяншэнні вышэйшага яадаела ў выніку адрэзкі сл\янскай зямлі памешчык быў забяспечаны адносна боліг- шым аброкам. Пры скарачэнні душавога надзела градацыі павіннасцей дазвалялі памешчыкам у значнай меры захаваць тыя даходы. якія яны атрымлівалі ад асобы селяніна да рэформы. 3 другога боку, дзе зямля \-яўляла невя>\ікл*ю вартасць, вызначэнне градацыіі стымулявала імкненне сялян атрымаць ноўны душавы надзел, таму што апошнія дзесяціны каш- тавалі значна танней¹.

Парэформенны аброк, як правіла, перавышаў даходнасць надзельнай зямлі. Зыходзячы з сумы выкупных плацяжоў і рэальнага паніжэння іх па- мераў у параўнанні з аброкам, з адменай прыгону аброчныя сяляне Мап- лёўскай губ. да 1864 г. уносілі штогод аброчных плацяжоў у сярэднім каля 7 руб. 47 кап. з рабочай душы, або 1 руб. 56 кап. на дзесяціну прыдатнан зямлГ'. Прыкладна такон жа была велічыня аброку і ў беларускіх паветах (без Дрысенскага) Віцебскай губ. Між тым дзесяціна ся.\якскан прыдат- най зямлі ў 5 заходніх губернях у 60-я — пачатку 70-х гадоў XIX сг. давала чыстага даходу ў сярэднім не болей за 1 руб. 20 кап.⁴

Паводле мясцовага «Палажэння» для заходнебеларускіх і .\ітоўскіх гу- берняў, аброчная павіннасць у адрозненне ад надзела, як сказана вышэй вызначалася на аснове абавязковых інвентароў. Гранічная велічыня абро- ку ў параўнанні з інвентарнай некалькі зніжалася, вызначаўся максі>гум яго не вышэй чым 3 руб. з дзесяціны цалявога надзе.\а ў год (арт. 128). А\е - гзта памяншэнне памераў аброку ў Заходняй і Цэнтральнай Беларусі за- кранула нараўнаііьна невялікую ко.\ькасць ся\ян. Максіма\ьны інвентар- ны аброк перавышаў 3 руб. з дзесяціны то.\ькі ў Мінскім і Навагрудскім паветах Мінскай і Ваўкавыскім павеце Гродзенскай глюерняў". Да таго ж з дня абнародавання «Па\ажэнняў» да ўвядзення ў дзеянне ўстаўнай грама- ты ся\яне абавязаны былі ўносіць аброк памешчыку ў ранейшым памеры*.

Адзначанае наступнае абмежаванне памераў аброку нельга разг.чядаць як к\опат царскага ўрада аб беларускіх і літоўскіх ся\янах. У Мінскан, Ві- ленскан і Гродзенскан п*бернях, дзе болыпасць зяыель з'5гў.\я\іся ма.\а- ўрад\івымі, трохрублёвы аброк быў не пад сілу д\я іх. Дастаткова сказаць. што ў самых урадлівых паветах Чарназёмнан паласы цэнтральнай Расіі вы- шэйшы аброк, вызначаны мясцовым «Палажэннем», ск\ада\^г 3 руб. 27 кап. з дзесяціны ў год'. Абмежаванне аброку трыма рублямі ў заходміх ШШ нях «падобна больш на насмешку, чым на патрабаванне, якое б кол^Г небудзь адпавядала мясцовым умовам» . У сёлах, якія адрознітіліся «пл^ значнай урадлівасці глебы асабліва зручным збытам вырабленага», ц сама тады, калі зазначаны максімальны аброк уступаў інвентарн/іму₍ Ш бернская па сялянскіх справах установа па патрабаванні памешчыкл нц_ГАл і павялічыць яго памеры, праўда, да сумы, што не перавышала агульнай грашовай ацэнкі павіннасцей, устаноўленай інвентаром (арт. 130).

Асабліва вялікі аброк вызначаўся у выпадку выкупу адных сядзіб. Пры ацэнцы іх таксама прымяняўся прынцып градацыі павіннасцей, заснаваны на ўліку даходнасці сялянскай гаспадаркі. Ва Усходняй Беларусі такі абро^ назначаўся ў суме да 1 руб. 50 кап. — 3 руб. 50 кап. і больш з рэвізскай ду. шы, у Заходняй і Цэнтральнай — ад 4 руб. 82 кап. да 9 руб. 65 кап. з двара. За сядзібы, размешчаныя ў багатых прамысловых мястэчках апошняга рэ- гіёна, дзе сяляне жылі на даходы ад пазаземляробчых заняткаў, на кожны рубель пастаяннага грашовага аброку (чыншу) прыпадаЛа 16 руб. 67 кал, выкупу (I, арт. 174, 243—244; II, арт. 17, 112—113, 203).

3 часу адмены прыгону па 1863 г. аброчныя сяляне Гродзенскай губ, плацілі пггогод аброку ў сярэднім 2 руб. 35 кап. з дзесяціны надзела, Мін- скай — 2 руб. 12 кап., Віленскай — 2 руб. 11 кап.³ Як відаць з прыведзеных вышэй даных, аброчныя плацяжы іх у сярэднім амаль у 2 разы перавышалі даходнасць сялянскай зямлі. Са спыненнем часоваабавязанага стану сялян завышаныя аброкі перайшлі ў выкуп.

Становішча сялян, пераведзеных з паншчыны на аброк, у сувязі з вост- рым недахопам грашовых сродкаў у сялянскай гаспадарцы пагаршалася. Памешчык меў права патрабаваць выплаты аброку за паўгода наперад (I, арт. 181; II, арт. 143). Ён спаганяўся з такой жа строгасцю, як і дзяржаўныя падатковыя зборы. Аброчная нядоімка пагашалася з накладаннем пені, па адной капейцы за месяц з кожнага нядоімачнага рубля, г. зн. 12% у год. Па- мешчыку было дадзена права ўваходзіць у пагадненне з сялянамі тэрмінам на тры гады аб адпрацоўцы імі ў яго гаспадарцы, пад кантролем сельскіх улад, аброчных нядоімак (I, арт. 257—259; II, арт. 211—213). У такіх умовах, пры частых неўраджаях яны нярэдка адмаўляліся пераходзіць з паншчын- най павіннасці на аброчную⁴. «Сяляне ў сярэдняй і паўдпёвай паласе, — канстатаваў К. Маркс, — лічаць за лепшае паншчыну, раней так ім нена- вісную»⁵.

3 часу абвяшчэння «Палажэнняў» памешчыкі былі пазбаўлены права пераводзіць сялян з аброку на паншчыну або на змешаную павіннасць, а таксама са змешанай павіннасці выключна на паншчыну⁶. Але, паводле добраахвотнага пагаднення двух бакоў, якое заключалася на 3 гады, аброк мог быць заменены паншчынай. Па такіх жа пагадненнях яго маглі замяніць і платай натурай — хлебам і іншымі прадуктамі (I, арт. 170—172; II, арт. 138—139).

Да рэформы 1861 г., як адзначалася, асноўная маса панскіх сялян Бела- русі адбывала паншчыну. 3 адменай прыгону паншчынная павіннасць на ўсходзе Беларусі была некалькі аблегчана'. Як і ў цэнтральных рэгіёнах Ра- сіі, да зацвярджэння ўстаўных грамат паншчына павінна была складаць не болей 156 дзён мужчынскіх і 104 дзён жаночых у год з цягла, г. зн. не пера- вышаць 5 дзён у тыдзень³. Аднак многія памешчыкі насуперак «Палажэн- ням» захоўвалі яе ў дарэформенных памерах або нават павялічвалі. У мясцовасцях з абшчынным карыстаннем усёй зямлёй сяляне, звязаныя кр>тавой парукай» павінны былі адбываць паншчыну і за адсутных адна- сяльчан . 3 зацвярджэннем устаўных грамат за вышэйшы душавы надзел незалежна ад яго велічыні сяляне Усходняй Беларусі абавязаны былі адпрацоўваць 40 дзён мужчынскіх і 30 дзён жаночых у год (I, арт. 189), або 13—18 дзён з дзесяціны. Пры паніжэнні памераў душавога надзела пан- шчына памяншалася, алБ не суразмерна скарачэнню плошчы надзельнай зямлі. Як і пры аброчнай павіннасці, болыпая колькасць паншчынных дзён прыпадала на першыя дзесяціны надзела. Так, у мясцовасцях з вышэйшым душавым надзелам у 4 дзес. патрабавалася адпрацаваць 40 мужчынскіх паншчынных дзён, а за надзел у 3 дзес. — 33 дні, за надзел у 2 дзес. — 25 дзён. У мясцовасцях з вышэйшым надзелам у 5 дзес. — 40 мужчынскіх дзён, за надзел жа ў 4 дзес. — 34 дні, за душавы надзел у 3 дзес. — 28 дзён, за надзел у 2 дзес. — 22 дні\

На захадзе і ў цэнтры Беларусі, як і ў Літве, з адменай прыгону сяляне да зацвярджэння ўстаўных грамат павінны былі адбываць паншчыну ў па- мерах, устаноўленых абавязковымі інвентарамі панскіх маёнткаў. У гэтых умовах, паколькі надзелы мноства сялян перад рэформай былі ўрэзаны памешчыкамі, велічыня паншчыннай павіннасці фактычна ўзрасла. Пасля зацвярджэння ўстаўных грамат колькасць паншчынных дзён, уключаючы згоны⁶, у параўнанні з інвентарнымі адпаведна мясцоваму «Палажэнню» для заходнебеларускіх і літоўскіх губерняў паменшылася на 10% і не павінна была перавышаць 23 мужчынскія і жаночыя дні з дзесяціны ў год (арт, 150).

Але і гэтыя нормы былі настолькі высокія, што амаль не ўжыпаліся, гнну што «на бедных землях Заходняй Русі падобныя павіюіасц) былі ўвогуд^ немагчымыя»¹. 3 адменай прыгону некаторыя памешчыкі н«лялічвалі Ш мер паншчыны². Праўда, у сувязі з завышэннем яе адносна велічыні тд_Г№. лаў памер сялянскіх павіннасцей на карысць памешчыка ва ў&аўны/. граматах быў устаноўлены не канчаткова³. На працягу 1863—1869 гг. 1 павінны былі яшчэ правяраць асобыя павятовыя праверачныя камісіі Я арт. 218—219).

Паводле абодвух мясцовых «Палажэнняў», працягласць рабочага дя| вызначалася ўлетні час 12 гадзін, у зімовы — 9. Памешчык меў права па- сылаць сялян на паншчынныя работы ў любыя дні, акрамя святочных (I, арт. 207, 217; II, арт. 168, 177). Пры абшчынным карыстанні ўсёй зямлёй грамада абавязана была высылаць за хворых працаўнікоў здаровых. Пры падворным карыстанні ворнай зямлёй і сенажаццю ў выпадку хваробы ра- ботніка паншчыну адбываў другі член сялянскага двара. Пры немагчымас- ці такой замены паншчынныя дні, прапушчаныя з-за хваробы, работнік па- вінен быў адпрацаваць пасля папраўкі. У выпадку хваробы яго на працягу 6 месяцаў і больш памешчык мог пазбавіць селяніна надзельнага зямель- нага ўчастка (I, арт. 212—213; II, арт. 173). На летняе паўтода,зе, г. зн. на га- рачы час палявых работ, прыходзілася 3/5 паншчынных дзён. Мужчын- скія дні падзяляліся на вупражныя і пешыя. Вупражны дзень працаўнік адбываў з адным канём або парай валоў і неабходнымі прыладамі (сахой, бараной, возам і да. т. п.). У некаторых мясцовасцях, згодна з існуючымі звычаямі, памешчыкі мелі права патрабаваць з аднаго двара адначасова двух ці трох работнікаў з коньмі. Суадносіны паміж коннымі і пешымі работнікамі-мужчынамі вызначаліся па меркаванні памешчыка (I, арт. 192— 193, 201—202; II, арт. 156—157, 164).

Паншчыну адбывалі мужчыны ва ўзросце ад 18 да 55 гадоў, жанчыны — ад 17 да 50 гадоў (I, арт. 208; II, арт. 169). Сяляне працавалі пад наглядам панскіх цівуноў. Паводле патрабавання памешчыка або сялянскай грама- ды, паншчыну адбывалі на аснове спецыяльнага ўрочнага палажэння, скла- дзенага для кожнай губерні губернскай па сялянскіх справах установай. Пры пагадненні памешчыка з сялянамі падзённая паншчына магла быць заменена на тэрмін да 3 гадоў апрацоўкай пэўнай плошчы панскай зямлі (I, арт. 188, 214—215, 225; II, арт. 149, 174—175, 185). Нядоімку паншчынных работ трэба было адпрацоўваць неадкладна або пераводзіць у грашовую, пры якой ужываліся правілы аб спагнанні аброчных нядоімак. Ісці па паш- партах і выконваць пабочную работу сялянам дазвалялі толькі тады, калі ў сям'і заставалася дастатковая колькасць работнікаў, каб адбываць пан- шчынную павіннасць (I, арт. 251—253, 255; II, арт. 205—207, 209).

Да сканчэння двухгадовага тэрміну з часу выдання «Палажэнняў» ся- ляне маглі пераходзіць з паншчыны на аброк толькі са згоды памешчыка. Мноства памешчыкаў Беларусі, не маючы грашовых сродкаў для пераходу да вольнанаёмнай працы, карысталася гэтай прывілеяй, утрымліваючы сялян на паншчыннай павіннасці¹. У названы перыяд закон прадугледжваў таксама вызначэнне ўладальнікам пэўнага тэрміну пераводу сялян з пан- шчыны на аброк. Памешчыкі вельмі часта ігнаравалі гэта патрабаванне². Па сканчэнні двух гадоў з часу рэформы сяляне атрымлівалі права такога пераходу пры ўмове адсутнасці нядоімак па падатках дзяржаве і павіннас- цях памешчыку, а таксама выплаты аброку апошняму за паўгода наперад. Пра жаданне перайсці на аброк яны абавязаны былі давесці да ведама па- мешчыка за год наперад (I, арт. 236—239; II, арт. 196—199).

Паўсюдна адмяняліся натуральныя зборы (даніны) на карысць паме- шчыка — птушкай, яйкамі, ягадамі, грыбамі, мёдам, пражай, палатном, сукном і да т. п., як і ўсе дадатковыя павіннасці — рамонтна-будаўнічыя (шарваркі), каравулы і інш. Разам з тым у паншчынных маёнтках паме- шчыку было дадзена права патрабаваць ад сялян адбываць зазначаныя павіннасці ў лік паншчыны. Трэба адзначыць, што ў нарушэнне мясцовага «Палажэння» памешчыкі Заходняй Беларусі працягвалі абкладваць сялян дадатковымі павіннасцямі і пасля адмены прыгону. У канцы 1861 г. урад паўторна забараніў спагнанне іх, але толькі да зацвярджэння ўстаўных грамат³. У некаторых мясцовасцях названага рэгіёна захоўваўся збор на карысць памешчыка збожжам і льном — там, дзе ён быў аднесены ў інвен- тары да галоўных павіннасцей. Сяляне ўсюды павінны былі ўносіць паме- шчыкам сервітутную плату ці адбываць розныя павіннасці за паліва, атры- манае з панскага лесу, за свае вадзяныя млыны, рыбныя лоўлі, за панскую зямлю, часова занятую сялянскімі сядзібамі або асобнымі будынкамі (I, арт. 163—164; II, арт. 125—126).

Усё выкладзенае вышэй паказвае, што ў адпаведнасці з разгледжанымі мясцовымі «Палажэннямі» панскія сяляне з вызваленнем ад прыгоннай залежнасці абавязаны былі адбываць на карысць памешчыка ранейшыя павіннасці. Яны працягвалі выплачваць яму феадальную рэнту ў выглядзе грашовага аброку і паншчыны, памеры якіх у мностве маёнткаў павялічы- ліся. Аброк і паншчына, як і раней, мелі характар павіннасці асабіста за- лежнага, часоваабавязанага селяніна, што адбывалася ў якасці феадальнай зямельнай рэнты. У выніку абеззямелейня сялянства памешчыкі атрымалі магчымасць эксплуатацыі яго і шляхам прымянення розных форм адпра- цовак у сваёй гаспадарцы за карыстанне сялянамі адрэзанай зямлёй. Адкрываючы дарогу адпрацовачным формам напаўпрыгонніцкай працы, пакідаючы некранутымі паншчынныя і аброчныя павіннасці ва ўмовах ка- піталізму, «Палажэнні» 19 лютага 1861 г. захоўвалі значныя перажыткі прыгонніцтва ў беларускай вёсцы, кабальную эканамічную і асабістую за- лежнасць сялян ад памешчыка, асуджаючы асноўную іх масу на ўзмоц- ненную паўфеадальную эксплуатацыю, галечу. На д\~мку царскіх заканадаўцаў, надзел пашнсм быў іабж.пг чыііь ісм». ванне шян і выкананне імі павіннасцсй на карысць дзяржавы і оммМІн кау. На самай жа справе ўсё скдалася па-іншаму. Значную частку сроддеў да жыцця і аса&\іва д\я выахаты выкупных одацяжоў і ішых эбораў о^ ляне кымлтііаны бы\і здабываць пры дапамозе «пабочных шраСкггклўш. Да\я іх у ся.\янскім бюджэце з кожным годам узраста.\а

Надзе\ьтто зямлю ся.\яне набывалі на аснове «Па.\ажэння аб выху* пе* . Яны маглі выкуп.\яць надзел або па добраахвотным пагадненні э п*> мепгчыкам, або па патрабаванні апошняга. Д\я пераходу на выкуп часова- абакязаных ся.\ян што адбыва.\і паншчыну, пераводзілі на аброк (арт. 30, 32, 35). Зрэшты, з сярэдзіны 1862 г. ва Усходняй Беларусі, як і ў цэнтроль- ных рэгіёнах Расіі, паншчынныя ся.\яне маглі пераходзіць на выкув без папярздняга пераводу на аброчную павіннасць*. Вартасць надзела па вы- клтгу вы.\ічва\і ш.\яхам капгга\ізацыі з 6% аброку, вызначанага для дадзе- нан мясцовасці. Атрыманы такім чынам капітал пры штогоднім абароце лрыносіў выг,\ядзе 6% суму ранейшага гадавога аброку і дадатковую сумл' на лагашэнне выкупнога капіта\у і на выдаткі па выкупной аперацьгі.

Выклтгшто аперацыю праводзіла дзяржава, якая выдава\а ся.\янам вы- купную пазыку. Пры згодзе сялян на выкуп. ка\і яны атрымлівалі поўны надзех вызначаны па ўстаўнай грамаце, гэта пазыка склада\а 80% выкуп- ной с\"мы, пры паменшаным надза\е — 75%. Астатнюю частку выкупной с\>{ы 20—25%) ся.\яне павінны быаі вып.\аціць памешчыку гатоўкан пры зак.\ючэнні выклтінога пагаднення. Пры выкупе ўсяго надзела па аднаба- ковым яго патрабаванні такой даплаты не патрабава\ася. Адзначаныя 75— 30-ц быклнной сумы за вы.\ікам даўгоў, што \яжа\і на маёнтку, у 1861— 1863 гг. выдава\і памешчыкам аднаразова дзяржаўнымі 5-працэнтнымі банкаўскімі бі\етамі і выкупнымі пасведчаннямі (арт. 4, 64—66, 68—70, 72). Пазней, з 1863 па 1871 г., у сувязі з паўстаннем на Беларусі і ў Літве, выпла- тай кантрыблтіыннага збору мясцовымі памешчыкамі гэту суму дзяржава штогод давала ім наяўнымі у памеры вы\ічанага гадавога 5,5-працэнтнага даходу з надзельных зямель ся\ян, пераведзеных на выкуп. Затым яна паступова зноў была заменена выкупной с>*май, якую выдава\і дзяржаў- нымі крэдытнымі паперамі'. Згодна з законам, выкупную пазыкл^г сяляне абавязаны былі пагашаць на працягу 49 гадоў пггогоднімі выкупнымі пла- цяжамі памерам 6% выкупнога доўгу (арт. 113—114).

«Палажэнні» 19 лютага 1861 г. разглядаюць выкупную аперацыю як выкуп зямлі сялянамі. Фактычна выкуплялася не зя.мля, а феадальныя пан- шчынная і аброчная іх павіннасці на карысць памешчыка⁴. К. Маркс пад- крэсліваў, пгго выкуп — гэта «капіталізацыя завышанага аброкуВыкуп- ны копгг дзесяціны зямлі выражаў толькі адносіны велічыні душавога на дзела да выкуппой мпдуышай ацпмкі. Ні> Надзолыкая інмля, а дуіманы іызаземляробчы заработак -Гяўлнўся крыніцсій ныкуммых пляцнжоў. Ямы молі характар феадальных падушш,іх збораў'.

Суадмосімы выкупных і мясцоных рынамных ірн на зямлю былі роэ* ныя. У Магілоўскай губ. сярэдняя цана дзосяціны :іямлі па ныкупу' склада- ла 20 руб. 75 кон., а цана яо на мясцовым зямелыіым рынку ў 1863—1872 гг , г. ;»н. ка.лі вызначаліся нормы выкупу, —у сярэднім 8 руб. 21 кап., у Віцоб- скай — адпаводна 19 руб. 53 кап. і 9 руб. 55 кап., у Мінскай — 7 руб. 87 к.ш і 6 руб. 58 кап., у Вілснскай — 12 руб. 25 кап. і 14 руб. 97 кап., у Гродзонскай — 11 руб. 15 кап. і 15 руб. 26 кап.⁵

Такім чынам, найбольш высокі выкупны кошт надзольнай зямлі былых панскіх сялян быў на ўсходзо Беларусі, дзе цана дзесяціны яо па выкупу ў сярэднім у 2—2,5 раза перавышала рыначную. На самой справо гэта роз- ніца была яшчэ большая, улічваючы, што частка ўсходнебеларускіх сялян да выдання закона ад 2 лістапада 1863 г, унесла дадатковыя ўзносы наме- шчыкам па добраахвотных выкупных здзелках. У Магілёўскай губ. яны складалі 13,5% усіх выкупных пагадненняў, беларускіх і рускіх паветах Ві- цебскай — 3,2%\ На захадзе выкупны кошт дзесяціны надзела ў сярэднім быўна 18,2—26,9% ніжэйшы за прадажны, што было абумоўлена як больш высокім рыначным коштам зямлі, так і меншымі памерамі аброку, пакла- дзенага ў аснову выкупной сумы. Нягледзячы на меншы памер цаны зямлі па выкупу ў параўнанні з рыначным коштам зямлі ў гэтым рэгіёне, сяляне і тут значна пераплацілі за свае надзелы ў сувязі са шматгадовым спагнан- нем дзяржавай высокіх (6) працэнтаў па выкупной пазыцы. Цэнтральныя паветы Беларусі па суадносінах выкупных і рыначных цэн на зямлю займалі прамежкавае становішча. Сярэдні кошт зямлі па выкупу ў іх быў на 19,6% вышэйшы за прадажны.

На аднолькавых з панскімі сялянамі ўмовах праводзілі рэформу ў пае- зуіцкіх «першых» і ленных маёнтках⁵. У 1858 г. на Беларусі паезуіцкіх «першых» сялян налічвалася 29 573 душы абодвух полаў, або 1,2% сялян- скага насельніцтва, ленных — 17975 душ (0,8%)⁶.

Спецыяльныя «Дадатковыя правілы» датычылі тпям<?лммг„ вання сялян дробнапамесных уласнікаў'. На ўсходзе Беллрусі, як і ў руг_;Кіу губернях, да іх прылічалі памешчыкаў, што мелі менш іа 75 Шшй$ш§ душавых надзелаў, г. зн. меней чым 300—400 дзес., у цэнтры і на зззсадз® Ш менш за 300 дзес. (арт. 1). На 1858 г. у 5 заходніх губернях было 3184 дро©. напамесныя ўласнікі, у маёнтках якіх налічвалася 25 268 душ мужчынск^г* полу, ці 2,2% панскіх прыгонных². Іх вызвалялі на больш цяжкіх умов_0/ чым астатніх панскіх сялян. Дробнапамесныя дваране не абавязаны бь<лі павялічваць сялішскі надзел, нават калі ён быў меншы за ніжэйшую нор- му, вызначаіную для дадзенай мясцовасці. Беззямельныя сяляне надзела не атрымлівалі. Яны падпарадкоўваліся правілам аб вызваленні дваровых (арт. 3—5). Сяляне дробнапамесных уласнікаў, не надзеленыя зямлёй, маглі ся,мцца на казённых землях, атрымліваючы пэўную дапамогу на абзавядзен- не. Але яны мелі права на пасяленне толькі ў той грамадзе дзяржаўных ся- лян, дзе на рэвізскую душу ў малазямельных паветах прыходзілася больш чым 8 дзес., а ў многазямельных — звыш 15 дзес. Сяляне, пгго атрымалі зя- мельны надзел, маглі перайсці на казённыя землі толькі са згоды паме- шчыка. Пры гэтым яму вярталі сялянскую надзельную зямлю. Нарэшце, па- мешчыку было дадзена права перадаваць сялян разам з надзелам у казну за адпаведную ўзнагароду ў суме капіталізаванага гадавога аброку (арт. 8—10).

На Беларусі частка малазямельных сялян дробнапамесных уласнікаў адмовілася ад надзела і перайшла на казённыя землі³. Некаторым сялянам у сувязі з недахопам свабодных дзяржаўных зямель на месцы было пра- панавана перасяліцца ў іншыя рэгіёны краіны⁴. Памешчыкі таксама пера- давалі сялян у казённае ведамства за грашовую ўзнагароду або пераводзілі ў дваровыя, пазбаўляючы зямельных надзелаў⁵.

Выкупная аперацыя ліквідавала сістэму феадальных адносін на вёсцы і ператварыла селяніна ва ўладальніка зямельных угоддзяў, але разам з тым замацавала за ім недастатковыя і часта недабраякасныя надзелы, абкла- даючы яго непасільнымі плацяжамі і асуджаючы на цяжкую, часамі без- надзейную барацьбу за існаванне ва ўмовах саслоўнай непаўнапраўнасці і юрыдьгчных абмежаванняў⁶.