Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
1
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

О.Т.АЛЯВИЯ, И Щ . К О Д И Р О В

А.Н .ЦОДИРОВ, Ш Д . Х А М Р О Ц У Л О В , Э Д . ХАЛИЛОВ

НОРМАЛ

ФИЗИОЛОГИЯ

Тулдирилган иккинчи нашр

Узбекистон Республикаси Олий ваурта махсус таълим вазирлиги томонидан тиббиёт олий уцув юртлари талабалари учун дарслик сифатида тавсия этилган

Тошкент «Янги аср авлоди»

2007 йил

Хозирги замон фанларининг, хусусан биология ва тиббиётнинг тезлик билан ривожланиши физиология фанида жуда куп янги кашфиётларга сабаб булмофа. Бу эса талабалар учун замонавий усулда ёзилган, янги маълумотлар билан тулдирилган дарслик яратишни такозо этди. Юцоридагиларни ва кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларини %исобга олган %олда ушбу дарслик яратилди.

Царсликда физиология фанининг классик маълумотларидан тортиб, то замонавий текшириш усуллари кулланилиб олинган маълумотларгача келтирилган. Шуб^асиз, бундай маълумотлар талабаларнинг билимини бойитиш, назарий билимларини яцин келажакда амалиётда куллаш имкониятини яратади.

Дарслик тиббиёт институтлари талабалари учун ёзилган булиб, ундан университет биология ва спорт-согломлаштириш факултетлари талабалари шунингдек, шифокорлар, аспирантлар, клиник ординаторлар, магистрлар %ам фойдаланишлари мумкин.

Ойша Тураевна Алявиянинг

умумий тахрири остида

Та^ризчилар:

А.Н. ДОНИЁРОВ,

Тошкент тиббиёт академиясининг «Нормал физиология» кафедраси мудири, тиббиёт фанлари доктори, профессор

Л.М. САИДБОЕВА,

Андижон Давлат университети «Физиология» кафедраси профессори, биология фанлари доктори

ГЭВЫ 978-9943-08-092-8

© О .Т .А л яви я, Ш .Ьу К^одиров, А .Н Д о д и р о в , Ш Д. ^ам ро^улов,

Э Д Д алилов, «Нормал физиология». «Янги аср авлоди» НММ, 2007 йил.

КИРИН!

ФИЗИОЛОГИЯ ПРЕДМЕ ГИ ВА УРГАНИШ УСУЛЛАРИ

Физиология предмети. Физиология тирик организм, ундаги аъзолар, туцималар, ^ужайралар ва хужайра таркибий элементларининг ^аёт фаолияти (функцияси) жараёнларини, организмнинг тацщи му^ит билан муносабатини урганади.

Физиология функцияларнинг турда ва индивидда ривожланишини, уларнинг доимо узгарувчан ташци шароитига мосланишини урганади.

Одам организми функцияларини чук^р урганиш ва шу та­ рифа фаол таъсир курсатиб, уларни зарурий томонга йуналтириш физиологиянинг асосий мацсадидир.

Физиология муставил булган, бир-бири билан богланган бир цанча фанларга булинади. Физиологияни аввало умумий ва хусусий солиштирма ва эволюцион, шунингдек, ихтисослашган (ёки амалий) ва одам физиологияларига булиш мумкин.

Умумий физиология - му^ит таъсирига тирик организм жавоб беришининг умумий цонунларини, ^ар бир организмга хос булган ^аётий жараёнларни урганади.

Хусусий физиология - туцималар (мускул, нерв ва б.), аъзо­ лар (мия, юрак, буйрак ва б.), тизимлар (хазм, »¡он айланиш, нафас ва б.) функцияларини урганади.

Солиштирма физиология - ^ар хил турларга мансуб булган организмлар ва индивидуал ривожланишнинг турли боскичларида турган бир турга мансуб организмлар функциясининг узига хослигини урганади.

Эволюцион физиология - функцияларни тур ва индивидда ривожланиш цонуниятларини урганади.

Ихтисослашган (еки амалий) физиология - ихтисосига, бажараётган ишига ёки яшаётган мухитига караб организм функцияларининг узгариш конуниятларини урганади. К^ишлоцхужалик ^айвонлари физиологияси ва баъзан одам физиологиясининг айрим цисмлари (авиацион, космик, сув ости физиологиялари ва б.) ихтисослашган физиологияга мисол булиши мумкин.

Одам физиологияси - амалий тиббиётнинг назарий асоси цисобланади, физиологик жараёнларнинг нормал цолатини билгандагина касалликни даволашда организм фаолиятининг дастлабки цолатига цайтара олиши мумкин.

Ф изиологиянинг бошца фанлар билан алоцаси. Физиоло­ гия уз тадцицотларида физика ва кимё «¡онунларига таянади ва уларнинг текшириш усулларидан унумли фойдаланади. Организмдаги барча фаолият модда ва энергия алмашинуви, яъни кимёвий ва физикавий жараёнларнинг амалга ошиши бунга сабаб булади. Бу икки йуналиш ёрдамида жуда куп маълумотлар тупланди, организмда физик ва кимёвий жараёнлар утишининг узига хос конуниятлари аниютанди, бу жараёнларни урганиш учун махсус техникавий усуллар ишлаб чицилди ва натижада мустацил биологик физик ва биокимё фанлари вужудга келди.

Физиологиядаги биофизик йуналишнинг мух им тармоцларидан бири - электрофизиология саналиб, бу соца цайвонлар организмида нерв, мускул ва гуцималари цузгалганда руй берувчи электр цодисаларини урганади.

Физиология морфологик фанлар - анатомия, гистология, цитологияга чамбарчас (узвий) боглиц. Организм ва цисмларнинг шакли, тузилиши ва уларнинг функцияси узаро борлик, улар­ нинг макроскопик, микроскопик ва субмикроскопик тузилишини ва муайян функция юзага чицаётган пайтда бу тузилиш узгаришини билмай туриб организм функцияларини чуцур урганиб булмайди.

Физиология умумий биологияга, эволюцион таълимотга ва эмбриологияга цам таянади, чунки цар цандай организм фаолиятини урганиш учун унинг гарацциёт тарихи - филогенези ва онтогенезини билиш лозим.

Физиология барча тиббиёт фанларига узвий боглиц. С о рл о м организмда руй берувчи физиологик жараёнлар билиб олингандагина турли касалликларда организмдаги функцияларнинг бузилганлигини тушуниш, касалликларни даволашнинг турри йулларини белгилаш ва бу касалликлардан сацланиш мумкин. Масалан, цон гуруцларининг кашф цилиниши, цон куйиш каби тиббиёт учун муцим тадбирларга физиология фани асос булди.

Тиббиёт >^ам уз навбатида физиологияга роят куп имкониятларни яратиб берди. Одамнинг турли касалликларини урганиш купчилик нормал физиологик жараёнлар механизмини тушунишга ва баъзи аъзолар функциясини аницлашга ёрдам беради. Тиббиёт амалиёти физиологик эксперимент олдига янги вази-

фалар цуяди ва шу билан бирга янги физиологик далилларнинг бой манбаи була олади.

Физиология психология ва педагогикага хам боглик. И.П.- Павловнинг яратган олий нерв фаолияти ^ацидаги таълимоти психология ва педагогиканинг табиий-илмий асосидир.

Физиологик текшириш усуллари. Физиология экспериментал фан. Физиология з^аёт ^одисаларини кузатиб ва ургана бориб, уларга сифатли ва мицдорий ба^о беришга, яъни (уларни) аниц тасвир цилиш ва улчашга, шунингдек кузатиш натижаларини ^ужжатлашга интилади.

Улчаш учун ^ам, асослаш учун ^ам текшириш усулига мос махсус асбоб ва анжомлар керак. Чунки купгина жараёнлар шу цадар оз булиб, шунчалик тез утиб кетадики, уларни улчаш учун махсус мосламалар зарурдир. Замонавий физиология юксак даражадаги сезгир аппаратлардан фойдаланаётганлиги организмни урганиш имкониятларини гоят кенгайтиради.

Мутахассис физиология жараёнларини кузатибгина цолмасдан, балки нимаучун буж араён содир булаётганлигини ^ам билиши зарур. Бунинг учун физиолог махсус, узгариб турадиган шароитда тажрибц, эксперимент утказиши зарур.

Физиологлар организмдаги ^ар цандай жарёнларни тажрибада текширилаётган пайтда мазкур жараённи цандай шароит­ да вужудга келтириш, кучайтириш ёки сусайтириш мумкинлигини аниклашга интиладилар.

Физиологик тажриба шакли текшириш вазифасига хам боглиц. Масалан, ташки муцит таъсири аницланаётганда текширилувчи хавонинг газ таркиби ёки царорати, намлиги, ёруглиги узгартирилган хонага жойланади. Бунда тахлил аниц булиши учун текширилаётган фацат бир омил узгартирилади, фацат бир таъсир курсатилади ва экспериментнинг текширилаётган бир шартидан бошца цамма шартлари тургун турган шароитда утказилади.

Организмдаги бирор аъзонинг функцияси ёки ахамиятини билиш учун физиологлар шу аъзони ёки унинг бирор цисмини олиб ташлашади (олиб ташла ш, ёки экстирпация усули) ёки организмнинг янги жойига кучириб утказишади (кучирибутказиш, ёки трансплантация усули) ва бу муолажадан сунг, цандай оцибатлар булишини кузатишади. Аъзо фаолияти нерв тизими таъсирига боглиц эканлигини билиш учун шу аъзога борадиган нерв толалари цирцилади (денервацияусули). Аъзоларнинг ко н ­ томир тизими билан алоцасини узиш учун турли цон-томирлар

борлаб ташланади (лигатура солиш усули) ёки бир томирнинг марказий цисми иккинчи томирнинг периферии ^исмига уланади (томирлар аностомози усули). Гавданинг ичкарисида жойлашган ва шунинг учун бевосита кузатиб булмайдиган баъзи аъзолар фаолиятини урганиш учун фистула куйиш усули ^улланилади. Юрак, цон-томирлар, без йулларида утказиладиган бир ^атор текширишларда уларга ингичка найчалар - катетерлар суцилади, аъзолар фаолиятини ёзиб олиш учун бу катетерлар турли махсус асбобларга уланади ёки муайян модцалар шу ка­ тетерлар ор^али юборилади (катетеризация усули) . Аъзолар фаолиятини сунъий ^узяатиш учун физиологлар электр, меха­ ник, кимёвий ёки бопща бирор йул билан таъсир курсатишади.

Ю ^орида айтиб утилган усуллар уткир ва сурункали тажрибаларда гадбик этилади. Уткир тажрибалар (ёки вивисекция)

^айвонга наркоз бериб ёки уни боища усулда ^аракатсиз ^илиб, аъзоларнинг фаолияти урганилади. Сурункали тажрибаларда физиологлар хайвонни ^ар хил усулда операция щ либ, у тузалгандан сунг, текшира бошлашади. Бундай ^айвонда ойлаб ва йиллаб тажриба утказиш мумкин.

Аъзолар функцияси организмидагина эмас, балки организмдан ажаратилган шароитда хам урганилади. К^иркиб олинган (аж ратиб олинган) аъзо томирларидан махсус эритмалар утказилади, бу эритмалар таркибини экспериментатор тартибга солиб туради (перфузия усули) ва тирик тузима учун зарур тацщи мухит му^айё цилинади.

Хозирги пайтда одам организмига х.еч кандай шикает етказмасдан унинг купгина функцияларини урганиш имкониятлари пайдо булди. Масалан, баданга электродлар 1$уйиб электр улчаш аппаратларини тадби^ этиб, аъзоларда содир булаётган электр ^одисалари урганилмоеда.

Физиологиянинг ривож ланиш тарихи уаки да цисцача маълумот лар. Одам ва ^айвон организмининг хаёт фаолиятини билиш га цивилизация ривожлана бошлаган ва^тдаё^ уриниб курилган. 1^адимий Хитой, Диндистон, Юнон, Рим файласуфлари ва врачларининг бизнинг давримизгача етиб келган асарларида баъзи анатомик-физиологик тасаввурлар учрайди. Улардан айрим туири фикрлар билан бир каторда жуда куп хаёлий му^окама ва янгиликлар ^ам бор.

Тиббиёт фанининг асосчиларидан бири Гиппократ (эрамиздан 460-377 йил аввал) организм тизим ва функцияларини бир бутун сифатида тушуниш керак, деган фикрга асос солган. Худ-

ди шундай нуцтаи назарни цадимги Рим анатоми Гален (эрамиздан 201 -131 йил аввал) хам таъкидлаган. К^адимги Хитой, Х индистон, Яцин Шарц ва Европа врачлари орасида узок; вак^г давомида гуморал назария ва фаразлар устун турган.

Ташки муцитни даврий узгариши ва замон омилларининг ахамияти катта эканлигини Аристотел (эрамиздан 384-322 йил аввал) курсатиб утган.

Абу Али Ибн Сино (980-1037 й.) «Тиб цонунлари» асарида одам организмининг фаолиятига ташци му^ит кучли таъсир курсатишига катта а^амият берган. Факат фаслларнинг алмашинишигина эмас. балки куннинг тунга уланиши цам организмда узгариш келтириб чикаришлигини таъкидлаган. Ибн Сино бош мия ва ички аъзолар фаолияти цацида тасаввурга эга булган. Унинг нафас олиш механикаси, упканинг нафас олиб, нафас чицаришда суст иштирок этиши тугрисидаги, нафас олганда упка­ нинг кенгайиши кукрак цафасининг кенгайишига боглиц, деган фикрлари цозирги замон тушунчаларидан фарк килмайди.

Физиологиянинг кейинги ривожланиши анатомиянинг ютуцларига таянган холда борди. А.Везалийнинг «Одам танасининг тузилиши ца!дща».'и изланишлари физиология фани со^асида янгиликлар кашф килиниши учун асос булди. Х^айвонлар туцимасининг тузилишини билиш, шу туцима таркибий кисмининг функциясини урганишга ундади.

Рене Декарт (1596-1650 й.) царакатланиш, берилган таъсирининг акс этиши, рефлекс натижасидир, деган рояни илгари сурди. Вилям Гарвей (1578-165 7й.) 1628 йили нашр цилинган «Хайвонларда юракцон царакатини анатомиктекшириш» номли машцур асарида куп кузатишларга ва тажрибаларга асосланиб, цон айланишининг катта ва кичик доиралари цакида, юрак организмда цонни харакагга келтирувчи аъзо эканлиги цацида туяри тасаввур берди. Крн айланишининг кашф этилиши физио­ логия фанига асос солинган сана цисобланади. В.Гарвей вивисек­ ция -уткир тажрибани илмий текшириш амалиётига киритди.

М.Малпиги( 1628-1694 й.) 1661 йили микроскоп ёрдамида арте­ рия ва вена цон-томирлари майда томирлар - капиллярлар ёрдамида туташган эканлигини кашф килди. Бу капиллярлар туфайли орга­ низмда ёпик кри-томирлар тизими хосил булиши маълум булди.

Ф.Мажанди( 1785-1855 й.) 1922 йилисезувчи-афферент(мар- казга интилувчи) ва царакатлантирувчи-эфферент (марказдан цочувчи) толалар мавжуд эканлигини исбот цилди.

А.П.Валтер (1817-1889 й.) 1842 йили нерв тизимини организмнинг «ички» жараёнларигатаъсирини аницлади. Худди шу

йили В.А.Басов (1812-1879Й.) меъдага фастула цуйиш усулини кашф ^илди ва сурункали тажриба утказишга асос солди.

Москва университета профессори А.М .Филамофитский (1802-1849 й.) Россия экспериментал физиологиясига асос сол­ ди. Нафас физиологияси, ^он куйиш, наркозни куллаш каби масалалар билан шурулланди.

И.М .Сеченовнинг( 1829-1905 й.)ишлари рус ва дунё физио­ логияси учун жуда катта а^амиятлидир. Уни «Рус физиологиясининг отаси» деб аташади. Унинг дастлабки илмий ишлари ^онда газларнинг ташилиши ва гипоксияга багишланган.

И.М.Сеченов эритроциглар гемоглобини фа^атгина кислородни ташимай, балки карбонат ангидридни ^ам ташишини ани{утади. Чарчаш жараёнини урганиб фаол дам олиш а^амиятини курсатиб берди. 1862 йили марказий нерв тизимида тормозланиш жараёнини очган, 1863 йили «Бош мия рефлекслари» деган машхур асарини нашр килди. И.М.Сеченов ушбу асарида бош мияда руй берадиган жараёнларнинг, шу жумладан одамнинг фикрлаши каби мураккаб жараёнларни рефлектор табиатига хос эканлигини курсатди. И.М.Сеченов шу билан бирга олий нерв фаолияти физиологиясига асос солди, физилогиянинг бу сох.асини кейинчалик И.П.Павлов ривожлантирди.

И.П.Павлов (1849-1936 й.) миянинг рефлектор фаолияти Х.а^идаги билимни одам ва хайвон олий нерв фаолияти ^акидаги таълимотни яратиш ор^али янги даражага кутарди. И.П.Пав­ лов илмий фаолиятини уч йуналишда олиб борди: «Крн айланиш физиологияси» (1874-1889 й), «Х.азм физиологияси» (18891901 й.),«Олий нерв фаолияти» (1901-1936 й). У 1904 йили Нобел мукофотига сазовор булди. Хаётининг охирги йилларида (1935 й.) хал^аро физиология конгрессида И.П.Павлов «Дунё физиологлари о^соцоли» деган унвонга сазовор булди.

Ч.С.Шерингтон (1856-1952 й.) миянинг узаро мувофи^аш - тириш тарзларини ишлаб чшуда. Унинг ишлари Э.Д.Эдрианнинг (1889-1977 й.) электрофизиология ишлари билан биргаликда 1932 йил Нобел мукофотига сазовор булди.

Д.Экклс, Э.Хаксли ва А.Хочкинлар нейронлар ^узгалишининг ион механизмини кашф ^илганликлари туфайли 1963 йилда Нобел мукофотини кулга киритдилар.

Узбекистонда физиология фанининг ривожланиши 1926 йилда Тошкентда ташкил ^илинган Туркистон университета билан 6 орли1$. Узбекистонда илк физиологик тадкикртларга Туркистон университетининг профессорлари Э.Ф.Поляков ва И.П.Ми-

хайловскийлар ра^барлик к;илишдилар. Кейинчалик Туркистон (Урта Осиё) университетининг профессорлари А.И.Израил ва А.С.Шаталиналар хамда Тошкент Тиббиёт института «Нормал физиология» кафедрасига мудирлик калган профессор Н.В.Даниловлар ра^барлик ршдилар. Уларнинг ра^барлигида республикамизда бир неча олимлар етишиб чивдилар. Узбекистан Фанлар Академияси академиги, профессор А.Ю.Юнусов, Республикада хизмат курсатган фан арбоблари, профессор А .Х .Д - ошимов ва профессор А.С.Соди^овлар шулар жумласидандир.

Узбекистонда, XX асрнинг 50-60 йилларида, ю^ори ^ароратнинг меъда-ичак фаолиятига таъсирини урганиш ишлари бош - ланди. А.Ю.Юнусов, А.С.Соди^ов, Г.Ф.Коротко, Ю.А.Шербаков, К.Р.Ра^имов сингари олимлар уз илмий изланишларини иссик харорат меъданинг шира ажратиши ва ^аракатланишига, меъда ости бези ингичка ичак шира ажратиш фаолиятига таъсир %илиш холатларига бакишладилар.

Г.Ф.Коротко ра^барлигида Андижон Тиббиёт иниститутида «Физиологларнинг илмий мактаби» яратилди, уларнинг ил­ мий тад^и^отлари ферментлар гомеостази ва кондаги гидролитик ферментлар тургунлигини таъминлаш к;онуниятларига багишланди.

К.Р.Ра^имов кавш ^айтарувчи ^айвонларда илк бор мембра­ на ^азмини урганди. К.Р.Ра^имов ва Э.С.Махмудовлар уз ил­ мий изланишларини шунингдек фаолият онтогенезига ^ам багишладилар.

У.З.Крдиров хазм аъзоларининг узаро муносабатларини урганиб, ун икки бармокуги ичакка ут-сафро чи^иши бузилганда и н ­ гичка ичакнинг секретор, суриш ва х.аракат фаолиятлари, м еъда ости безининг секретор фаолияти кескин узгаришини курсатди.

З.Т.Турсунов мия ярим шарларининг пустло™ сув-туз алмашинувида ахамияти катга эканлигини, хайвонларни пустло^сизлантириш юкори ^арорат таъсирида кузатиладиган сув-туз алмашинувидаги узгаришларни кучайтиришини курсатди.

М.Г.Мирзакаримова х_азм тизим аъзолари сув-туз захираси вазифасини бажариши ва юцори ^арорат шароитида организм сув танцислигини енгишда шу захирадан фойдаланиши мумкинлигини исботлади.

В.А-Хожиматов гипоталамо-гипофизар тизимнинг сув-туз алмашинувидаги а^амиятини яна бир бор исботлаб, бу алмаш и- нувнинг эндокрин безлар томонидан бопщарилишидаги ёш га ало^адор хусусиятларига аницпик киритди.

Р.А.Ахмедов юкори цароратда тана царорати тургунлигини сацлаш фацат физикавий хароратни бошцаришга (иссицлик йуцотишга) эмас, балки кимёвий царорат бошкарилишига (иссицлик цосил цилишга) цам боглицлигини исбот цилди.

Т.К.Руломов регионал (юрак ва буйрак) цон айланишига юцори харорат шароитида ички аъзоларнинг рефлекс таъсирларини урганган.

Б.З.Зарипов овцат цазм цилиш физиологияси соцасида овцат моддаларини ичаклардан сурилиши жараёнларини урганган.

Республикамиз физиологиясининг тарихи жуда цисца булсада, шу давр ичида кузга куринарли, самарали ютуцларга эришилди ва бу соцада бир цатор йирик мутахассис олимлар етишиб чицдилар.