Baha

Соңғы онжылдықта Қазақстан Республикасының территориясында жерге орналастыру жаңа негізде қалыптасты: жерге деген мемлекеттік монополия жойылды, жерді ақылы пайдалану жүйесі енгізілді. Ауыл шаруашылық алаптарының басым бөлігі мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында болды, көптеген жерге орналастыру, жер кадастры жұмыстары жүргізілді.Қазіргі таңда жер нарығында қарқынды дамып жатқан ауыл және қала маңы жер нарығы болып табылады.Жер нарығы – сауда нарығына ұқсамайды, ол  бір орында тұрмайды және бір орында тұруы да мүмкін емес және онда жер учаскелерінде көптеген операциялар жүргізіледі. Бұл – жердің халықтың экономикалық өмірінен тәуелсіздігімен және өзіндік ерекшелігімен түсіндіріледі. Жерді қолдан жасап алуға, өндіріп алуға болмайды, ол табиғи ресурс, халқымыздың қазынасы. Жердің тағы бір ерекшелігі – орнының тұрақтылығы. Жер учаскесінің бағасы орналасқан орнына тікелей байланысты. Оған қоса жер учаскесінің бағасына табиғи жағдай да әсер етеді: топырағы, межесі, бедері, қойнауы.

Жер табиғи зат ретінде, адам әрекетінің әсерінсіз келесідей қасиеттерге ие: жердің ең басты қасиеті – ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында топырақ жамылғысы сапасынан тәуелді. Топырақ жамылғысы жердің сұраныс бағасына да үлкен әсер етеді, оның пайдасы, мақсатты пайдаланылғанда және еңбек процесімен қосылғанда азық алу көзі болып табылады. Жердің кеңістік шектелуі ондағы өнім алудың шектелуін көрсетпейді, тек сол табиғи шептермен шектелген ауданда ғана пайдалану қажеттілігі мен мүмкіндігін көрсетеді. Жердің белгілі бір табиғи шептермен шектелуі жер рентасының пайда болуының себебі болып табылады.Жердің орны тұрақты болғандықтан, тұрған орныңда ғана пайдаланылады. Жер учаскесінің орналасқан орны экономикалық -әлеуметтік, әкімшілік және табиғи факторларын анықтайды.Жердің тағы бір ерекшелігі, басқа құралдармен алмастыруға келмейді, яғни жердің орнына басқа ешқандай құралды пайдалануға келмейді. Жер ресурстарының шектеулілігіне байланысты жердің құнарлылығын сақтау және арттыру мақсатында, қосымша қаржыны қажет етеді.Жер учаскесіндегі топырақ жамылғысы, тұйықталған су, орман, ғимараттар онымен үзілмес байланыста болады.

Жер нарығының ерекшелігі – жер учаскесінің пайдаланылуында, жерге зат ретінде, сұраныс пен ұсыныстың болуы.Жер көп қасиетті, табиғи объект ретінде экологиялық функцияны атқарады. Топырақ сияқты, жердің жоғарғы қабаты немесе кеңістік базисі ретінде шаруашылық объектісі  болады, ол экономикалық қатынастарға байланысты. Сонымен қатар, адамдардың өмір сүру ортасы ретінде әлеуметтік ролі бар. Мемлекет территориясы ретінде саяси сипатқа ие.Жер нарықтық экономикада зат ретінде кеңістік қызметін атқарады. Нәтижесінде қоғамның және жеке адамның қызығушылығына шек қойылады. Сол үшін нарықтық қатынастардың пайда болуы, жер учаскелерінің тіркелуіне, санағына жоғары талап қояды. Жер ең басты жылжымайтын мүлік объектісі және кеңістік базисі.Жер нарығы көптеген нарықтық элементтерден құралған қиын жүйеден тұрады. Ол екі бөлшекке бөлінеді: бірінші реттік және екінші реттік нарығы.Бірінші реттік нарығы мемлекетпен жеке тұлғалар, мемлекеттік емес заңды тұлғалар арасындағы қатынастарды қамтамасыз етеді. Сату-сатып алу институты пайда болған сәттен бастап республикада мемлекетпен сатылған жер учаскесі және жер иелену құқығы бойынша 58,2 мың іс жасалып, тіркелген. Жеке меншік – жер нарығының жалғыз міндеті емес. Сондықтан, зерттеудің мақсаты – мемлекетпен берілетін, сатылатын, бірінші жер нарығының жолдарын, сонымен бірге жер нарығы учаскесінің құрылымын, бірінші реттік нарығы қатысушыларының қызығушылығын және жер учаскесіне қойылған талаптардың себебін анықтау қажет.

Жер учаскесінің мемлекетпен жеке меншікке пайдалануға берілуі 1 суретте көрсетілген.Жеке меншікке келесі мақсаттарда пайдалануға жер учаскелері берілуі мүмкін: өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізуге, бағбандыққа және саяжай құрылысына.Жеке тұлғалардың және заңды тұлғалардың жеке меншігінде: жер учаскелері, құрылыс астындағы немесе құрылыс жері, сонымен бірге тұрғын үйлер немесе тұрғын үй салуға берілген жер учаскесі белгіленген мақсатта болады.

Мемлекет-пен жер учаскелері-нің жеке меншікке берілуі	Мемлекет-пен жер учаскелері-нің жеке меншікке сатылуы	Мемлекет- пен жер учаскелерінің мемлекеттік кәсіпорындарға тұрақты пайдалануға берілуі	Мемлекет- пен жер учаскелері- нің уақытша пайдалануға берілуі	Мемлекет-тік арнайы гранттар
1.Өзіндік қосалқы шаруашы-лық жүргізуге, бағбандыққа және саяжай құрылысын,тұрғын үй салу үшін бекітілген норма бойынша; 2.Кондоми-ниумның пайда болуы	1.Құрылыс астындағы немесе құрылыс жері, сонымен бірге тұрғын үйлер немесе тұрғын үй салуға берілген жер учаскесі бекітілген норма бойынша; 2.Өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізуге, бағбандыққа және саяжай құрылысын, тұрғын үй салу үшін бекітілген норма бойынша	1.Заңды тұлғаларға ғимараты бар, объектісінде кондоминиумы бар, шаруашылық жүргізу немесе басқару құқығымен; 2.Заңды тұлғаларға  ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізуге және орман өсіруге; 3.Заңды тұлғаларға ерекше қорғалатын аймақта жер пайдаланушылықты жүргізу үшін; 1)  4.Ерекше жағдайларда ҚР заңымен қарастырылады	1.Жалға; 2.Кепілге; 3.Мемлекеттік заңды тұлғаларға; 4.Басқа да	1.Инвес- торларға беру

Бірінші жер нарығы

  Сурет 1. Қазақстанда бірінші реттік жер нарығының пайда болуы  

1. Тұрақты жер пайдалану құқығы төмендегі мемлекеттік жер пайдаланушыларға, заңды тұлғаларға беріледі:

2. ғимараты бар, объектісінде кондоминиумы бар, шаруашылық жүргізу немесе басқару құқығымен;

3. ерекше қорғалатын аймақта жер пайдаланушылықты жүргізу үшін;

4. ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізуге және орман өсіруге;

5. ерекше жағдайларда ҚР заңымен қарастырылады.

Мемлекет меншігіндегі жерге жер пайдалану құқығы жеке тұлғаларға, мемлекеттік емес заңды тұлғаларға тегін, ерекше жағдайларда ҚР Үкіметімен бекітілгенде ақылы беріледі.Жоғарыда көрсетілген мақсатта екінші рет тегін жер учаскесін алуға рұқсат етілмейді. Ерекше жағдайларда ҚР Үкіметі бекіткен сату бағасы бойынша беріледі.Зерттеу қорытындысында белгіленгендей, Қазақстанда Жер реформасын жүргізу кезінде шаруашылық субъектісінің құрылымы мен жер иелену формасы өзгерді. 2001жылы 3,6 млн азамат өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізуге, бағбандыққа және саяжай құрылысы үшін жеке меншікке жер учаскесін алған. Бұл жалпы Қазақстан Республикасы аумағының 0,16% (434,0 мың.га) құрайды.Зерттеу қорытындысында көрсетілгендей бағасы шамамен 13,0 млрд.теңге болатын, 155,2 мың.га жерде мемлекетпен жеке меншікте жер пайдалануға беру мақсатында 55,1 мың іс жүргізілген. Соның ішінде уақытша жер пайдалануға бағасы шамамен 10,5 млрд. теңге, ауданы 49,7 мың.га жер болатын 48,0 мың жер учаскесі сатылды.

Зерттеу қорытындысы көрсеткендей, бірінші реттік нарығында, Қазақстанда тұрақты пайдалануға берілген жер учаскелері  көп үлесті алады. Оның құрамына: шаруа (фермерлік) қожалықтары, мемлекеттік емес ауыл шаруашылық заңды тұлғалар (акционерлік қоғамдар, ауыл шаруашылық кәсіпорын кооперативтері және басқалары), мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындар кіреді. Бұл жерлер 93 млн.га жерді алып, Қазақстан Республикасының - 34,2% құрайды. Ең аз үлесті уақытша пайдалануға сатылған 49,7 мың.га немесе республика аумағының 0,02%  жерлер алады.Зерттеу қорытындысы бойынша, Қазақстанда бірінші реттік нарығы жер пайдаланушылық құрамы бойынша және жер учаскесінің пайдалану құқығы бойынша әртүрлі. Қазақстан жерінің көп бөлігі мемлекеттік меншікте, бірақ, бірінші реттік нарығында жер айналымы пайда болады, әсерін тигізеді және екінші реттік нарығының пайда болуына негіз болады.Жер нарығындағы жер көлемін жалпы мемлекет аумағындағы жерден нарықтық істерді жүргізуге тыйым салынған, яғни сатуға, сатып алуға, кепілге беруге болмайтын жерлерді алып тастап анықтауға болады. Қазақстан Республикасының жер қоры 272,5 млн.га, соның ішінде 34% ауыл шаруашылық мақсатындағы және 43,9% босалқы жерлер. Жер қорының көп бөлігі (81,6%) жайылымы бар ауыл шаруашылық жерлеріне берілген.

Жер реформасын жүргізу кезінде меншік түрлеріне бөлінуде көптеген өзгерістер болды. Ауыл шаруашылық мақсатындағы ауданы 89,9 млн.га немесе 96,6% жер мемлекеттік емес ауыл шаруашылық кәсіпорындарының еншісінде. Мемлекеттің жеке меншігінде 3,2млн.га жер немесе ауыл шаруашылық мақсаттағы жердің 3,4%.Қазіргі заман талабына сай белгілі себептерге байланысты жер нарығы айналымынан 200 – 210 млн.га жер шығарылды. Жер нарығының потенциалдық көлемінде 50 - 60 млн.га жер қалады. Болашақта жер нарығы қандай жағдайда дамитынын, жердің қанша бөлігі сату - сатып алуда болатынын және қанша жер учаскесі иелерін өзгертетіні анықталуға тиісті.

Екінші реттік нарығы

   

Жеке және заңды тұлғаның меншігіндегі жерді сату, сатып алу

Жер пайдалану-шылық құқығын сату, сатып алу

Жер  учаскесіне кепілдік және жер пайдалану құқығы

Жер учаскесін жалға алу

Шартты жер үлесімен іс-қимылдар

Жер учаскесін-де басқа да жұмыстар (сыйға тарту, айырбас-тау, мұрагер-лік)

 

Сурет 2. Қазақстан Республикасында екінші реттік нарығының пайда болуы

Бірінші жер иелерінің, ягни жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жерлерін  жылжымайтын мүлік ретінде қайта бөлу екінші реттік жер нарығының пайда болуына әкелді (2 сурет). Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша жер пайдаланушы мен жер иеленуші  мемлекеттің қатысуынсыз өздігінен иелік етеді. Екінші реттік жер нарығы бойынша ауыл шаруашылық мақсатындағы жер айналымына қойылатын талаптар бар. Соған сәйкес, ауыл шаруашылық жерлері бір меншіктен екінші меншікке ауысып, яғни екінші реттік жер нарығына қатысуда. Бұл құқық жер пайдаланушылықтың ауданына шек қоймайды. Қазақстан Республикасының “Жер туралы” заңына сәйкес, уақытша пайдаланудағы  немесе ұзақ мерзімді ауыл шаруашылық өнімін өндіруде пайдаланудағы  жер пайдаланушылық ауданы жергілікті атқарушы органмен жергілікті жердің ерекшеліктері мен талаптарына сай бекітіледі.Жер пайдаланушылық меншігі анықталғанша жер мемлекет меншігінде болады. Екінші реттік жер нарығының масштабы әзірше белгісіз, негізіне елді мекен жерлеріне әсер етеді. Жер үлесін жүргізу заңға сәйкес уақытша тоқтатылған.

Қорытындылар мен ұсыныстар.

1. Қазақстанда жер қатынастарының реттелуі онжылдық уақытта жүргізіліп жатыр. Іс жүзінде жерге деген мемлекеттік монополия жойылды. Жерді ақылы пайдалану  енді,  азаматтардың пайдасына жерді тегін қайта бөлу жүргізілді.  Ауыл шаруашылық жерлерінің көп бөлігі мемлекеттік емес ауыл шаруашылық кәсіпорындарында.

2. Жер нарығы көптеген әлеуметтік-экономикалық категориядан тұрады. Жер нарығы көптеген нарықтық элементтерден құралған қиын жүйеден тұрады. Ол 2 ішкі жүйеге бөлінеді: бірінші реттік жер нарығы және екінші реттік жер нарығы. Бірінші реттік жер нарығының мақсаты жерлерді мемлекеттік меншіктен жеке меншікке ауыстыру немесе жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға беру. Бірінші реттік жер нарығының ауданы  50 - 60 млн.га немесе республика аумағының 18% алады.

3. Жер пайдалану құрылымына қазіргі жер нарығы өзгерістер енгізуде. Бірінші реттік жер нарығында, Қазақстанда тұрақты пайдалануға берілген жер учаскелері  көп үлесті алады. Оның құрамына: шаруа (фермерлік) қожалықтары, мемлекеттік емес ауыл шаруашылық заңды тұлғалар (акционерлік қоғамдар, ауыл шаруашылық кәсіпорын кооперативтері және басқалары), мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындар кіреді. Ең аз үлесті уақытша пайдалануға сатылған 49,7 мың.га немесе республика аумағының 0,02%  жерлер алады.

4. Жер нарығының дамуының әлеуметтік базасы жасалды. Көптеген жеке меншік иелері пайда болды. Жер нарығында өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізуге, бағбандыққа және саяжай құрылысын, тұрғын үй салу үшін берілген жерлер ұтымды пайдалануда. Ауыл шаруашылық  алаптарында жер нарығының дамуына заңнамамен уақытша тоқтатылып тұр.

5.Нарықтық механизм дамыған мемлекеттердің өзінде де өздігінен реттелмейді, сондықтан жер айналымын мемлекеттік реттеуді қажет етеді.

Жер ресурстарын қорғау және тиімді пайдаланудың әкономикалық мәселелері Жерді пайдаланудың фуикциялық ерекшелігі оның табиғи ресурстардың арасындағы орнын анықтап береді. Жер өндірісінің, әсіресе, өндірістің қолдан жасалған құралымен салыстырып қарағанда өзіндік ерекшелігі болады. Біріншіден, жер - табиғаттың өнімі, сондықтан да бастапқы жағдайда оның құны болмайды, өйткені оны жасайтын адам еңбегіне жұмсалатын шығын жоқ. Өндірістің басқа құралдары адам еңбегімен жасалатындықтан, олардың құны болмайды. Екіншіден, өндірістің қолдан жасалған құралы физикалық тозуына қарай ұдайы өндірілуі мүмкін. Жердің топырақ жамылғысы да жаңғыртылатыи табиғи ресурс болып табылады, алайда оны табиғи жолмен қалпына келтіру үшін жүздеген жылдар қажет. Бұл мынаны білдіреді: келешекте бұлінген топырақ қабаттары қарқынды шаруашылық қызметке жарамсыз болады. 2,5 см қалыңдықтағы топырақ қабатының қалпына келуі үшіи 300-100 жыл керек, ал 18 см егістік қабатының қалпына келуі үшін 2-7 мың жыл қажет болады екен. Біздің планетамыздың беті - 510 млн км2 (51 000 млн га). Оның көп бөлігі - 361 млн км3 (36 100 млн га), яғни 71%-ін су алып жатыр; құрлыққа тиесілі - 149 млн км2 (14 900 млн га). Бұл территорияның 4 060 млн га (28%-ін), орман алып жатыр, шалғын мен жайылым - 2 600 млн га (17%), өңделетін жер (еігістік) - 1 450 млн га (10%). Жер категориясы бойынша жер ресурстарының бөлінуі диаграммада бейнеленген: Жер ресурстарын қолдануда қалыптасқан жағдай келешекте ауыл шаруашылығына пайдалы жердің көлемін арттыруға мүмкіңдік бермейді. Ауыл шаруашылық өнімдерінің өсімін алу үшін ендігі жерде, яғни бұдан былай өзгермейтін пайдалы жер пайдаланылады.

Жер нарығы

1.  Жер және оның қойнауындағы қазба байлықтарын, қозғалмайтын мүлікті пайдаланудан алынатын табысты алу және баға белгілеу қатынастарын- рента деп атайды.

Қысқаша мағынада экономикалық рента дегеніміз- кәсіпкерлік қызметке байланыссыз, қарызға берілген жерден, капиталдан, мүліктен тұрақты процент түрінде алынатын табыс.

Рента-пайда табу және өнімді пайдалану мүмкіндігі үшін арендатордың меншік иесіне төлейтін жер бағасы. Жерге  оның табиғи ресурстарымен бірге ғпмараттар түрінде салынған қозғалмайтын мүлікке иелік ету, одан таза, яғни абсолютті рента алуға мүмкіндік береді, сонымен қатар арендалық төлем түрінде табыс алады. Арендалық төлем- тек қозғалмайтын мүлікті, яғни өндірістік үйлер, ғимараттарды пайдаланғаны үшін жасалатын төлемдердің ерікті формасы.

Өндіріс факторлары нарығында жер, оның ресурстары және қозғалмайтын мүлік тауар айналымы өрісінде өзіне ауыстырылатын балама жоқ ресурстар ретінде түседі. Экономикалық рента алып келу себебі: нарықта оларды ұсыну өте икемсіз.

Таза экономикалық рента нарықта   Баға белгілеу кезіндегі негізгі шарттардың бірі- жерге, оның ресурстары мен қозғалмайтын мүлікті ұсынудың икемсіздігі салыстырмалы түрінде оларға деген  нарықтық сұранымға байланысты.

Кәсіпкерлер үшін жерге және оған байланысты өндіріс ресурстарына сұраным олардан алынатын шекті өнімнің ақшалай көрінісіне тең болу керек.

Жерге деген сұранымның өзгеру шарттарының бірі- проценттің нарықтық мөлшері. Рентаны анықтау кезінде прцент нормасын қолдану жер және оның байлықтарын дисконттау арқылы жүргізіледі. Болашақ табыстың көлемін рента түрінде есептеу, яғни дисконттау келесі түрде орындалады:

ДР- рентаның дисконтталған көлемі;

Р- жылдық рента;

Ч- % мөлшері.

Дисконттау арқылы дифференциалдық рента анықталады. Дифференциалдық рента дегеніміз- жердің құнарлығына, орналасуына және сол жерден алынатын пайдалы қазбалардың орналасуына, өндірілу мазмұнына қарай алынатын табыс.

Дифференциалдық рента 2-ге бөлінеді:

а) Дифференциалдық рента І - өте құнарлы және рынокқа жақын орналасқан жердегі учаскілерде құрылатын үстеме баға.

ә) Дифференциалдық рента ІІ- табиғи жағынан құнарсыз учаскілерге қосымша жұмсалатын капитал шығынының айырмашылығы.

Диффференциалдық рента өндірілген өнім бағасы мен оны өндіруге кеткен шығын арасындағы айырмашылыққа тең.

Қазақстан Республикасы өз алдында егеменді ел болғалы қоғамдық

қатынастар, соның ішінде жер қатынастары Қазақстан Республикасының

негізгі заңының нормаларына сай дами бастады, яғни тәуелсіз жас

мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси және құқықтық

қатынастарының жаңа өмір талабына сай дамуы, өзіміз үшін және болашақ

ұрпақ үшін жоғарыда аталған мемлекетіміздің негізгі қатынаста рын қайта

реттеп, экономикалық, құқықтық реформаларды қазіргі өмір талабына сай

жүргізуді талап етті. Мемлекетімізде жер қатынастарының дұрыс дамуы

еліміздің әлеуметтік-экономикалық, құқықтық дамуына зор ықпалын

тигізетінін ұмытпағанымыз жөн. Сол себепті, жер қатынастарының реттелуін

мемлекеттен ажыратып алуға болмайды. Қазіргі нарықтық қатынастарға

байланысты, жердің мемлекет меншігінен жеке меншікке өтуі және жеке

меншіктегі жерлердің азаматтық құқықтық мәмілелер арқылы сатылуы,

жалға берілуі сияқты жүргізіліп жатқан қатынастардың барлығы ақылы

негізде жүзеге асырылады.

Бұл дамыған нарықтық қоғамның талабынан туындаған заңды

құбылыс болып табылады және бұл өте орынды. Себебі, жердің мемлекет

меншігінен жеке меншікке өтуі азаматтардың өздерінің рухани-материалдық

қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Жеке меншіктегі жер

учаскесін әр тұлға заңда көрсетілгендей иелену, пайдалану және билік ету

құқығын жүзеге асыра отырып, азаматтық мәмілеге түсу арқылы сатып, өзіне

сатып ала алады және шарт бойынша жа лға бере алады. Бұл қатынастың

барлығыда ерікті негізде шарт негізінде ақылы түрде жүзеге асырылады. Ал,

мемлекет жеке меншікке берілген не сатылған жер арқылы өзін

қаржыландырса, сонымен қатар, мәжбүрлі түрде салық салу арқылы

қаржылық шаруашылығы қызметін реттеп, жергілікті бюджеттерді

қаржыландырып отырады. Мемлекет меншігіндегі жер учаскелерінің жеке

меншікке сатылуы бұл тұрғыдан алғанда мемлекетке экономикалық және

әлеуметтік жағынан тиімді болып табылады.

Аталған жағдайдың барлығы жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы

төлеуді құқықтық реттеуді қамтамасыз ететін жер заңдарының қамуына

объективті түрде әсер ететін факторлар болып табылады. Сонымен бірге,

қазіргі таңдағы нарық жағдайында жерге ақы төлеу мәселесі кез -келген

тұлғаныалаңдатар шаралардың бірі. Сол себепті, Қазақстан Республикасында

жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеу мәселелерін қарастырған

ғалымдардың еңбектерінің маңыздылығы, қажеттілігі зор.

Біздің елімізде жүргізіліп жатқан реформалардың мақсаты – жерді

өндірістің бірден-бір құралы ретінде пайдалану тиімділігін жоғарлату,

сонымен бірге, жерді қорғау шараларын жүргізуді жоғарғы дәрежеде

ынталандыру, яғни осы мақсатқа жетудің берден-бір шарасы жерге ақы

төлеу болып табылады. Жердә және жер ресурстарына ақы төлеу мәселесін

орнату жерге мемлекеттік меншіктің біртіндеп жойылуына және жер

учаскелерін сату-сатып алу және азаматтық құқықтық мәмілелердің объектісі

ретінде қарауға мүмкіндік туғызады.

Бүгінгі күні жер пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеудіңэкономикалық

әдісі толық зерттеуді қажет етеді. Мұндай зерттеудің тек теориялық емес,

тәжірибелік мақсаты бар, себебі жер пайдалану мен қорғау үшін ақы

төлеудің экономикалық механизмінің осындай құқықтық үлгісінің құрылуы

өте қажет, ол нарықтық заманның бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келетін,

жер иелерінің және жер пайдаланушыларды оларға тиесілі жер учаскелерін

тиімді және нәтижелі пайдалануға, мемлекеттік органдарды және барлық

мүдделі тұлғаларды жерді қорғауға және барлық жалпы табиғат қорғау

қызметіне белсенді араласуға ынталандыратын болуы ке рек. Сонымен бірге,

жерге ақы төлеуді жерді ұтымды және тиімді пайдаланудың негізін құраушы

элемент ретінде қарастырса болады. Ғалым Ә.Е.Ереновтың айтуы бойынша,

жерді ұтымды пайдалану – ауылшаруашылық өндірісінің басты құралы

болып табылатын жердің өндірістік күшін ұлғайтатын басты бағыт және

негізгі жол.

Жерге ақы төлеу дегеніміз – жер учаскесін пайдаланудың

экономикалық нәтижесіне байланысты болмайтын, белгілі бір аймақта

орналасқан, белгілі бір сападағы және шаруашылық құндылығы бар жер

учаскесінің бірлік алаңы үшін белгіленген соманы айтамыз.

Жерге ақы төлеу жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың

жерді пайдаланғаны үшін, жер учаскесін мемлекеттік меншіктен жеке

меншікке сатып алғаны үшін немесе жер пайдалану құқығын алғаны үшін

жер заңдарымен, салық заңдарымен немесе өзге де заңдармен белгіленген

бекітілген мөлшердегі соманы төлеу жөніндегі әрекеті болса, жер төлемдері

жерді ұтымды пайдалану мен қорғауға бағытталған нақты жер учаскесі үшін

белгіленген сома болып табылады.

Жер ресурстары үшін төлем жеке меншікке берілетін жер учаскелері

үшін, жер ресурстарын пайдаланғаны үшін алынатын төлемақылардан

тұрады және жер учаскесінің меншік иелерінен және жер

пайдаланушылардан жер пайдаланудың жекелеген түрлері көзделген жалпы

мемлекеттік салықтар, аранйы төлемақылар және салықтар түрінде

алынады. Жалпы жер ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін ақылардың

нысанын анықтау саласында жер құқық ғалымдарының арасында бірыңғай

көзқарас жоқ. Ресей ғалымы О.И.Крассов: жерге ақы төлеудің екі ғана

нысаны бар деген пікірді айтады. Олар: жер салығы және жалдау ақысы.Жер

меншік иелері, жер пайдаланушылар жыл сайын жер салығын төлеп

отырады, ал жалдау ақысы жалға берілген жерлер үшін төленеді. Ал, жерді

жеке меншікке берген кездегі алынатын ақы, яғни жердің нормативтік құны

өз табиғаты бойынша жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлейтін ақыны

есептеу әдісі деген болатын.

Заңгер С.А.Боголюбовтың көзқарасы бойынша, жерге ақы төлеуді

жерді ұтымды пайдалану мен қорғаудың экономикалық механизмінің негізгі

элементі болып табылады және жерге ақы төлеудің нысандары ретінде жер

салығын, жалдау ақысын және жердің нормативтік құнын атайды.

Отандық заңгер И.Г.Архипов жерге ақы төлеудің түрлері ретінде:

а) жеке меншікке сатылатын немесе мемлекетпен жер пайдалануға

берілген жерлер үшін ақы ставкалары түріндегі жердің нормативтік құны;

б) жерді немесе жер пайдалану құқығын сату-сатып алу шарты және

заңға қайшы келмейтін өзге мәмілелерді жасау барысындағы шартты құны;

в) жер салығы және жалдау ақысын; - айтқан болатын.

А.Х.Хаджиевтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасының

заңдарына сәйкес, жерге төленетін төлемақылардың келесі түрлері әрекет

етеді:

а) жер салығы, сонымен бірге, шаруа (фермер) қожалықтары төлейтін

бірыңғай жер салығы;

б) жерді жалдау ақысы;

в) жердің норматвитік құны, яғни жерді бағалау құны, сонымен бірге,

жалдау құқығын сатқаны үшін алынатын төлемақы.

Қазақстан Республикасының жер заңдары жерге ақы төлеудің басты

мақсаты - жерді ұтымды пайдалану, қорғау мен игеру, топырақ құнарлығын

арттыруға ынталандырумен ұштасады. Жерге ақы төлеу сияқты құралды

қолдану әртүрлі сапалы жер учаскелеріндегі шаруашылық етудің әлеуметтік -экономикалық жағдайларын теңестіруді қамтамасыз етуі, елді-мекенді

жерлерде инфрақұрылымды дамыту, осы шараларды қаржыландыру

мақсатында арнайы жер қорларын құруды қамтамасыз етуі қажет.

Экономикалық әдістердің басты мақсаты, шаруашылық қызмет

субъектілерінің материалдық шығынды анықтай отырып, жерді ұтымды

пайдалану мен жерді қорғауды арттыру және жерді қоршаған ортаның

құрамдас бөлігі ретінде ластауды азайтуға мүдделі болуына бағытталған.

Қазақстан Республикасының әрбір азаматының, қоршаған ортаның

байлығын пайдаланатын мекемелердің, кәсіпорындардың негізгі алға қойған

мақсаты қоршаған ортаны қорғау, жер қойнауы байлығын молайту тиімді

пайдалану болып табылады.

Жерді пайдалану мен қорғау үшін төленетін ақы табиғат пайдалану

үшін төленетін ақылардың бір түріне жатқызылған. Табиғат пайдалану үшін

төленетін ақылар өздерінің әр түрлі бағыттары мен мақсаттарына

байланысты көптеген реттеуші қызметтерге ие. Мақсаттары мен құқықтық

сипатына байланысты табиғат пайдалану үшін төленетін ақы қызметі

ынталандырушы, орнын толтырушы, есепке алушы және жазалаушы болып

бөлінеді.

Жалпы жерге ақы төлеу мәселесін орнатудың негізгі мақсаттары

мыналар болып табылады:

1) Жерді ұтымды пайдалануын экономикалық амал тәсілдермен

қамтамасыз ету;

2) Меншік иелерімен жер пайдаланушылардың жерді ұтымды

пайдалануға және оларды қорғауға ынталандыру;

3) Меншік иелерімен жер пайдаланушылардың жерді тиімді пайдалану

және оларды қорғау мүмкіндіктерін жақсарту;

4) Жерді қорғау шараларын жүзеге асыру үшін арнайы қорларды құру.

Жерге орналастыру, жердің топырақ қабатының құнарлығын арттыру

және қорғау шараларын жүзеге асыру үшін сәйкес бюджетті қалыптастыру

[1].

Қазіргі қалыптасқан нарық жағдайында, жер учаскесінің азаматтық

айналым объектісі ретінде танылған уақытта жер нарық қатынастарына

мемлекеттің араласуы орынды болып отыр.

Заңгер ғалымдар Ә.Е.Бектұрғанов пен Ә.С.Стамқұловтың айтуы

бойынша: «жер нарығы мемлекет тарапынан бақылаусыз болуы мүмкін