KZ Патофизиология учебник

жасушаларды ыдыратып, тіршілігін жояды.

Гендік құрылымдарының бұзылыстары.

ДНК молекуласының құрылымы бұзылуы немесе оның ыдырап кетуі жасуша тіршілігінің жоғалуына жиі әкеледі. Оның бүліністері мына себептерден болуы ықтимал:

●ДНК молекуласына өте күшті иондағыш сәулелер, бос радикалдар, майлардың гидроасқын тотықтары т.б. әсер етулерінен оның құрамбөлшектері бүлінеді;

●нуклеаза ферменттері қатты әсерленіп кеткенде ДНК ыдырайды;

●белсенділігі қатты көтерілген трансфераза ферменттерінің әсерлерінен нуклеотидтердің арасындағы байланыстар үзіліп, ДНК молекуласын ыдыратады.

Осыдан:

♣гендердің мутациясы;

♣дерттік гендердің (мәселен, онкогендердің, апоптоздық гендердің) әсіреленіп кетуі;

♣тіршілікке маңызды (мәселен, ферменттердің түзілуін қадағалайтын) гендердің белсенділігі төмендеп кетуі;

♣геномға бөтен текті ДНК (мәселен, вирустың ДНК-сы) еніп кетуі (трансфекция);

♣бүлінген ДНК молекуласының қалпына келуі бұзылуы – тектік ақпараттың бұзылыстарына әкеледі. Бұндай

өзгерістер сау жасушаның өспе жасушасына айналуында маңызды орын алады.

Жасуша қызметтері реттелулерінің бұзылыстары.

Тін жасушалары жүйкелік-эндокриндік, паракриндік және аутокриндік жолдармен реттелінеді. Осыған байланысты ағза мен тіннің жүйкеленуі бұзылғанда жасушаларда дистрофия дамып, мүшенің семіп қалуы болады. Ішке сөлденістік бездердің гормондарының тым артып кетуінен немесе олардың

құрылымдық және функциялық өзгерістерді айтады. Олар мына жолдармен дамуы мүмкін:

●қалыпты жағдайларда жасушаларда кездеспейтін ауытқыған заттардың түзілуімен (мәселен, нәруыздардың күрделі қанттармен кешендері - амилоидтар түзілуі);

●бір қоспалардың басқа қосындыларға артық ауысып кетуімен (мәселен, көмірсуларының майларға, көмірсулары мен майлардың нәруыздарға ауысуы);

●жасуша ішілік құрылымдардың немесе заттардың ыдырап кетуімен (мәселен, мембранадағы нәруыздық-липидтік кешеннің ыдырауы);

●жасушалар мен жасуша аралық заттарда органикалық және бейорганикалық қоспалардың сіңбелері пайда болуымен

(мәселен, атеросклероз кезінде артериялардың ішкі қабығы жасушаларында төмен тығыздықты липопротеидтер мен Са2+ - иондарының сіңбелері болуы).

Зат алмасуларының бұзылу түрлеріне қарай нәруыздық (диспротеиноздар), майлық (липидоздар), көмірсулық, пигменттік, минералдық дистрофияларды ажыратады. Олардың жеке тобына жинақталу аурулары жатады.

Дисплазиялар - жасушалардың құрылымы, зат алмасулары мен атқаратын міндеттемелерінің тұрақты өзгерістерімен қабаттасатын олардың дамуындағы нақтыланудың бұзылыстары.

Жасушаның нақтылануы оның тектік ақпаратына байланысты. Жасушалық дисплазия өспе өсуіне тән құбылыс. Бұл кезде

жасушалардың көлемі ұлғаяды, пішіні өзгереді, олардың ішінде әртүрлі қоспалар пайда болады. Жасуша ішілік

жасуша ішінде ацидоз дамуы т.с.с. жатады.

Бүліндіргіш ықпалдарға жасушаның бейімделу жолдары.

Бүліндіргіш әсер әлсіз, немесе жасушаның қалпына келу қабілеті жақсы болғанда, қорғаныстық-икемделістік тетіктер қосылады. Олар әртүрлі бағыттарда болады:

●жасушаның энергиямен қамтамасыз етілуіне қажетті:

♣жасуша глюкозаны оттегісіз ортада ыдыратып

ферменттердің белсенділігін арттырады;

♣митохондрийлар ұлғайып, олардың гипертрофиясы

дамиды;

♣жасуша ішінде АТФ энергиясын тасымалдауға қатысатын ферменттер (адениннуклеотидтрансфераза, креатинфосфокиназа) әсерленеді;

♣АТФ энергиясын пайдалануға қажетті ферменттердің (АТФ-азалардың) белсенділігін күшейтеді;

♣жасуша өзінің атқаратын қызметін шектеп, энергияға деген мұқтаждығын азайтады;

♣жасушада, энергия жұмсауды қажет ететін, түзілістік үрдістер азаяды.

●жұқпаларға, химиялық улар мен уыттарға қарсы:

♣микросомалық ферменттердің белсенділігі артып, уытты заттарды тотықтыру, тотықсыздандыру, метил тобынан айыру т.б. жолдармен уытсыздандырады;

♣эндоплазмалық торшалардың, рибосомалардың, Голдж кешенінің қызметтері артуы ауру туындататын инфекциялық, химиялық заттарды ыдырататын ферменттердің, нәруыздардың, гормондардың, вирустарға қарсы интерферондардың түзілуін күшейтеді;

♣жасуша буферлік жүйелерін қосып, қышқылдық-сілтілік үйлесімді реттейді.

●жасуша мембранасы бүліністеріне қарсы:

♣антиоксиданттық ферменттердің ( супероксиддисмутаза, каталаза, глютатионпероксидаза т.б.) түзілуін арттырады;

♣бүлінген мембрана бөлшектерін қалпына келтіреді.

●ДНК молекуласының гендік ақаулары кездерінде:

♣бүлінген немесе бөтен текті бөлшегін дер кезінде тауып аластайды;

♣оның үзілген жерлерін жояды;

♣оның бүлінген бөлшегін қалыпты бөлшектермен ауыстырады;

♣онда транскрипция, трансляция үрдістерін қалпына келтіреді.

Артынан жасушаның және оның кейбір бөлшектерінің

қалпына келуі (регенерациясы), гипертрофиясы мен гиперплазиясы дамиды.

Осы келтірілгендермен бірге бүгінгі күні жасушаға бүліндіргіш ықпал (температураның өзгерістері, гипоксия, химиялық заттар,

вирустық жұқпа т.с.с.) әсер еткенде арнайы бір нәруыздар өндірілетіні белгілі болды. Ол нәруыздарды ағылшынша - heat shock proteins (HSP), орысша - белки теплового шока

326немесе белки стресса дейді, ал қазақша оларды ауырпалық нәруыздары деуге болады. Бұл нәруыздар жасушаны бүліндіргіш ықпалдардан қорғап, оның тіршілігін сақтап қалуға көмектеседі. Олардың ішінде молекулалық массасы 70 000 (hsp 70), 90 000 (hsp 90) ауыртпалық нәруыздары кең тараған. Бұлар басқа нәруыздардың жиналуын, жиырылып жазылуын реттеуге қатысады. Осыдан жасушада нәруыздық топтамалардың жиналып қалуынан сақтандырады, жасушаның төзімділігін көтереді.

Жасушаның бүлінген бөлшектері фагоциттерді өзіне тартатын заттар шығарады. Фагоциттер бүлінген бөлшектерді жеп қояды. Жасуша ішіндегі құрылымдардың гиперплазиясы дамып, жойылған жасуша бөлшектерінің орны толтырылады. Гиперплазия молекулалардың деңгейінде (гендердің саны артуы, жаңа молекулалардың түзілуі күшеюі), жасуша ішілік құрылымдарда (митохондрийларда, рибосомаларда, лизосомаларда ж. б.) және жасушалық деңгейлерде байқалады. Көрсетілген икемделістік тетіктер жеткіліксіз болғанда жасушаның тіршілігі қайтымсыз жоғалады.

ЖАСУША БҮЛІНІСТЕРІН ЕМДЕУ ЖОЛДАРЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ.

Жасуша бүліністерін емдеу ең алдымен шақырған себепкер ықпалды аластауға бағытталуы қажет. Сонымен бірге бүлінген жасушалардың мембраналарын тұрақтандыратын дәрі-дәрмектер пайдаланылады. Мембраналардың бүліністерінің негізінде еркін радикалды тотығу мен май қышқылдарының асқын тотығуы болғандықтан оларды ескертетін табиғи және жасанды антиоксиданттар қолданылады. Мембраналарда фосфолипаза, липаза, протеаза ферменттерінің белсенділігі көтерілуіне қарсы олардың бәсеңсіткіштері пайдаланылады. Жасуша ішіне Са2+ иондары көп енуінен сақтандыру үшін кальцийдің шабан өзекшелерінің тежегіштері қолданылуы қажет. Сонымен бірге мембраналарды тұрақтандыратын дәрі-дәрмектер (глюкокортикоидтық, анаболизмдік гормондар), адреноблокаторлар пайдаланылады.

Иммундық жүйенің бұзылыстары

Иммундық жүйенің бұзылыстары мына түрлерде болуы ықтимал:

●туа біткен немесе жүре пайда болған иммундық тапшылықты жағдайлар;

●аутоиммундық дерттер;

●аллергиялық серпілістер;

ИММУНДЫҚ ТАПШЫЛЫҚТЫ ЖАҒДАЙЛАР.

Иммундық жүйенің бір немесе бірнеше құрамбөлшектерінің

327болмауынан организмнің жұқпаларға төзімділігі төмендеуімен көрінетін жағдайларды иммундық тапшылықты жағдайлар дейді.

Иммундық тапшылықты жағдайларды (ИТЖ) туа біткен (біріншілік) және жүре пайда болған (салдарлық) – деп екіге ажыратады. Туа біткен ИТЖ ұрпақтан ұрпаққа тарайтын тұқым қуалайтын негізде дамиды. Салдарлық ИТЖ әртүрлі дерттер кездеріндегі организмнің өзінде пайда болған - эндогендік және адамды қоршаған ортаның химиялық заттармен немесе иондағыш сәулелермен т.б. ластанулары нәтижесінде сырттан әсер ететін ықпалдардан пайда болған – экзогендік болып ажыратылады.

ИТЖ кездерінде организмнің жұқпаларға төзімділігі азайып кетеді. Содан сәл суық тиюден, тіпті қалыпты жағдайларда дерт туындатпайтын жұқпалардың әсерлерінен жұқпалы аурулар жиі байқалады. Бұл кездерде, жұқпалы аурулармен қатар, аллергиялық серпілістер, аутоиммундық бүліністер дамиды және кейде тіпті өспелер өсуіне қауіпқатер төнеді.

Туа біткен (біріншілік) иммундық тапшылықтар. Иммундық жүйеде тұқым қуалайтын тектік ақаулардың

нәтижесінде организмнің қорғаныстық қабілетінің бұзылуынан дамитын аурулардың тобын туа біткен иммундық тапшылықтық – дейді. Олар әртүрлі жұқпалы аурулардың бала жастан дамуымен көрінеді және адамның ерте өліміне әкеледі. Бұл тапшылықтар өте сирек кездеседі, мәселен, 100 мың жаңа туған балалардың арасында біреу болуы мүмкін. Дегенмен олардың, қарапайым әдістермен аңғарылмайтын, өте жеңіл түрлері жиі болатындықтан оларға назар аудармауға болмайды.

Имундық жүйенің басым бүлінген бөлшегіне қарай біріншілік иммундық тапшылықты:

● иммунитеттің жасушалық тетіктерінің басым бүліністерімен көрінетін иммундық тапшылық; Бұл тобына Т- жасушалары дамуы бұзылудан, олардың және фагоциттердің қатысуымен болатын иммунитеттің жасушалық тетіктері бүліністерінен дамитын иммундық тапшылықтар жатады.

●иммунитеттің сұйықтық (гуморалдық) тетіктерінің басым бүліністерімен көрінетін иммундық тапшылық; Бұл топтағы иммундық тапшылықтарға В-жасушалары мен сұйықтық иммундық жауапқа қатысатын, иммундық глобулиндердің түзілуне қажетті, Т-хелпер жасушаларының дамуы бұзылудан және комплементтің құрамбөлшектерінің дерттік өзгерістерінен пайда болатын аурулар жатады.

●осылардың біріккен бүліністерімен көрінетін иммундық

тапшылық – деп ажыратады. Бұл тобына Т- және В-

328лимфоциттері дамуының ерте, оларға ортақ, сатыларында жасушалардың нақтылануы бұзылыстарына әкелетін тектік ақаулардан дамитын аурулар жатады.

Біріншілік иммундық тапшылықтар кездеріндегі бүліністердің терең молекулалық негіздері анықтала бастады. Мәселен, біріккен иммундық тапшылықтардың даму негізінде гендердің мутациясы нәтижесінде пуриндердің алмасуына қатысатын аденозиндезаминаза мен пуриннуклеотидфосфорилаза ферменттерінің ақаулары жатады. Бұл иммундық тапшылықтың басқа ауыр түрінде антигенді танитын рецепторлардың түзілуін қадағалайтын гендердің ақауы болатыны анықталды. Бұл гендер рекомбиназа ферментінің түзілуін қадағалайды. Сондықтан көрсетілген фермент түзімейді де, антигенді тану болмайды.

Антиденелер өндірілуінің гендік бұзылыстары:

●В-лимфоцитерінің дамуына жауапты гендердің ауытқулары;

●иммундық глобулиндер түзілуне жауапты гендердің ауытқулары;

●Т-хелпер жасушаларының белсенділігін анықтайтын гендердің ауытқулары – кездерінде байқалады.

Мәселен, қанда гамма-глобулиндердің болмауымен көрінетін агаммаглобулинемия немесе Брутон ауруы. Бұл ауру Х- хромосомасымен тіркесіп ұрпақтан ұрпаққа беріледі және ол кезде В-лимфоциттерінің дамуы болмайды. Өйткені бұл

дамуы тоқтап қалады. Содан антиденелердің түзілуі болмайды.

Біріншілік иммундық тапшылықтың екінші бір түрі гипер-IgM- синдром делінеді. Оның даму негізінде Т- лимфоциттерінің әсерленуі кездерінде олардың сыртқы

жасушаларының сыртқы беттеріндегі CD-40 молекуласымен

өзара әрекетесуі нәтижесінде В-лимфоциттерінің антиденелер өндіретін плазмалық жасушаларға айналуы болады және антигенге қарсы арнайы антиденелер түзіледі. Сондықтан CD-

иммундық глобулиндер түзілмейді. Сол себепті иммунитеттің сұйықтық (гуморалдық) тетіктері бұзылады.

Кейде иммундық глобулиндердің жекелеген түрлерінің өндірілуі бұзылады. Солардың арасында IgA түзілуінің

329тапшылығы ең жиі кездеседі. Бұл кезде В-лимфоциттерінің сыртқы беттерінде IgA болады. Бірақ олар IgA – антидене түзетін плазмалық жасушаларға айналмайды.

Біршама біріккен иммундық тапшылықтар жасуша (нейтрофилдердің, моноциттердің, макрофагтардың) мембраналарындағы жабыстырғыш (адгезиялық) молекулалардың түзілуін қадағалайтын гендердің ақауларынан дамиды. Осыдан көрсетілген жасушалардың ауысып қонуы (эмиграциясы) және басқа жасушалармен өзара әрекеттесулері бұзылады. Мәселен,

L-селектинмен танылатын β2–интегриндер мен көмірсуларынан тұратын жабыстырғыш молекулалардың өзара әрекетесулерінің тектік ақауларынан дамитын иммундық тапшылықтар. Бұл кезде лейкоциттердің адгезиясы (жабысуы) болмайды. Содан нейтрофилдердің фагоцитоздық қызметі әлсіреп, адамның іріңді жұқпаларға төзімділігі азаяды.

Комплемент жүйесінің жеткіліксіздігі олардың дәстүрлі және жанама жолдармен әсерленулері бұзылғанда кездеседі. Әдетте комплемент жүйесінің жекелеген құрамбөлшектерінің болмауы адамның кейбір жұқпаларға төзімділігін аздап қана төмендетеді. Тек, C1q тежегішінің тапшылығы кезінде, қан

тамырларына белсенді әсер ететін, C5а , С3а құрамбөлшектерінің жиналып қалуынан қан тамырлық және жүйкелік ісіну дамиды.

Цитокиндердің түзілуін қадағалайтын гендердің ақауларынан дамитын иммундық тапшылықтар өте сирек кездеседі. Бір цитокиндердің атқаратын міндетін екіншілері

атқара беретін болғандықтан олардың әсерлері тым артып кетуі ықтимал. Тек тектік ақау көптеген цитокиндердің қызметтерін бұзғанда ғана иммунитеттің ауыр бүліністері байқалады. Мәселен, интерлейкиндер 2, 4, 7, 13, 15 рецепторларына ортақ γ-тізбегі түзілуін қадағалайтын геннің ақауы кезінде иммундық тапшылық дамиды.

Жасуша мембраналарындағы CD43 сиалопротеин түзілуін қадағалайтын геннің ақауы нәтижесінде Вискотт-Олдрич

жасушалардың қимыл қозғалысы азаяды, олардың өзара әрекетесулері бұзылады. Содан иммунитет дамуы әлсірейді.

Салдарлық (жүре пайда болған) иммундық тапшылықтар. Салдарлық немесе жүре пайда болған иммундық

тапшылықтық – деп жарық дүниеге келгеннен кейін, тектік құрылымдардың өзгерістеріне тікелей байланысты болмай, сыртқы немесе ішкі ықпалдардың әсерлерінен дамитын организмнің иммундық қорғанысы бұзылуын айтады. Олар белгілі бір дерттердің немесе бүліндіргіш ықпалдардың

330әсерлерінен дамиды – деп есептеледі. Дегенмен олардың дамуында тұқым қуалаушылыққа бейімділіктің маңызын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені организмде әртүрлі ықпалдарға иммундық жүйенің сезімталдығы өзгеріп, құбылып тұрады және ол адамның тегіне байланысты болады. Бірақ адамның тектік ерекшеліктері өз беттерінше салдарлық иммундық тапшылықтың дамуына әкелмейді. Ол дамуы үшін қосымша әсер ететін ықпал болуы қажет.

Салдарлық иммундық тапшылық адамдардың арасында жиі кездеседі. Ол иммундық жүйенің ауытқуларына әкелетін:

●ашығудан, нәруыздардың, витаминдердің, темір, мырыш, мыс т.б. микроэлементтердің жеткіліксіздігінен;

●жұқпалардан, әсіресе вирустық жұқпалардан кейін;

●ішке сөлденістік бездердің ауруларынан (қантты диабет, Иценко-Кушинг ауруы т.с.с.);

●ауыр жарақаттардан, хирургиялық операциялардан, қансыраулардан кейін;

●күйіктік ауруынан;

●қоршаған ортаның радийбелсенді сәулелермен, химиялық заттармен (пестицидтермен, өндірістердің қалдықтарымен) ластануларынан;

●әртүрлі ауыртпалықтар (стресстер) нәтижесінде;

●өспелерді емдеуге қолданылатын дәрі-дәрмектердің әсерлерінен - дамиды.

Жаңа туған нәрестелер мен қарттарда да осындай жағдай байқалады.

Иммундық тапшылықтың негізгі көрінісі болып, тіпті қалыпты жағдайларда дерт туындатпайтын жұқпаларға организмнің төзімділігі төмендеп кетуі және дамыған қабынудың ұзаққа созылып, созылмалы түрге ауысуна бейімділігі есептеледі.

Салдарлық иммундық тапшылықтықтың көптеген көріністерінің негізінде осы жүйе жасушаларының тіршілігін жоғалтуы жатады. Ол жасуша мембраналарының тұтастығы бұзылыстары нәтижесінде некроз дамуынан немесе ДНК молекуласының бүліністерінен апоптоз үрдісінің өршіп кетуінен болады. Лимфоциттердің апоптозы көптеген дәрі-