3.4 Суармалы жерлер мен тұзданған топырақтардың мелиоративтік жағдайларын бағалау

Елуінші жылдары басталған тың игеру эпопеясынан кейін Қазақстанда бос игерілмей жатқан жақсы жерлер қалмады.Ал қосымша күш жұмсап,жерді жақсартып пайдалануға болатындайетіп игеретін жерлер жеткілікті.Сондай жерлердің бірі – сортаңданған жерлер.

Сортаңданған жерлер – тұзданған жерлердің бір түрі.Бұл жерлердің шын мәнісінде сорланған топырақтарға қарағанда, жоғары қабаттарында өсімдіктердің өсуіне зиян келтіретін ащы тұздары жоқ,олар кезінде бар болғанымен ,кейін жауын-шашын мен жуылып,топырақтың топырақтың төменгі қабаттарына шайылып сіңіп кеткен .Дегенмен кезінде суғу ерігіш тұздардың құрамындағы натрий катионы топырақтың құрамына еніп,барынша қанығып,сіңіп қалған.Бұл жерлерде топырақтың сіңіру құрамының 20%-дан астамы осы натрий катионының үлесіне тиеді.Мұндай жерлерді егістікке игеруге қиындық келтіріп тұрған – осы натрий катионы.Құрамында натрий мол топырақтарда органикалық және коллоидты минералды бөліктер ,бірігіп байланысу орнына,ылғалдан ісініп,ыдырап,сумен төмен шайылады.Осының нәтижесінде топырақтың жоғары қабатындағы құнарлы заттар төмен ығысып,жоғары қабаттың түсі кремнийге байығандықтан ,бозғылт тартады,оның есесіне топырақтың төменгі қабаты ұнтақталған коллоидты және органикалық қосылыстара қанығып,түсі қара қоңырға айналады,ал оның реакциясы сілтілі болады.Су тиген кезде бұл қабаттың көлемі ісініп,жібіп,батпаққа айналады,ал кепкен кезде құрылымы ірі кесекті,бағаналы болып,қатып қалады.Бұл қабатта суға ерігіш тұздар жоқ,ал төменгі қабатта жоғарыдан шайылып сіңген тұздар жеткілікті.Осы тұздаран жоғары жатқан сортаң қабаттың физикалық қасиеттерін алдын ала

Топырақтану ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көпжылдық зерттеулері республикамыздың жері қаншалықты кең болғанмен, оның егіншілікке жарамдысы мен ылғалмен қамтамасыз етілгені шамалы екенін дәлелдеп отыр. Сондық-тан жыртылған, егістікке айналған жердің әрбір гектарын тиімді пайдалану – бүгінгі күннің басты міндеті.Солтүстік облыстардың көпшілігінде, әсіресе топырақ құрамы жеңіл алқаптарда жыртылған жерлердің жиі әрі қатты тұратын желдердің күшімен үрленіп, шаңданып, тозаңданып, құнары азаяды, ал эрозияға қатты ұшыраған аудандарда топырақ құнары тіпті жойылып кетеді.

Қазір ғылыми-техникалық үдеу заманында адам қоғам-ының барлық тірлігі саналы қимылының нәтижесінде жас-алып жатыр деп айта аламыз. Мұндай жағдай, әсіресе біз-дердің табиғат қорларын пайдаланудағы көрсетіп жүрген енжарлығымыздан, немқұрайды қарамуымыздан анық бай-қалады. Кезінде дарынды орыс оқымыстысы академик В.И. Вернадский (1944) аңсаған адам қоғамының саналы қимыл-ының нәтижесінде биосферадағы тіршілік жаңа сатыға «ноосфераға» (ақыл-еркіне) көшу жолының әзірше жүзеге аспай тұрғанын мойындауымыз керек.

Белгілі Америка экологы О. Одумның (1975) бағалауы бойынша адамға жақсы өмір сүру үшін (мекендеуі, тамақтық т.б. заттармен қамтамасыз етілуі, дем алуы) орта есеппен әр адамға 2 гектардай жер керек екен. Оның 0,6 гектары тамақтық заттар үшін; 0,2-сі мекендеу мен өндіріс үшін, ал 1,2 гектары жыртылмай, табиғи күйінде сақталуы керек. Бұл жерлер дем алып, саяхат жасаумен қатар биосфераның экологиялық қалыпты болуына қажет. Ескеретін жай, қазіргі әлемдегі 6,3 миллиард халық үшін жоғарғы қажетті көрсет-кіш көптен бері-ақ кеміген. Қазақстанда бүкіл Д.И. Менделеев кесте жүйісіндегі элементтердің барлығына жуығы табылғаны белгілі. Халық шаруашылығымызға қажетті барлық пайдалы қазба байлықтар, құрылысқа қажетті материалдары да осы өзімізге мекен болып отырған жеріміздің қойнауында, оның әр түрлі тереңдігінде жатыр. Осы байлықтарды барлау, қазып алу, байыту, тасымалдау кезінде жерімізге көптеген – «жарақаттар» түсті. Оның үстіне олардың көбісін ең «арзан» ашық әдіспен қазып алғандықтан, бұл аймақтардың экологиялық жағдайы нашарлады. Мұндай бүлінген жерлер қатарына негізінен кен карьерлері және оларды қазу кезінде кен байлықтарды басып жатқан жамылғы топырақтар мен тау жыныстарын басқа алаптарға жылжытудан пайда болған құрамы әр түрлі тау жыныстарынан тұратын үйінділер жатады. Ескеретін жай, бұл қалдықтардың көбінесе тез арада ыдыратып, минералдандыратын бірден-бір жәндік немесе микро-организмдер жоқ. Сондықтан олар біреше ондаған, жүздеген жылдар бойы жатуы да мүмкін. Бұл қалдықтар пайдасыз өнім ретінде өзі жатқан жердің шөбін өсірмейді, өлі жердің көлемін арттырады, алқаптың санитарлық жағдайын нашар-латады. Міне сондықтан да өз қолымызбен табиғатқа енгіз-ген зиян әрекеттерімізді өзіміз қолымызбен жақсартып, бүл-інген жерлерімізді қайта культивациялап, ал өнімді жерлер-імізді басып жатқан қоқысқалдықтардан тазалап, оның құнарын қалпына келтіруіміз қажет. Қазақстан ауылшаруа-шылығы министрлігінің мәліметтеріне қарағанда өндірісіміз бүлдірген жер көлемі санитарлық зонаны қоспағанда 200 мың гектардай екен.

Ескеретін жай, республикамызда мұндай қазба байлық-тарды алған кезде «таза бұзылған» жерлерден басқа әскери-өндірістік кешендерден бүлінген жерлер қаншама. Олардың басым көпшілік жерлері ядролық қаружарақтарды сынау, ғарыш кемелерін көкке ұшыраған кездерде бұзылып, зақым-данып оның ішінде радиацияға шалынып, «ғарыш» қоқыс-тарымен ыластанады. Бұл мәліметтердің көп уақыт құпия болып келгені мәлім. Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депу-таттар тобы кейінгі кездерде анықтағандай, еліміздің «қор-ғаныс» мақсатында бөлінген жер көлемі 20 млн гектардан асады. Бұл «қорғаныс» мақсатындағы объектілердің қазақ жеріне, халқына тигізген және болашақта да тигізетін кесапат зияндарын нақытылап есептеу – келешектің ісі. Жалпы Қазақстанда 500-ден астам атом бомбасының жарылысы болды, оның 20-дан астамы Семей полигонынан басқа аймақтарда. Біздің шамалауымызша ол жерлердің кемінде жартысы бүлінген және ластанған жерлер. Бұл жерлер негізінен Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында орын алған.

Бұзылған, шаңы шыққан жерлер қатарына бүлінген жайылым жерлер де жатады. Жайылымдардың тарлығынан олардың біркелкі суландырылмағандығын қыстау мен мал суаратын және елді мекендер төңірегіндегі миллиондаған гектар жайылымдар «тұяқ тесті» алқаптарға айналған. Ауыл-шаруашылығы айналымына жарамай шыққан жайылымдар көлемі қазақ ауылшаруашылығы академиясының академигі А. Асановтың (1991) мәліметіне қарағанда 15 млн гектар, ал өнімі көп кеміп, бүлінген жайылымдардың жалпы көлемі 60 млн гектардан асады.

Өнімділігі көп кеміп, бүлінген жерлер қатарына біздер тағы да ауыр техника мен транспорт салмағымен бұзылған және мұнай-битум қалдықтарымен ластанған Каспий өңірін-дегі жайылым жерлерді де жатқызамыз. Шамамен олардың көлемі 4-5 млн гектардай. Сонымен құнары қатты кеміп бұзылған, ластанған жерлер көлемі республикада 85-90 млн гектарға жетеді. Олардың құнарлығын қалпына келтіру үшін әр түрлі топырақты қайта құнарландыру шараларын қолдану қажет. Бұл шаралардың күрделілігі, мерзім ұзақтығы әр жер-де әр түрлі болады.

Ескеретін тағы бір жай, жерді қайта құнарландыру объектілеріне су тасқынынан кейін сайлы-салалы, құм-тасты болып қалған алқаптар және су астынан жаңа босаған жерлер де жатады.

Біз бұл Қазақстан территориясындағы топырақ жамылғысының экологиялық апат аймақтары туралы қысқаша шолуымызда республикамыздағы барлық экологиялық мәселелерді қамтыдық деп айта алмаймыз. Тың игеру кезіндегі жіберілген кейбір экологиялық қателер жайында сол аймақтардағы жерлерімізді егіншілікке пайдалану бөлімінде сөз болды. Ал атом жарылыстары мен «ғарыш қоқыстарының» Қазақстанның экологиясына тигізетін әсерлерін толық зерттеу болашақтың ісі.

ТҰЖЫРЫМДЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ

1.Қазақстанның аумағындағы егістікке жарамды жерлер табиғаттың қайтып қалпына келетін қорларының қатарына жатады.Бірақ,бұлардың қалпына келмейтін құбылысқа да душар болуы мүмкін.Бұл жағдай топырақтың болмысын анықтайтын қасиеті,оның құнарлылығымен байланысты болады.Егер,оның құнарлылығы жойылып, егістіктен ауыл шаруашылық өнімін ала алмайтын жағдай туындаса,бұл жер қайтіп қалпына келмейтін қорға айналып кетеді.Мұның негізгі белгілері гумус немесе қара шіріктің жоққа тән мөлшерлерге дейін жетуі,су және жел эрозиясына ұшырауы,тұзданып сор мен сортаңға айналуы.Осылар Қазақстанның жерлерін егістікке пайдалану жөнінде бағалаудың негізгі ұстанымдық параметрлеріне жатады.

2. Жоғарыда келтірілген құнарлықтың белгілері негізінде жерлерді егістікке пайдалану үшін бағалаудың теориялық және практикалық ұстанымындарын нақтылайтын бонтировкалық мен кадастрлау салаларының өздеріне тән әдіснамалық тәсілдері қолданылады.Осылар арқылы Республикадағы жерлерді бағалауды іске асыру үшін,шартты түрде,бұл аумақты терістіктегі суарылмайтын тәлімі жерлерге,оңтүстіктегі суармалы егіншіліктерге, экологиялық және эрозиялық жағдайлары мен мелиоративтік ақуалдарын қажет ететін жерлерге бөлдік.

3.Республиканың солтүстігіндегі суарылмайтын тәлімі жерлер келесі зоналар мен зонашалардан тұрады:орманды дала(0.4 млн га-0.2%),қаратопырақты далалы зона (25.4 млн га-9%),оңтүстік қара топырақты зона (13,7 млн га-5,1%),қара қоңыр топырақты зона(90,4 млн га-33,3%).Бұл жерлердің құнарлықтарын,негізінен гумустық мөлшеріне және жел эрозиясына төзімділік қасиеттеріне бағалайды.Бүгінгі таңда бұл жерлердегі гумустың мөлшері тың жерді игермей тұрған кезбен салыстырғанда 47%-ке дейін кеміпті.Мұны қалпына келтіру үшін,бұл өлкеде таза пардың(сүрі жер)орнына ,екпе парды(занятый пар) ендіріп,топырақтың органикалық құрамының тепе-теңдігін сақтауды қолға алып жатыр.Ал,жел эрозиясына қарсы академик Бараевтың жердің қыртысын аудармай,сүре жырту тәсілінің орнына,жерді мүлдем жыртпай «нөлдік» жағдайда егін егу қалыптаса бастады

4.Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі суармалы жерлерді бағалау ұстанымдары,негізінен олардың экологиялық және мелиоративтік жағдайларын анықтауға сүйенеді.Топырақтың құнарлылық деңгейлерін көрсететін парметрлерден (гумус,азот,фосфор,калий) басқа, бұл жерлердің ластанулары(ауыр металдар,органикалық т.б.)мен жаппай тұзданып,,сорға айналу үрдістерінің даму қарқындылықтарын бағалау өте маңызды шартқа айналып отыр.Бұл жағдайлар,топырақтарды бонитировкалық және кадастрлық бағалау барысында нақтылы ескеріліп,қорытынды жасау талап етеді.

5.Республикадағы шөл және шөлейт аймақтарда егіншілік жүйесі тек қана суармалышараларға негізделгені белгілі.Олай болса,ылғалдылықтытиімді пайдалану жолдарын іздестіріп,бұл өңірдің экологиялық су тапшылығына тәуелді етпейтін инновациялық технологияларды пайдаланудыжолға қою өте маңызды шараларға жатады.Бұл бағыттағы өте тиімді технологияға – тамшылатып суару(капельное орошение)тәсілін жаппай қалыптастыру қажеттілігі туындап отыр.

6.Ұсынып отырған зерттеу жұмысын орындау барысында жасаған ең маңызды қорытындымыз – егістікке пайдаланылатын жерлерді бағалап,олардың егіншілік шаруашылығына жарамдылық деңгейіне баға берумен қатар,олардың құнарлылықтарынсақтап,әрі қарай арттыру мақсатында,әлемдегі жаңа технологияларды пайдалану жолдарыніздестіру бүгінгі таңдағы өте қажетті шарт болуға тиіс деген қорытындыға келдік.Бұл жөнінде Израиль мен Қытай Халық Республикасының көп жылдық тәжірибесі үлгі бола алады.

83