17) Парниктік газдар. Жаһандық жылыну.

Парниктік газдар – бұл жер бетінің және күннің жулу сәулесін (ИҚ) жұтатын және оны қайтадан сәулелендіру арқылы тропосфераға жылуды қайтаратын ауада қорғаушы қабат түзетін қосылыстар. Нәтижесінде сол аймақта температура көтеріледі. Парниктік газдарға көмір қышқыл газы, су буы, метан, фреондар, азот оксидтері және т.б. Осы жазылған ретпен олардың ауадағы мөлшері азаяды және соған сәйкес олардың қорғағыштық үлесі де солай болады.

Қазіргі кезде парниктік эффектің болуы 60% адам қызмет нәтижесінде бөлінетін көмір диоксидіне (жылына 250 млн. т астам) байланысты. Сонымен қатар атмосферадағы оның мөлшері уақытқа байланысты түзу сызықтық байланыста өсуде.

Парниктік газдардың ішінде бұл негізгі компонент көміртек диоксиді атмосфераға тереңдегі шөгінді жыныстардың тотығуынан, жанар таулар мен магмалық процестерден және биотаның тіршілігі нәтижесінде түседі. Оның бұл түсу жылдамдығы байланысатын мөлшерімен жылдамдығына тең болып тепе-теңдік қамтамасыз етілген. Бірақ өндірістік революциядан соң (XVIII ғасыр) тепе-теңдік бұзылып, тропосферадағы СО₂ мөлшері жуықтап жылына 0,34% өсіп отырып, қазіргі кезде нормадан әлдеқайда жоғары болып 31% асып отыр.

Келесі компонент метан, бұл газ концентрациясы ХІХ-ғасырда 2-3 есе өсіп, тепе-теңдік баяғыда бұзылған. Оның көзі күріш алқаптары, мал қоралар, кен қазба жұмыстары және бұлардың көлемі әліде өсуде.

Фреондар – бұл фторхлоркөмірсутектер қоспасы (CF₃Cl, CF₂Cl₂ және т.б.). Олардың синтезі өткен ғасырдың 30-шы жылдарында басталып қазір оның атмосферадағы мөлшері жыл сайын 5-10% өсуде. Бірақ бұның өсуін де тоқтату әзірше мүмкін емес.

Ауада N₂O мөлшерінің XIX-ғасырдан қазірге дейін өсуі 20% асып отыр. Оның атмосферадағы концентрациясы (1% төмен) аз болғанымен динамикасы қорқытуда. Оның негізгі көзі минералды тынайтқыштар өндірісі мен қолданылуы.

Ауадағы күкірт қосылыстарынан ең көп тарағаны (мөлшерінің азайту ретімен): SO₂ (1 мг/м³ қала ауасында), COS, CS₂, H₂S, (CH₃)₂S, SO₄^2-. Бір жылда табиғи процестер нәтижесінде түрлі микроорганизмдердің биоқалдықтарды жойуы, өрттер және т.б. атмосфераға 30-40 млн т күкірт қосылыстарын, ал адам қызмет нәтижесінде 60-70 млн т тек күкірт диоксиді түседі.

Антропогенді қызмет отын жағумен, металлургия, химия, мұнай өндегіш өндірісімен және т.б. байланысты. 1 млн.т көмір жанған кезде 25 мың кг күкірт оксид түрінде бөлінеді.

Ғаламдық жылыну — XX және XXI ғасырлардағы Жер атмосферасы мен Дүниежүзілік мұхиттың орташа-жылдықтемпературасының біртіндеп өсу процесі.

Климаттың өзгеруін зерттейтін БҰҰ-ның мемлекетаралық эксперттер тобының пайымдауынша (және Үлкен Сегіздік елдерінің ұлттық академияларының келісімімен) XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап жердің орташа температурасы 0,7 °C көтерілді және соңғы 50 жылдағы жылыну процесінің көп бөлігі адамзаттың кесірінен орын алған, бірінші кезекте газдардың атмосферағашығарылуынан туындаған көмірқышқыл газы (CO²) мен метанның (CH⁴) «көшетхана эффектісі» (Greenhouse effect).

IPCC ұйымының климаттық модельдерге байланысты алынған мәліметтері бойынша: XXI ғасырда Жер бетінің орташа температурасы 1,1 °C-тан 6,4 °C-қа көтеріледі-мыс. Ал кейбір аймақтарда керісінше сәл төмендейді.

Дүниежүзілік мұхит деңгейінің өсуімен қатар ғаламдық температураның да өсуі атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің өзгеруіне алып келеді. Нәтижесінде табиғи катаклизмдер жиілеуі мүмкін, мысалы: су тасқындары, қуаңшылықтар, дауылдар және басқалары, жапа шеккен аймақтарда ауылшаруашылық өнімдерінің мөлшері төмендейді және басқа аймақтарда жоғарлайды (көмірқышқыл газы концентрациясының көтерілу есебінен). Жылыну процесі — мұндай құбылыстардың масштабы мен жиілігін жоғарлатуы ықтимал.

Климаттың жылынуынан келесі қауіп туындауы мүмкін: кейбір жануар немесе өсімдік түрлерінің таралу аймағының полярлық зоналарға ығысуы; жаға зоналары мен аралдарда мекендейтін саны аз түрлердің жойылуы^[1].

Кейбір зерттеушілердің ойынша, ғаламдық жылыну — бұл тек миф, ал кейбіреулері бұл процеске адамның қатысы мүлдем жоқ деп санайды. Бірен-саран зерттеушілер ғаламдық жылынуға сенгенімен, климатқа қатты әсер ететіндердің бірі - бұл өндірістік қалдықтар дегенге сенбейді.