13.Теолодиттер, олардың құрылысы.

1-сурет. Теодолиттің құрылысы және остерінің схемасы

1-тұғырдың көтеру бұрандалары, 2-горизонталь дөңгелектің алидадасы, 3- горизонталь дөңгелектің лимбі, 4- көздеу дүрбісінің бағандары, 5-вертикаль дөңгелек, 6-вертикалть дөңгелектің лимбі, 7-вертикаль дөңгелектегі цилиндрлік деңгей, 8-көздеу дүрбісі, 9-гоизонталь дөңгелектегі цилиндрлік деңгей, 10-теодолитің тұғыры

14.Теодолиттерді, белгілерді (сигнал) центрлеу

Жер асты қазбаларында,теодолиттік жүрістер құру кезінде,бұрыштр мен ұзындықтарды өлшеу алдынд әрбір нұктее теодолитті жұмыс бабына келтіреді,яіни оны бұрыш өлшенетін нүктенің ұстіне немесе астына дәл орнату керек.Егерде бүрышы өлшенетін де қазба табанында орналасса,онда теодолит штативтің (ұштағаның) үстіне орнатылады.

Штативтердің ағаштан немесе металлдан жасалған аяқтары болады.Штативтің аяқтары ысырылмалы және жиналмайтын болып келеді.ШТативтің металдан жасалған басы аспап пен қондырғы арқылы байланысады.

Жер асты азбаларын штатив орнатуға болмайтын жерлерінде консаль деп аталатын қазба қабырғаларына бұрап орнатылатын қондырғы пайдалынады.Теодлит штативке арнай қондырғы бұранда арқылы бекітіледі.

Түсіріс жасау үшін теодолитті штатив үстіне немесе консаль үстіне орнатады.Теодолитті консаль үстіне орнатқанда аз орын алады,бұл теодолитті қолайсыз жерлерде және курт құлама қазбаларда орнатуға мүмкіндік береді.Консаль бекітпеге кіретін бұрандасы бар,басы табақ іспеттес штативтің басы ретінде қолданылады.

Консальдің құрылысы 5,18-суретте көрсетілген,оның ұзындығы 20-30 см. Консальға теодолит қондырғы арқылы бекітіледі.

Сөйтіп центрлеу деп аспапты нүкте үстіне немесе астына орнатуды айтамыз.

Маркшейдерлік практида центрлеудің 3-түрлі әдісі бар:механикалық (жіпті тіктеуіштер),оптикалық және автоматты

Жіпті тіктеуіштер әдісі қазба төбесіндегі маркшейдерлк нүктеге тіктеуішті ілу.Тіктеуіштің жібі жіңішке , түйінсіз төзімді талшық баудан жасалады.Тіктеуіштердің салмағы 0,5-0,7кг арасында болады.Жіпті тіктеуішпен центрлеу қатесі 1,0-2,0мм болады.

ОПтикалық центрлеу әдісі – аспап қүрылғысына бекітілген қосымша құралды қажет етеді.ОПтикалық тіктеуіш сәулені 90 градустық бұрышпен сындыратын нысаналау түтігі.

Дұрыс құрылған аспаптар нысаналау сәулесі тіктеуіш сияқты теодолиттің вертикаль айналу осіне сәйкес келеді,сйкес келуі керек.Оптикалық тіктеуіштің басқа тіктеіштердің артықшылығы жоқ.Жер астында нашар көрінетін қолдану қиындау.Центрлеу дәлдігі – 1,0-1,2мм.

Автоматты центрлеу әдісі полигонометриялық жүрістерде дәлдігі жоғары жұмыстарда және полигон жақтары өте қысқа болған жағдайларда қолданылады.Автоматты центрлеу жабдықтарына: 1-теодолит; 3- тұғырық; 3-штатив; 2- белгі; 1- оптикалық бағдар; 1-цилиндрлік деңгей кіреді. Автоматты центрлеу дәлдігі 0,5-0,8 мм және жүрістертегі қабырға ұзындықтары 5-10 м болғанда қолданылған дұрыс.

Ценрлеу негізгі әдісі болып жіктік тіктеуі әдісі қалады.

15. горизонталь бұрышты өлшеу. Горизонталь бұрышты өлшеу процессі теодолитті маркшейдерлік пункттің астына, немесе үстіне орнатып, жұмысқа дайындап, пунктке центрлеуден, артқы және алдыңғы пункттердегі сигнал-бейнелерге (тіктеуіштерге) көздеуден және әр көздеген сайын теодолиттің лимбінен есеп алудан құралады.

Теодолиттік түсірісте горизонталь бұрыштар қайталау және айналдыру тәсілдерімен өлшенеді.

Қайталау тәсілі. Горизонталь бұрышты бір қайталау тәсілімен өлшеу келесі ретпен орындалады.

1. Теодолитті пункттің астына (үстіне) орнатып, жұмысқа дайындап, горизонталь дөңгелегінің лимбінде алидаданың биссекторын нольге жақын (нольден көп) есепке келтіріп, лимбтің бекітетін бұрандасын босатып, артқы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен а₁ есебін алады.

2. Теодолиттің алидадасын бекітетін бұрандасын босатып, аспапты сағат тілінің бағытымен айналдырып, алдыңғы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен а₂ есебін алады.

3. Аспатың дүрбісін зенитінен айналдырып, лимбтің бекітетін бұрандасын босатып, артқы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен есеп алынбайды.

4. Теодолиттің алидадасын бекітетін бұрандасын босатып, аспапты сағат тілінің бағытына қарсы айналдырып, алдыңғы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен а₃ есебін алады.

Өлшенген горизонталь бұрыштың мөлшері келесі формуламен есептеледі

Есептелген бұрыштың мөлшері келесі формуламен тексеріледі

_К = а₂ – а₁.

 және _К айырмашылығы 1,5t аспауы керек (t – аспаптың есеп алу дәлдігі). Бұл талап орындалмаса өлшеулерді қайталау керек.

Айнадыру тәсілі. Горизонталь бұрышты бір айналдыру тәсілімен өлшеу келесі ретпен орындалады.

1. Теодолитті пункттің астына (үстіне) орнатып, жұмысқа дайындап, горизонталь дөңгелегінің лимбінде алидаданың биссекторын нольге жақын (нольден көп) есепке келтіріп, лимбтің бекітетін бұрандасын босатып, артқы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен а₁ есебін алады.

2. Теодолиттің алидадасын бекітетін бұрандасын босатып, аспапты сағат тілінің бағытымен айналдырып, алдыңғы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен а₂ есебін алады. Алынған есептердің айырмашылығы аспаптың дүрбісінің бірінші жағдайындағы өлшенген горизонталь бұрыштың мөлшеріне тең.

3. Аспатың алидадасын бекітетін бұрандасын босатып, дүрбісін зенитінен айналдырып, артқы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен а₃ есебін алады.

4. Теодолиттің алидадасын бекітетін бұрандасын босатып, алдыңғы пунктке ілінген тіктеуішке көздейді, горизонталь дөңгелектен а₄ есебін алады. Алынған есептердің айырмашылығы аспаптың дүрбісінің екінші жағдайындағы өлшенген горизонталь бұрыштың мөлшеріне тең.

Өлшенген горизонталь бұрыштың мөлшері келесі формуламен есептеледі

.

Аспаптың екі жағдайындағы өлшенген бұрыштың мөлшерлерінің айырмашылығы 1,5t аспауы керек (t – аспаптың есеп алу дәлдігі). Бұл талап орындалмаса өлшеулерді қайталау керек.

16. Вертикаль бұрыштарды өлшеу нөлдік орнын анықтау. Вертикаль дөңгелекті дүрбінің визерлік осі VV горизонталь бағытта және ондағы деңгей үлбіреуігі нөл пунктте тұрғанда верикаль дөңгелектен алынған есеп 0*00/00// тең болу керек. Шынына келгенде есеп былай болмай қалуыда мүмкін. Нолдік орны МО деп визерлік осьтің горизонталь бағытта жане үлбіреуіктің 0 пункте тұрған кезіндегі вертикаль дөңгелектен алынған есепті айтады.

Егер 0 орны алдын ала белгілі болса , онда көлбеу бұрышты вертикаль дөңгелектен алынған екі есептеу КП жане КЛ натижесі арқылы анықтауға болады. 45- суретте көрсетілген, дүрбіні М нүктесіне көздегенде , көлбеу бұрыш мынаған тең болады « v=КП-МО , v=360-КЛ+МО

Жұмысқа кірісер алдында нолдің орнына шын нөлге жықын екендігіне көз жеркізу қажет.Ол үшін бірнеше рет жоғары формулалар арқылы нөлдің орны МО анықталады. Анықталған нөлдің орны теодолиттің екі еселенген есеп алу дәлдігінен 2т аспауы қажет. Керсінше жағдайда, вертикаль дөңгелектегі нөлдің орнын түзету қажет.

Ол үшін дүрбіні алыс нүктеге бағыттап , вертикаль дөңгелектің жағдайында КП жане КЛ есептеулер алып , нөлдің орнымен көлбеу бұрышын анықтайды. Содан кейін вертикаль дөңгелекті, мысалы оң жаққа келтіріп тағыда сол нүктеге көздеп, дүрбінің жетекші бұрандасы арқылы микроскопқа есептелген көлбеу бұрыш мәнін қоляды. Осы кезде дәл ортасында тұрған деңгей үлбіреулігі орнынан ауады. Деңгейдің түзету винттері арқылы үлбіреуік қайтадан орнына келтіріледі. Түзетілгеннен кейін вертикаль дөңгелек қайтадан тексеріледі.