8.2. Жалақы – еңбек бағасы

Еңбек басқа өндіріс факторлары сияқты жалақы деп аталатын табыс әкеледі. Жалақы-жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы күрделі экономикалық қатынас. Бұл қатынас біріншіден, еңбек нарығында туындайтын сыртқы формаға ие, екіншіден, кәсіпорындағы жұмысшының еңбек қызметімен байланысты терең мәнге ие. Жалақының сыртқы формасына қарап бұл құбылыстың қарапайым, әрі түсінікті екендігін байқау қиын емес. Еңбек нарығында жұмысшы мен жұмыс беруші келісімге отырып, осы келісім бойынша жұмысшы белгіленген уақыт аралығында кәсіпорында еңбек етуге, ал кәсіпорын иесі бұл үшін оған жалақы төлеуді міндетіне алады.

Жалақының мәні жөнінде экономикалық теорияда 2 концепция бар:

1. Жалақы - бұл еңбектің бағасы, оның шамасы мен динамикасы сұраныс және ұсыныспен анықталады.

2. Жалақы - еңбек емес, жұмыс күші деп аталатын тауар құнының ақшалай көрінісі. Өйткені еңбек тауар бола алмайды, ол өндіріс шарттары сияқты нарықтық факторлармен де анықталады.

Жалақының 2 концепциясы ағылшын саяси экономиясының классиктері А.Смит пен Д.Рикардо салған теориялық негіздерден көрінеді. А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты қарастырмайды. Ол табиғи бағаға ие еңбек тауар болып табылады деп санайды. Ол өндіріс шығындарымен, яғни жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүруі үшін қажетті құралдар құнымен анықталады. Демек, Смит табиғи жалақы дегенде жұмыс күшінің құнын түсінген. Жалақының шамасы жұмысшының өмір сүруінің физикалық минимумымен анықталады. Бұдан басқа жалақы өзіне тарихи және мәдени элементтерді қосады. Осы жағдаймен Смит жалақының шамасында ұлттық ерекшеліктердің болатындығын түсіндіреді. Жалақының динамикасын ол экономикалық жағдаймен (экономикалық прогресс, экономикалық регресс және экономиканың өзгеріссіз жағдайы) байланыстырды. Осыған тәуелді еңбекке сұраныс және оның бағасы өзгереді. Экономикалық өсу жағдайында еңбекке сұраныс өседі, сондықтан нарықтық жалақы табиғи жалақыдан жоғары болады.

Д. Рикардо да А.Смит сияқты жалақы еңбектің бағасы деп есептейді. Ол жалақы теориясын Мальтустың халық тұрғындары теориясымен байланыстырады. Рикардоның ойынша жалақы өмір сүру құралдарының физикалық минимумына талпынады. Оның мәні мынада: жалақының өсуі туылу дәрежесін ынталандырып, бұл еңбек ұсынысының өсуіне алып келеді. Нәтижесінде жалақы төмендейді және керісінше жалақының төмендеуі жұмысшылар саны мен еңбек ұсынысын қысқартады. Демек, жалақының өсуіне алып келеді. Сондықтан еңбек ұсынысының ауытқуынан жалақы біршама тұрақты шама - өмір сүрудің физикалық минимумына жақындайды.

Жалақының жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүру құралдарының физикалық минимумымен анықталынатындығы жалақы теориясының негізіне алынған.

К.Маркстің жалақыға қатысты концепциясының негізінде еңбек пен жұмыс күші терминдері ажыратылады. Бұл концепцияға сәйкес жалақы еңбек бағасы болып табылмайды, өйткені еңбек тауар емес және оның құны жоқ. Жұмыс күші тауар болып табылады, ал жалақы осы тауардың бағасы, яғни оның құнының ақшалай көрінісі. Жалақы формасында жұмысшы барлық еңбек үшін емес, тек ғана қажетті еңбек үшін ақы алады. Жалақының экономикалық мазмұны: табыс есебінен өндірістің жеке факторы өтеледі, материалдық және моральдық қажеттіліктердің қанағаттандырылуы қамтамасыз етіледі. Маркс жұмыс күшінің құны мен жалақыны өмір сүру құралдарының физикалық минимумымен теңестірді. Оның ойынша жұмыс күшінің құны алғашқы қажетті тұтыну заттарының құнымен анықталады.

Жалақының шамасы өндіріс шарттарына, жұмыс күшінің ұдайы өндірісі-жұмыс күші құнына ықпал ететін еңбектің ауырлығы, өнімділігі, интенсивтілігі деңгейіне тәуелді болады. Жалақы нарықтық коньюктура - еңбекке сұраныспен ұсыныс арақатынасына тәуелді. Қазіргі экономикалық теорияда жалақы еңбекті пайдаланғаны үшін төленетін баға ретінде анықталынады. Бұл жерде еңбек термині кең мәнге ие. Ол өзіне әртүрлі кәсіптегі жұмысшылар мен мамандардың еңбек ақысын қосады.

Жұмыс күшін сатып алу-сатуда номиналды жалақы анықталынады. Номиналды жалақы бұл бір сағат, күн немесе аптада алынатын ақша сомасы. Осы ақша сомасына өмір сүруге қажетті тауарлар мен қызметтер сатылып алынады. Бұл алынған ақша сомасының сатып алу қабілеттілігі нақты жалақы деп аталады. Демек, нақты жалақы номиналды жалақы мен сатып алынатын тауарлар мен қызметтердің бағасына тәуелді болады. Тұтыну бағаларының өзгеріссіздігі жағдайында номиналды және нақты жалақының өсу қарқыны сәйкес келеді. Инфляция жағдайында олардың шамасы едәуір ерекшеленеді. Нақты жалақының динамикасы номиналды еңбек ақы индексін тауарлар мен қызметтер бағаларының индексіне бөлгенге тең. Номиналды жалақы индексі:

Жа

И ном.= ------------ * 100%

Жб