KZ Патофизиология учебник

лейкоциттердің интегриндері әсерленіп, олардың жәрдемімен эндотелий жасушаларының иммундық глобулиндерге ұқсас адгезиялық молекулаларымен қатты жабысады. Содан лейкоциттер тамырдың ішкі қабығына жармасып алады да, өздерінің жалған аяқшаларын эндотелий аралық саңылау арқылы тамыр сыртына шығарады. Артынан олар белсенді

291қозғалыстар жасап, іштеріндегі құрылымдарын тамыр сыртына өткізеді (8-сурет).

Бұл кезде эндотелий жасушалары лейкоциттерден шығатын медиаторлардың әсерлерінен жиырылады. Содан эндотелий жасушалары дөңгеленіп, арасындағы саңылаулары кеңиді. Лейкоциттер шығып кеткен соң эндотелий жасушаларының

жанасуы қалпына келеді.

Эндотелий қабатынан өткен соң лейкоцитке тіректік

пен коллаген талшықтарынан тұрады. Әртүрлі ядролы лейкоциттер тіректік мембрана арқылы өту кезінде оған өздерінің ферменттерімен (эластаза, коллагеназа, гиалуронидаза) әсер етеді. Олар көрсетілген мембрананың молекулалық құрылымын өзгертіп, оның өткізгіштігін жоғарылатады. Бұл үрдісте ферменттерден басқа катиондық нәруыздарда белгілі қызмет атқарады.

8-сурет. Лейкоциттердің тамыр сыртына шығу кезеңдері.

болып екі түрге ажыратылады.

Спецификалық химиялық тартқыштарға:

●нейтрофилдердің ғана хемотаксисін туындататын интерлейкин-8-ді;

●моноциттердің хемотаксисін туындататын ЭМ-Си-Пи-1 (

ағылш. МСР-1, monocyte chemotactic protein-1)–ді;

●лимфоциттерді тартатын лимфотаксинді;

●эозинофилдерді тартатын эотаксинді – келтіруге болады.

Бейспецификалық химиялық тартқыштарға мыналар жатады:

●микроорганизмдер және олардың өнімдері (липополиқанттар, пептидтер);

●комплемент жүйесінің құрамбөлшектері (С5а), Хагеман факторы, калликреин, брадикинин;

●жасушалардың зат алмасу және бүліну өнімдері (цАМФ, коллагеннің ыдырау өнімдері);

●лейкотриендер В4, А4 тромбоксандар В2, А2 және иммундық кешендер.

Көрсетілген заттар лейкоциттердің мембранасындағы

химиялық әсерлерді сезетін рецепторларды қоздырады. Осыдан лейкоциттердің қабықтарында иондардың тасымалдануы және мембраналық потенциал өзгереді. Олардың цитоплазмасында Са2+ - иондарының мөлшері артады, содан жасуша ішілік майда талшықтардың жиырылуы болып, лейкоциттердің сыртқы пішіні өзгереді де, жалған аяқшалары пайда болады. Лейкоциттердің іштеріндегі түйіршіктері сыртқы қабығына қарай ауысады.

Лейкоциттердің қабыну ошағына шығуында белгілі заңдылық байқалады. Мәселен, алдымен нейтрофилдік лейкоциттер, содан кейін моноциттер, соңынан лимфоциттер шығады. Қабыну ошағында нейтрофилдер алғашқы 2-4 сағатта,

ал бір ядролы лейкоциттердің саны 18-24 сағаттан кейін жоғары дәрежеге жетеді. Соңғылардың ішінде алдымен моноциттер, содан кейін лимфоциттер көбейеді. Бұндай заңдылық әртүрлі лейкоциттердің беттеріндегі хемотаксис туындататын заттарды қабылдайтын рецепторлардың әртүрлі болуымен түсіндіріледі. Сондықтан әртүрлі лейкоциттер әртүрлі хемотаксис туындататын заттарға жауап қайтарады.

Экссудаттың жасушалық құрамы қабынудың пайда болу себебімен үлкен дәрежеде байланысты. Егер қабыну ірің

293туындататын микробтардың (стафилококктар, стрептококктар) әсерінен дамыса, онда экссудатта нейтрофилдік лейкоциттер басым болады, ал қабыну иммундық негізде (аллергия) болса немесе қарапайым жәндіктермен, құрттармен шақырылған болса, онда эозинофилдер көп болады. Созылмалы қабыну кезінде (туберкулез, мерез т.б.) қабынулық жалқықта бір ядролы жасушалар (лимфоциттер, моноциттер) басым болады.

Қабыну ошағында лейкоциттердің негізгі қызметі болып, бөтен бөлшектерді жұтып жеп қою (фагоцитоз) есептеледі.

Фагоцитоз кезінде жемір лейкоциттер күрделі

қорғаныстық бейімделу тетіктерін қосады. Олар желінетін бөлшектерге бактерияларды жоятын әсер етуден басқа, біршама қабыну медиаторларын (простагландиндер мен

жасушалардың бірігуін дайындайды.

И. И. Мечников барлық фагоциттерді микро-және

лизосомалардан тұратын азурофилдік түйіршіктер және лизосомалық емес ферменттері (лизоцим, негіздік фосфатаза, лактоферрин т. б.) катиондық нөруыздар мен нейтрофилдік пироген (дене қызуын көтеретін фактор) болатын ұсақ арнайы (спецификалық) түйіршіктер бар. Сонымен қатар оларда сөлденістік көпіршіктер болады. Бұлар нейтрофилдердің тамыр сыртына шығуын және олардың қабыну ошағында белсенді түрде қозғалып жүруін қамтамасыз етеді. Азурофилдік және арнайы түйіршіктердің ішкі мембраналарында Н+ - насосы болады. Ол сутегі иондарын фагоциттің цитоплазмасынан фагосоманың ішіне ауыстырады. Осыдан оның ішінде рН 4-5-ке дейін төмендейді де, ондағы микробтар тіршілігін жояды. Артынан бұл тіршілігін жойған микробтар фагосоманың ішінде азурофилдік түйіршіктердің қышқыл гидролазаларының қатысуымен ыдыратылады.

Бір ядролы фагоциттер сүйек кемігінде промоноциттерден өніп, қанға моноциттер түрінде түседі. Ары қарай қанның моноциттері тіндік макрофагтарға

айналады. Оларга гистиоциттер, лимфоидты тіннің, өкпе ұяшықтарының, іш пердесінің, өкпеқаптың макрофагтары, Купфер жасушалары, остеокластар, микроглия т.с.с. жатады. Макрофагтар, нейтрофилдерге қарағанда көптеген белсенді заттар өндіреді. Оларда:

●түзілістік үрдістерді арттыратын заттар;

●интерлейкин - 1 (эндогендік пироген, Т-хелпер жасушаларының, лимфоциттердің эмиграциясын, фибробластың

294простагландиндердің түзілуін жігерлендіреді);

●интерферон (вирустардың өсіп-өнуін тежейді, нейтрофилдерді әсерлеп, фагоцитозды күшейтеді);

●жіті қабынудың сатыларына тән нәруыздардың (α- гликопротеид, α-антитрипсин, С-реактивті нәруыз т.с.с.) түзілуін арттыратын заттар өндіріледі.

Көптеген қоздырғыштар (вирустар, бруцелл микобактериялары, сальмонелдер т. б.) тек макрофагтармен фагоциттелінеді. Макрофагтар жасушаларды (өзгерген меншік жасушаларды, ауыстырылып қондырылған тін немесе өспе жасушаларын) ыдыратып жібере алады. Бұл кезде макрофагтар жасушаларға лизосомалық ферменттер, комплемент компоненттері, тотықтырғыштар және қабыну медиаторларымен әсер етеді.

Фагоцитоз төрт сатыда өтеді: 1. жақындасу, 2. жабысу,

3. жұту, 4. қорыту. Жемір жасушалардың желінетін бөлшектерге жақындасу жолында хемотаксистің маңызы өте үлкен (жоғарыда келтірілді). Кейде желінетін затқа фагоциттердің жабысуы олардың сыртқы беттерінде микробтардың мембранасына кіретін немесе тіршілігін жойған меншік жасушалардың сыртқы беттерінде болатын молекулаларға рецепторлардың болуымен байланысты болады. Ал, көпшілік жағдайларда организмге енген микробтарға фагоциттердің жабысуы опсониндердің қатысуымен дамиды. Опсониндер қабыну ошағына өткен қан сұйығында болады. Оларға иммундық глобулиндер G және М, комплементтің С3в құрамбөлшегі, С-реактивті нәруыз, лизоцимді жатқызуға болады. Опсониндер бір жағымен желінетін затқа, екінші жағымен лейкоциттің сыртқы қабығына жабысып, оларды бірімен бірін байланыстырады. Мәселен, IgG өзінің Fab бөлшегімен микробтың бетіндегі антигенмен, Fc-бөлшегімен лейкоциттің сыртқы бетіндегі рецептормен байланысады. Осылай опсониндердің әрі микробпен, әрі лейкоцитпен байланысуын опсонизация дейді.

Желінетін зат фагоцитке жабысқаннан кейін ары қарай оның жұтылуы болады. Бұл кезде фагоцит өзінің жалған аяқшаларын шығарып, желінетін затты қоршап алады. Осының

асқын тотығына (Н2О2) айналады. Ол валенттігі өзгеріп

радикалына (ОН • ) айналады. Бұлар фагосоманың ішінде құрылады және бактериялардың қабықтарын бүлдіретін әсер етеді. Осы жолмен фагоциттердің барлық түрлері желінген бактерияларды жояды.

Оттегіге тәуелсіз бактерия жоятын әсер нейтрофилдер мен эозинофилдерде болады. Нейтрофилдердің лизосомаларында миелопероксидаза, эозинофилдерде пероксидаза ферменттері өте күшті бактерия жойғыш әсер етеді. Бұл ферменттер моноциттер мен макрофагтарда болмайды.

Миелопероксидаза (МПО) нейтрофилдердің азурофилдік түйіршіктерінде болатын фермент. Ол галоген иондарымен (жиі хлор ионымен) сутегінің асқын тотығының әрекетесуін қамтамасыз етеді де, гипохлорид анионы (OCl ‾ ) түзілуіне

әкеледі. Ол өзбетінше бактерицидтік әсер етеді немесе аммониймен, аминдермен байланысып, бактерицидтік әсер ететін хлорамин түзеді.

Осылармен қатар нейтрофилдерде басқа да бактерицидтік заттар болады. Оларға азурофилдік түйіршіктерінде болатын

296ұсақ молекулалы дефенсиндерді, арнайы түйіршіктердегі лизоцимді, микробтардың өсіп-өнуін тежейтін нәруыздарды (мәселен, олардың тіршілігіне қажетті темір ионын байланыстыратын лактоферинді) келтіруге болады.

Макрофагтардың бактерицидтік әсері оттегінің бос

радикалдарымен және азоттың сыңар тотығының (нитроксидтің) қатысуымен байқалады. Оларда өндірілетін гамма-интерферон, өспелерді жоятын фактор, интерлейкин-1 т.б. цитокиндердің әсерлерінен NO-синтаза ферментінің белсенділігі артады. Содан нитроксид (NO) түзілуі көбейеді. Ол өспе жасушаларының, бактериялардың, вирустардың өсіп-өнуін тежейді. Өйткені нитроксид нәруыздар мен нуклеин қышқылдары түзілуіне қажетті көптеген ферменттердің белсенділігін азайтады. Нитроксид супероксиданион радикалмен байланысып, пероксинитрит құрады. Ол жасушаларға уытты әсер ететін бос радикалдарға (OH • , NO ‾ ) ыдырайды.

Фагоциттердің ішінде кейбір микробтар тіршілігін жоғалтпайды. Мәселен, туберкулез таяқшалары сыртқы қапшықтарымен және фагоциттің цитоплазмасымен қоршалып, микробқа қарсы ықпалдардан оқшауланады.

Фагоцитоздың бұзылыстары.

Жоғарыда келтірілген деректерге байланысты фагоцитоздың бұзылыстары туа біткен (тұқым қуалайтын) және жүре пайда болған –деп екіге ажыратылады.

Туа біткен фагоцитоздың бұзылыстары әртүрлі гендердің ақаулары нәтижесінде:

●лейкоциттердің адгезиясы бұзылуынан;

●хемотаксис құбылысының ауытқуларынан;

●бактерия жойғыш жүйелердің ақауларынан – байқалады.

Лейкоциттердің адгезиясы бұзылуының тұқым қуатын екі

түрі белгілі. Олар интегриндердің ақауларынан немесе Е- және Р- селектиндермен байланысатын көмірсулық заттардың (лигандаларының) ақауларынан болуы мүмкін.

Хемотаксистің ауытқулары:

♣химиялық тартқыштардың жеткіліксіз өндірілуінен;

♣лейкоциттердің іштеріндегі майда талшықтар мен

түтікшелердің ақауларынан – дамуы ықтимал. Бұл кезде олардың қимыл-қозғалыстарының бұзылыстары болып, «жалқау лейкоциттер» немесе Чедиак-Хигаши синдромы дамиды.

Фагоциттердің бактерия жойғыш жүйелерінің ақаулары

мына жағдайларда:

♣НАДФН-оксидаза ферментінің гендік ақауынан оттегінің бос радикалдары өндірілуінің бұзылуы;

♣катиондық нәруыздардың ақауы;

♣ лизосомалық ферменттердің төмен белсенділігі – 297 кездерінде байқалады.

Жүре пайда болған фагоцитоздың бұзылыстары:

♣қантты диабет;

♣ауыр металдармен улану;

♣сәулесоқ ауру;

♣тамақ құрамында нәруыздар жетіспеуі;

♣стероидтық гормондармен ұзақ емдеу;

♣қартаю, т.б. – кездерінде лейкоциттердің адгезиясы, хемотаксис, бактерицидтік жүйенің бұзылыстарынан дамиды.

Бұл келтірілген жағдайлардың барлығында фагоцитоз аяқталмаған болады және жұқпалардың бүкіл денеге жайылып, тарап кетуі байқалады. Бұндай жағдайларда адам әртүрлі жұқпаларға жиі ұшырайды.

Қабынулық жалқықтың (эксудаттың) ісінулік сұйықтан (трансудаттан) айырмашылықтары.

Сонымен қорыта келгенде, қабыну ошағында жиналатын жалқықтың құрамында тамырдан шыққан сұйық, қан сұйығының нәруыздары мен электролиттері, қан жасушалары кіреді. Сол себептен қабынулық жалқықтың (эксудаттың) құрамында, ісінулік сұйыққа (трансудатқа) қарағанда, нәруыздар (2 пайыздан астам) көп болады. Егер тамыр қабырғаларының өткізгіштігі аз бүлінген болса, онда экссудатта негізінен әлбуминдер мен глобулиндер ғана болады. Өткізгіштігі қатгы көтерілген болса, онда қан плазмасынан тінге кесек молекулалық фибриноген шығады. Бұл кезде қан тамырларынан жасушалар да (эритроциттер мен лейкоциттер) шыға бастайды.

Сонымен бірге эксудатқа шыққан лейкоциттердің және жергілікті тін жасушаларының ыдырауынан көптеген ферменттер босап шығады. Сондықтан іріңді эксудатта протеолиздік, амилолиздік, липолиздік ферменттер болады. Эксудаттың меншікті тығыздығы (1,016-1,020) трансудаттан (1,004-1,010) жоғары болады.

Эксудаттың түрлері.

Қабыну ошағына шыққан жалқықтың бірнеше түрлерін ажыратады:

●Сірнелі (серозды) жалқық терінің, сірі қабықтардың қабынуларының бастапқы сатыларында пайда болады. Мәселен, күйік, вирустық жұқпалар, аллергиялық қабыну кездерінде байқалады. Оның құрамында 2-3%-дай нәруыздар (негізінен әлбуминдер), аз мөлшерде лейкоциттер және су болады. Түсі сарғыштау, мөлдір болады.

●Шырышты (катаралдық) жалқық тыныс алу жолдарының,

298ішек-қарынның шырышты қабықтары қабынғанда пайда болады. Оның құрамында мукополиқанттар мен гликопротеидтерден тұратын шырыш, сөлденістік IgA, лизоцим көп болады.

●Іріңді жалқық ірің туындататын (стрептококктардың,

стафиллококктардың, пневмококктардың т.с.с.) бактериялардың әсерлерінен пайда болады. Оның құрамында іріңдік денешіктер (бүлінген нейтрофилдер), микробтар, бүлінген тін жасушалары т.б. болады. Іріңде бүлінген жасушалардан босаған гидролиздік ферменттер көп болғандықтан, олар айналасындағы сау тіндерді ыдыратып жібере алады.

●Қан араласқан (геморагиялық) жалқық - қан тамырларының тіректік мембраналарында ауыр бүліністер болғанда пайда болады. Жалқықтың құрамында эритроциттер көп болады. Осындай жағдай тұмаудың нәтижесінде пневмония дамуы, күйдіргі ауруы кездерінде байқалады.

●Фибринді жалқық - қабыну ошағында қан тамырлары

қабырғаларының өткізгіштігі тым қатты көтеріліп кеткенде, тамыр сыртына фибриноген артық шығуынан пайда болады. Ол бүлінген тінмен жанасудан фибринге айналады. Бұндай жағдай күл ауруы және сатқақ ауруы (дизентерия) кездерінде байқалады.

●Шірік жалқық – ауасыз (оттегісіз) жерде өсетін бактериялардың әсерлерінен болады. Мәселен, қалың бұлшықет ішіне оқпен анаэробтық жұқпа түсуінен газдық гангрена дамуы шірік жалқық дамытады.

●Араласқан жалқық – келтірілген жалқық түрлерінің

бірнешеуінің араласуынан болады.

Эксудацияның маңызы.

Қабыну ошағына қан сұйығы мен нәруыздарының және лейкоциттердің шығуының жағымды және жағымсыз жақтары болады.

Жағымды жақтары:

♣қабыну ошағындағы микроб уыттарын т.б. зиянды заттарды сұйылтады;

♣қан нәруыздарымен шығарылған антиденелер мен ферменттер микробтарды және олардың уыттарын ыдыратады;

♣лейкоциттер бактерияларды фагоциттейді;

♣қабынудан пайда болған уытты өнімдер денеге тарап кетпей, қабыну ошағында ұсталып тұрады.

Жағымсыз жақтары:

♣қабыну ошағына шыққан сұйық қан тамырларын қысып, тіндердің оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етілуін бұзады;

♣қабынулық жалқық сезімтал жүйке аяқшаларын қысып, ауыру сезімін туындатады;

негізігі орын беріледі.

Пролиферацияны сергітетін және тежейтін қабыну медиаторлары болады.

Сергітетін медиаторларға:

●эпидермистің өсу факторы, жасуша мембраналарындағы тирозинкиназалық рецепторларды әсерлеп, эпителий жасушалары мен фибробластардың өсіп-өнуін сергітеді;

●өзгерген α-өсу факторы, тирозинкиназалық рецепторлар арқылы әсер етеді;

●тромбоциттердің өсу факторы, тромбоциттерде, макрофагтарда, эндотелий жасушаларында, тегіс салалы ет

жасушаларында өндіріледі және фибробластардың, тегіс ет жасушаларының, моноциттердің өсіп-өнуін сергітеді;

●фибробластардың өсу факторы, әсерленген макрофагтарда өндіріледі де, фибробластардың өсіп-өнуін және жаңа қан тамырлары өсуін арттырады;

●эндотелийдің өсу факторы, эндотелий жасушаларының өсіп-өнуін арттырып, жаңа қан тамырлары өсуін сергітеді;

●интерлейкин-1, макрофагтарда өндіріледі, Т- лимфоциттерінің өсіп-өнуін арттырады.

өсіп-өніп кетуіне әкеледі. Осыдан полиартриттердің нәтижесінде буындардың сыртқы пішіні бұзылады. Бұл әсіресе жүрек қақпақшаларының, ми қабықтарының қабынуы кездерінде өте қауіпті. Сондықтан қабыну ошағында дәнекер тіні жасушаларының өсіп-өнуі белгілі мөлшерде шектеліп тұруы қажет.

Пролиферацияны тежейтін медиаторлар:

●өспелерді жоятын фактор - макрофагтарда, табиғи жендет жасушаларында өндіріледі;

●өзгерген β-өсу факторы - эндотелий жасушаларында, тромбоциттерде, Т-лимфоциттерінде, макрофагтарда өндіріледі және қан плазмасында әсерленеді. Аз мөлшерлерде бұл фактор тромбоциттердің өсу факторы түзілуін сергітеді, фибробластардың коллаген және фибронектин түзуін арттырады. Ал, бұл фактор тым артық болып кетсе, онда, керісінше, пролиферацияны тежейді;

●γ-интерферон, макрофагтарда өндіріледі;

●Эй-Пи-Си (АРС, ағылш. Adenomatosis polyposis coli)

нәруызы; Ол Эй-Пи-Си супрессор генмен қадағаланады.

●адгезиялық молекулалар: кадгериндер мен интегриндерде көрші жасушалардың өсіп-өнуін тежейді.

Сонымен, қабыну ошағында жоғарыда келтірілген пролиферацияны тежейтін дәнекерлер өндіріледі де, жергілікті тіннің өсіп-өнуі белгілі мөлшерде ұсталынып тұрады.

Сайып келгенде, тіннің кішігірім бүліністерінде бүлінген тін толық қалпына келуімен аяқталады. Тым көп

айырмашылықтары бар (16-сызбанұсқа). Созылмалы қабыну дер кезінде дұрыс емделмеген қауырт қабынудың нәтижесінде дамуы немесе өз бетінше бірден созылмалы болып басталуы