KZ Патофизиология учебник

қарсы антиденелер пайда болғанша осы деңгейде сақталады. Екінші сатысын әйгіленімсіз сатысы деп атайды. Бұл кезде:

●АИВ жұқтырған адамдарда 10-15 жылға дейін ешқандай әйгіленім байқалмауы мүмкін. Организмнің қорғаныстық күштері вирустың өсіп-өнуін тежеп тұрады;

●жұқпаның ары қарай дамуынан сақтандырмайтын және

одан қорғай алмайтын әртүрлі бейспецификалық антиденелердің түзілуімен көрінетін сұйықтық серпілістер байқалады;

●иммунитеттің жасушалық тетіктері арқылы вирустың өсіп-өнуі белгілі мөлшерлерде тежеледі немесе клиникалық көріністер айқындалмайды. Бұл кезде цитотоксиндік Т-жендет жасушаларының қызметтері артуының маңызды болуы ықтимал;

АИВ-жұқпаның үшінші сатысын иммундық тежелу

(иммуносупрессия) сатысы дейді. Бұл кезде қандағы CD4+

жасушаларының саны азаяды. Осыдан:

●АИВ жұқтырған CD4+ Т-жасушаларының өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туындайды. Оған ұшық жұқпалары немесе осы жасушалардың өсіп-өнуін арттыратын басқа антигендік түрткілер әкеледі;

●вирустың өсіп-өнуінен Т-жасушалары бүлінеді. Осыдан

өршіп кетпеуі мүмкін. Бірақ бұл кезде Т-жасушаларының саны ұдайы азая береді;

●АИВ жұқтырған жасушалардың ішінде бос вирустық ДНК жинақталуы вирустың қатты өсіп-өнуіне және жасушаның тіршілігін жоғалтуға әкеледі;

●АИВ сүйек кемігіндегі, айырша бездегі аналық жасушаларды бүліндіреді. Содан CD4+ корецепторлары бар лимфоциттердің азайған орны толтырылмайды;

●CD4+ корецепторлары бар лимфоциттердің саны азаюы

олардың Тх 1 түрлерінің белсенділігі төмендеуімен қабаттасады. Тх 1 мен Тх 2 түрлерінің арақатынасы бұзылуы ЖИТС дамуының алдында байқалады. Цитотоксиндік Т- жасушаларының және табиғи жендет жасушалардың белсенділігі төмендейді. Өйткені Т-хелпер жасушалары жетіспейді. В-

жасушаларының қызметтері де Тх 2 жасушаларының аздығынан әлсірейді;

●Тх жасушаларының аздығынан әртүрлі антигендерге қарсы

қызметтер атқарады. Аутоиммундық дерттер дамуы үшін өз тіндеріне бүліндіргіш әсер ететін аутоантиденелердің және цитотоксиндік Т-лимфоциттерінің белсенділігі артуы қажет.

Аутоиммундық дерттер дамуына әкелетін жағдайларға:

●созылмалы вирустық т.б. жұқпалар;

●тіндердің антигендеріне ұқсас антигендері бар жұқпалардың қоздырғыштарының организмге енуі (мәселен, стрептококктардың күрделі қанттарына қарсы түзілген антиденелер адам ағзасы тіндерінің жасушаларындағы гликопротеидтермен әрекетесе алады);

●иммундық жүйенің маңызды құрылымдары мен реттеуші

молекулаларының туа біткен немесе (қоршаған ортаның әртүрлі химиялық заттармен ластанулары, дәрі-дәрмектерді қалай болса солай бақылаусыз қабылдау т.с.с. жағдайларда кездесетін) жүре пайда болған ақаулары;

● қарттық кезең – жатады.

Аутоиммундық дерттердің қалыптасуы әдетте тұқым қуалаушылықпен байланысты болады. Бұл аурулар тін үйлесімділігінің үлкен кешенінің белгілі аллельдерімен байланысып дамиды. Аутоиммундық дерттер өз беттерінше дамуына әкелетін белгілі гендердің мутациясы бар ақ тышқандардың таза тектік буындары сұрыпталып шығарылған.

Аутоиммундық бүліністердің патогенезі. Бүліністер дамуының бастапқы сатысында меншік тіндерге иммундық

335шыдамдылықтың бұзылуы болады. Иммундық шыдамдылық болу үшін бұл тіндерге қарсы Т-лимфоциттері апоптозға ұшырауы

қажет немесе Тх 2 жасушалары өндіретін цитокиндердің тежегіш әсерлерінен анергия дамуы керек. Бұлар болмаған жағдайда аутоиммундық бүліністердің дамуы басталады. Аутоиммундық дерттер көпшілік жағдайларда апоптоздың жеткіліксіздігінен дамиды. Көптеген аутоиммундық аурулардың дамуында созылмалы вирустық т.б. жұқпалардың маңызы үлкен. Олар апоптоз дамуын тежеп, маңызды реттегіш молекулалардың тым көбейіп кетуіне әкеледі.

Аутоиммундық үрдістер дамуында негізінен иммунитеттің

жасушалық немесе сұйықтық тетіктері қатысады. Олар Тх 1 немесе Тх 2 түрлес Т-хелпер жасушаларының негізгі

міндеттерімен анықталады. Тх 1-тәуелді аутоиммундық үрдістер ең жиі кездеседі. Олар CD8+ - жендет жасушаларының немесе цитокиндер өндіретін CD4+ жасушаларының қайсысы басым әсерленуіне байланысты екі түрге ажыратылады. Бірінші жағдайда Т-жендет жасушалары ағза жасушаларына уытты (цитотоксиндік) әсер етеді. Мәселен, ұйқыбездің β-жасушаларына уытты әсерден инсулинге тәуелді қантты диабет дамиды. Екінші жағдайда дерттің дамуы баяу дамитын жоғары сезімталдық (БДЖС) жолымен болады. Бұл кезде тін жасушаларының бүліністері сезімталдығы көтерілген Т-хелпер жасушалары мен макрофагтардың қатысуымен болады.

Жасушаға уытты әсер белгілі бір ішкі ағзада орналасқан бүліністерге әкеледі. Ал, БДЖС дамуы организмнің көптеген тіндерінің қабынулық бүліністерін туындатады. Мәселен, құздамаға ұқсас артриттер.

Тх 2 - тәуелді аутоиммундық үрдістер біршама сирек кездеседі. Бұл кезде тіндердің бүліністері негізінен аутоантиденелердің әсерлерінен дамиды. Жүйелі қызыл жегі, аутоиммундық гемолиздік анемия, ауыр миастения, идиопатиялық тромбоцитопения т.б. цитопениялар дамуында аутоантиденелердің маңызы зор. Бұл аутоантиденелер иммуноглобулиндердің Ig G тобына жатады. Олар аутоиммундық үрдіске комплементті немесе макрофагтар мен табиғи жендет

оларға жатпайтын басқа тетіктерде қатысады. Мәселен, ауыстырылып отырғызылған қондырымда қан айналымының бұзылыстары оның ыдырап кетуіне әкеледі.

Аллергия

Аллергия (грек. аllоs - басқаша, егgоn - іс, жұмыс) - деп организмнің өз тіндерінің бүліністерімен сипатталатын, кейбір бөтен текті заттарға оның өзгерген, бұрмаланған түрде иммундық жауап қайтаруын айтады.

иммунитетке қарағанда, әлдеқайда көп мөлшерде шығарылады және сау ағзалар мен тіндердің бүліністері байқалады. Аллергия организмде қабынуға, тегіс салалы еттердің (майда кеңірдекшелердің, ішектердің т.с.с.) жиырылуларына, некрозға, сілеймеге және басқа өзгерістерге әкеледі.

Этиологиясы. Аллергияның себебі болып, организмде сұйықтық (гуморалдық) немесе жасушалық иммундық жауап туындататын антигендік қасиеттері бар көптеген заттар есептеледі. Олар аллергендер (аллергия туындатқыштар) деп аталады. Аллергендер болып толық антигендер (бөгде нәруыздар, күрделі қанттар, липополиқанттар, полипептидтер т. б.) және шала антигендер есептеледі.

Толық антигендер - деп тектік бөтен ақпараты бар және организмге енгенде арнайы иммундық серпілістер дамуына әкелетін заттарды айтады.

Шала антигендер – деп меншік тін нәруыздарына байланысқаннан кейін олардың антигендік қасиетін өзгертетін қарапайым химиялық топтарды - айтады. Бұл

бейорганикалық химиялық (иод, бром, никель т.б.) заттар жатады. Олар тін нәруыздарының химиялық құрылымын өзгертіп, бөтен текті затқа айналдырудан, оған қарсы иммундық жүйе жұмылдырылады да, арнайы антиденелер немесе

сезімталдығы көтерілген Т-лимфоциттер өндіріледі. Аллергендер сырттан енетін экзогендік және организмнің

өзінде болатын эндогендік болып ажыратылады.

Экзогендік аллергендерге:

●өсімдік тектес (олардың тозаңдары, жемістері, сабақтары);

●жануарлар тектес (қан сары суы, жүн, түбіт, қайызғақ, шаш, т. б.);

● тұрмыстық (үй тозаңы, әсемдік бұйымдар, кір жуатын

338ұнтақтар т. б.);

●тағамдық заттар (құлпынай, жұмыртқа, жаңғақ, сүт

т.б.);

●өндірістік заттар (никель, мырыш, хром т.б.);

●дәрі-дәрмектер (антибиотиктер, витаминдер т.б.);

●бактериялар, вирустар, майда саңырауқұлақтар т. б. жатады.

Бұлар организмге тыныс алу, ас қорыту жолдарымен, тері, шырышты қабықтар арқылы және екпелермен түседі.

Эндогендік аллергендер (немесе аутоаллергендер) табиғи (біріншілік) және жүре пайда болған (салдарлық) болып бөлінеді. Табиғи (біріншілік) аллергендерге организмнің өзінің кейбір қалыпты тіндері (көз бұршағы, жүйке тіні, қалқанша бездің коллоиды, атабез тіні т. б.) жатады. Жүре пайда болған (салдарлық) аллергендер организмнің өзінің өзгерген тіндерінен пайда болады. Олар жұқпалардан немесе бейинфекциялық әсерлерден болуы мүмкін. Бейинфекциялық әсерлерге ыстық немесе суық температура, радийбелсенді сөулелер, улы химиялық заттар, кейбір дәрі-дәрмектер т.с.с. жатады. Инфекциялық эндоаллергендер микробтардың немесе олардың уыттарының тіндермен кешендер құруынан болатын және вирустармен туындатылатын (аралық) антигендер болады. Бұл кезде аллергендер жоғарыда көрсетілген әсерлерден организмнің өз тіндерінің нәруыздарынан құрылады. Олар нәруыздардың денатурациясы (лат. dеnаtuгаге - жаратылысын жоғалту, табиғи қасиеттерінен айрылуы) немесе детерминанттық (лат. detеrminare - анықтау) топтарын (эпитоптар делінеді) өзгертулері нәтижелерінде пайда болады. Организмде пайда болған аутоантигендер көптеген аутоаллергиялық аурулар дамуына әкеледі.

Сыртқы ортада гаптендердің мөлшері көбейген, олар организмге тері, ас қорыту және тыныс алу ағзаларының шырышты қабықтары арқылы түседі. Қалыпты жағдайда бұл тіндер бөгде заттардың организмге өтуіне тосқауыл болады. Осы тосқауылдық қызметтің бұзылуы аллергияның дамуында үлкен маңызды орын алады. Қазір терінің және шырышты қабықтардың тосқауылдық қызметтері сөлденістік иммундық

глобулин А-мен қамтамасыз етілетіні белгілі. Осы IgА-ның тұқым қуатын және жүре пайда болатын тапшылықтары бронхиалық демікпенің кейбір түрлерінің дамуында өте маңызды екені белгілі. Сонымен бірге автокөліктердің сыртқа шығаратын газдары тыныс жолдарында шырышты қабықтардың жергілікті төзімділігін қамтамасыз ететін сурфактанттың түзілуі азаюына әкелетіні байқалды. Осылардың нәтижесінде тыныс ағзаларының шырышты қабықтарының өткізгіштігі жоғарылап, сыртқы ортадан

339организмге көптеген гаптендер түседі. Олар организмнің жасушаларымен және нәруыздарымен байланысқаннан кейін оның иммундық сезімталдығын көтеретін қасиет қабылдайды.

Аллергияның жиілеуінде адамдардың қалай болса солай бақылаусыз дәрі-дәрмектерді (антибиотиктерді т. б.) қабылдауыныңда маңызы бар. Сонымен бірге, қазіргі кездегі

жұқпалы дерттерден алдын ала сақтандыру үшін қолданылатын екпелердің маңызы зор. Мәселен, көкжөтелге қарсы пайдаланылатын екпе тіндердің гистаминге сезімталдығын көтереді, кеңірдекшелердің бета-адренергиялық рецепторларын тежейді, аллергиялық антиденелердің түзілуін арттырады.

Сайып келгенде, аллергия дамуына септік жағдайлар болып:

●тұқым қуалаушылыққа бейімділік;

●организм тосқауылдарының өткізгіштігі көтерілуі;

●аллергия дәнекерлерін әсерсіздендіру жүйелердің бұзылыстары;

●әлеуметтік ықпалдар (қоршаған ортаның ластанулары,

көзқарастар бар. Солардың ішінде Кук (1930) барлық аллергиялық серпілістерді екі түрге бөлді:

● дереу дамитын аллергиялық серпілістер. Бұлар организмнің сезімталдығын көтерген аллерген организмге

қатысатын организмнің сұйықтық (гуморалдық) жүйесі арқылы дамиды деп есептелді;

● баяу дамитын аллергиялық серпілістер, сезімталдығы көтерілген Т-лимфоциттер қатысатын, организмнің жасушалық иммундық жүйесі арқылы дамиды және аллерген организмге қайталап түскеннен кейін 24—48 сағат өткен соң байқалады

атаусөзбен қатар «жоғары сезімталдық» деген атаусөзде кең тараған. Осыған байланысты аллергиялық серпілістерді дереу дамитын жоғары сезімталдық (ДДЖС) және баяу дамитын жоғары сезімталдық (БДЖС) деп ажыратады.

1968 жылы П. Джелл, Р. Кумбс аллергиялық серпілістерді төрт түрге ажыратты:

●аллергиялық серпілістердің анафилаксиялық

340(реагиндік) I-түрі;

●аллергиялық серпілістердің цитотоксиндік II-түрі;

●аллергиялық серпілістердің иммундық кешендік (комплекстік) III-түрі;

●аллергиялық серпілістердің жасушалардың қатысуымен дамитын IV-түрі. Бұлардың бірінші үш түрлері ДДЖС-қа,

төртінші түрі БДЖС-қа жатады. Көптеген аллергиялық аурулар

IV-ші түрлері бірігіп кездеседі.

Сонымен бірге бүгінгі күні иммундық бүліністердің антирецепторлық V-ші түрін ажыратады. Бұл кезде жасуша мембраналарындағы рецепторларға (β-адренорецепторларға, ацетилхолиндік, инсулиндік немесе тиреотропиндік рецепторларға) қарсы антиденелер (негізінен IgG) өндірілуінен олардың қызметтері бұзылады. Рецепторлар мен антиденелер байланысудан бұл рецепторлардың қызметтері артып кетуі немесе, керісінше, төмендеп кетуі мүмкін. Осыдан аутоиммундық бүліністер дамып, қантты диабет, тиреоидит т.с.с дерттер байқалады.

АЛЛЕРГИЯЛЫҚ СЕРПІЛІСТЕРДІҢ ПАТОГЕНЕЗІ.

Аллергиялық серпілістердің дамуы үш сатыдан тұрады:

●бірінші - иммундық серпілістер сатысы;

●екінші - патохимиялық өзгерістер сатысы;

●үшінші - патофизиологаялық бұзылыстар сатысы.

Иммундық серпілістер сатысында организмде белгілі

антигенге (аллергенге) арнайыланған антиденелер немесе сезімталдығы көтерілген Т-лимфоциттер өндіріледі. Организмге енген антиген терінің немесе шырышты қабықтардың дендриттік жасушаларымен жұтылып, өңдеуден өтеді және лимфоидтық ағзаларға тасымалданады. Онда CD4+ корецепторлары бар Т-хелпер жасушаларымен үлкен тін үйлесімділік кешені (МНС-II – ағылш. Major histocompatibility complex) молекуласының құрамындағы антигендік пептидті таныстырады. Сол себепті дендриттік жасушаларды т.б. макрофагтарды антигенді таныстыратын