Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
4
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

I V - Б О Б

ВЕГЕТАТИВ (АВТОНОМ) НЕРВ ТИЗИМИ

Француз физиологи М.Биш XIX аср бошларида организм функцияларини ^айвонлар (анимал, соматик) ва вегетатив (усимликлар) функцияларга ажратган. Биринчисига организмнинг царакатланиши, ташци таъсирларни цабул цилиш кирса, июсинчисига организмнинг цолган барча функциялари киради. Соматик нерв системаси орга­ низмнинг сенсор ва мотор функцияларини таъминлайди. Вегета­ тив нерв системаси барча ички аъзолар, томирлар ва тер безларининг эфферент иннервациясини, шунингдек, скелет мускуллари, рецепторларининг ва цисман нерв системасининг трофик иннерваци­ ясини таъминлайди.

Вегетатив функцияларрегуляциясини ажратиш билан бирга, орга­ низмнинг бутун реакцияларида сенсор, мотор ва вегетатив компонентлар юцорида аштанимиздек, узаро чамбарчас борланганлигини цайд цилиб утмоц керак.

Айрим хоссаларига асосланган цолда, Клод Бернар вегетатив нерв системасини ихтиёрга буйсунмайдиган система деб атади. Гаскелл бу система билан бошкарилувчи мускуллар кимёвий сезгирликка эгалигини цисобга олиб, бу системани симпатик (адренал) ва ички аъзолар нерв системаси деб атади.

Н. Ленгли ихтиёрий ва ихтиёрга буйсунмайдиган нерв системалари рефлектор ёйидаги фарцлар мавжудлигини аницлади. Ихтиё­ рий - соматик иннервациянинг эфферент йули бир нейронли ва их­ тиёрга буйсунмайдиган нерв системаси эфферент йули икки нейрон­ ли эканлигини, уларнинг биринчиси МНСда ва иккинчиси периферик ганглийда (тугунда) ётиши аницланди. Бу нерв тизими МНСга нисбатан мустацил эканлигини таъкидлаб, уни Н.Ленгли автоном нерв системаси деб атади. Бу нерв системаси асосан эфферент тизимдан иборат деб тушунди ва симпатик (тораколюмбал булим) цамда парасимпатик (краниал ва сакрал) булимларга булди. Ичак деворидаги нерв тутамларини энтерал система деб атади.

Далцаро анатомик номенклатурасига биноан цозирда автоном

атамаси, цолган барча атамалар - усимликка хос, висцерал, вегета­ тив урнига ишлатилмоцда. Автоном нерв тизими тушунчасига организмнинг бир бутун адекват реакцияни таъминловчи ички хаётий жараёнларини бошкарувчи марказий ва периферик х.ужайралар мажмуи киритилган.

Организм реакцияларининг скелет мускуллари томонидан юзага чи^ариладиган соматик компонентлари вегетатив функциялардан фар^ цилиб, ихтиёрий равишда юзага чи^арилиши, кучайтирилиши ёки тормозланиши мумкин; уларни реакциянинг бошидан охиригача бош мия катта ярим шарлари назорат килиб туради. Вегетатив компонентлар эса, купинча, ихтиёрий равишда назорат ь;илинмайди. Шунга асосланиб, вегетатив нерв тизимини автоном (Ж.Ленгли) ёки ихтиёрдан ташцари (Г.Гаскелл) деб аташди. Аммо марказий нерв системасининг олий булимларидан муста^ил -«автоном» вегетатив нерв тизимя ха^идаги тасаввур роятда шартлидир.

Ички аъзога дойр шартли рефлекслар ^осил ^илиш устидаги купгина тажрибалар шуни я^цол исбот этдики, бош мия катта ярим шарлари пустлори автоном нерв тизимидан иннервацияланган ^амма аъзолар фаолиятини бош^аради ва уларнинг фаолиятини организмнинг мавжуд эхтиёжларига яраша, организмнинг тацщи ва ички му^итидан келувчи таъсирларга курсатадиган реакцияларига яраша уйгунлаштиради (координация).

Авт оном нерв т изим ининг умумий тузилиши ва асосий ф изиологик хоссалари. Автоном нерв тизимининг марказлари мия узанида ва ор^а мияда жойлашган. 1.Урта мияда парасимпатик нерв тизимининг мезенцефал булими бор; ундан вегета­ тив толалар кузни ^аракатлантирувчи нерв таркибида кетади.

2 .Узунчо^ мияда парасимпатик нерв тизимининг булбар були­ ми бор; ундан эфферент толалар юз, тил-халцум нервлари ва адашган «сайёр» нерв таркибида чикади. З.Орка миянинг кукрак ва бел сегментларида (биринчи кукрак сегментидан иккинчи - туртинчи бел сегментигача) автоном нерв тизимининг симпатик (торако-люмбал) булими бор; ундан вегетатив толалар тегишли ор^а мия сегментларининг олдинги илдизлари ор^али орка мия нейронларининг уси зар и билан бирга чикади. 4.0рца миянинг думгаза сегментларида парасимпатик нерв тизимининг сакрал булими бор, толалар ундан чано^ нерви таркибида чикади.

Шундай ^илиб, марказий нерв тизимининг туртта булимида автоном нерв тизимининг марказлари жойлашган. Мезенцефал, булбар ва сакрал булимлардаги ядролар автоном нерв тизими­ нинг парасимпатик кисмини, торако-люмбал булимдаги ядролар ва автоном нерв тизимининг симпатик 1^смини ^осил ^илади.

Автоном нерв тизимининг барча булимлари орали»; миядаги (гипоталамус ва таргил танадаги) олий вегетатив марказларга буйсунади. Бу марказлар организмдаги купгина аъзо ва тизи-

симпатик нерв

п араси м п ати к

ТИЗИ1

нерв ти зи м и

Г..

г^кимлсн

Парапертепрал симпатик таижнр

1*епродуктип (толар

43-расм. Автоном нерв тизимининг умумий тузилиш чизмаси.

миларнинг функцияларини уйгунлаштиради. Ана шу марказлар уз навбатида катта ярим шарлар пустлорига буйсунади. Катта ярим шарлар пустлоги соматик ва вегетатив функцияларни хулкатворнинг ягона актлари цилиб бирлаштириб, организмнинг бутун бир реакция курсатишини таъминлайди.

Парасимпатик нерв тизими толаларининг тарцалиши 43-рас- мда курсатилган. Парасимпатик толалар куп аъзоларга сайёр нерв таркибида боради. Бронхлар, горак, цизилунгач, меъда, ингичка ичак. меъда ости бези, буйрак усти безлари, буйраклар, талоц, йурон ичакнинг бир кисми сайёр (адашган) нервдан иннервацияланади.

Симпатик нерв тизими толаларининг тарцалиши 43-расмла курсатилган. Автоном нерв тизими симпатик булимининг юцори

сегментларида буйиннинг юцори симпатик тугуни орцали бош аъзоларига толалар боради; навбатдаги сегментлардан эса пастровдаги симпатик тугунлар орцали кукрак бушлири аъзоларига ва цулга толалар боради; сунгра бир цанча кукрак сегментлари келади, булардан цуёшсимон чигал ва ичак тутцичининг юцори тугуни орцали цорин бушлири аъзоларига толалар боради; ни- ^оят бел сегментларидан ичак тутцичнинг пастки тугуни орь а- ли асосан кичик чаноц аъзоларига ва оёцца толалар боради.

Вегетатив нервларнинг икки нейропли ст руктурам. Барча симпатик ва парасимпатик нерв йулларининг периферик цисми кетма-кет ётган икки нейрондан иборат. Биринчи нейроннинг хужайра танаси марказий нерв тизимида булади, аксони периферияга бориб, бирор нерв тугунида тугайди. Иккинчи нейроннинг хужайра танаси шу тугунда булади, унда биринчи нейроннинг аксони синаптик охирларни цосил цилади. Иккинчи нейроннинг аксони периферияга бориб, тегишли аъзони иннервациялайди. Биринчи нейрон толалари преганглионар толалар деб, иккинчи нейрон толалари эса постганглионар толалар деб аталади.

Автоном нерв тизимининг биринчи нейрони цаерда тугаши ва иккинчи нейрони цаерда бошланиши иккита усул - морфологик ва фармакологик усул билан аницланади.

Морфологик усул шунга асосланганки, аксонларнинг уз Хужайра таналаридан ажратилган периферик цисмлари ва охирлари 6-14 кундан кейин айнийди (дегенерация). Преганглионар тола цирциб цуйилса, дегенерация фацат цирциш жойидан пре­ ганглионар нейрон билан постганглионар нейронни бир-бирига туташтирувчи синапсларгача тарцалади холос. Борди-ю, пост­ ганглионар тола цири^б цуйилса, нерв толалари вегетатив не­ рвларнинг мускул ёки бездаги охирги тармогугаригача айнийди. Шундай цилиб, нерв толаларининг айнишига цараб, бу толаларнинг тамом булган жойи аниц тасаввур цилинади ва узилганлиги аницланади.

Ж.Ленгли таклиф этган фармакологик усул шундан иборатки, хайвоннинг цон-томирига никотин эритмаси юборилади ёки текширилаётган вегетатив йулнинг бирор цисмига шу эритма сурилади. Никотин таъсир эта бошлаган пайтда вегетатив нерв йулларининг нейронлараро синапсларини цузгатади, сунгра эса фалаж цилиб куяди. Нерв ганглийси никотиндан за^арланиши сабабли, шу ганглийда узиладиган преганглионар толанинг таъсирланиши ундан иннервацияланадиган периферик аъзога таъ-

сир утказмай цуяди. Никотиндан зацарланмаган бошца бирор ганглийда узилган ва никотин сурилган нерв тугунида узилмай утадиган преганглионар толага таъсир этиш натижасида таъсирланувчи нерв учун одатдаги эффект келиб чицади.

Вегетатив нерв толаларининг узилган жойлари морфологик ва фармакологик усулларни тадбиц этиб, мунтазам текширишда аникланган. Вегетатив нервлар марказий нерв тизимидан чиццач, йулда нерв толаси фацат бир жойдан узилади, яъни периферик нейронлар уртасида фацат битта синапс булади. Автоном нерв тизимининг нерв толаси бир неча периферик нерв ганглийсидан кетма-кет утса, бир ганглийдан бошца цамма ганглийларда узилмасдан угади, бир ганглийда эса преганглионар тола тугаб, постганглионар тола бошланади.

Купинча биринчи парасимпатик нейроннинг аксони ундан иннервацияланадиган аъзога узилмай боради, иккинчи нейрон эса бутунлай иннервацияланадиган аъзода булади. Ю ракнинг парасимпатик иннервацияси мисол була олади: биринчи ней­ рон аксони сайёр нерв ядросидан (яъни узунчоц миядан) бош - ланиб, юракка боради ва унинг деворидаги иккинчи нейрон танасида тугайди. Периферик нерв узанининг йулида кетма-кет богланган икки нейрон борлиги вегетатив нервларнинг соматик нервлардан фарц циладиган типик белгисидир. Соматик нерв толалари марказий нерв тизимидан чицишда перифериядаги бо ­ рон жойда цам узилмай, кÿндaлaнг-тapFил мускул цужайраларида тугайди ва сарколемма остида охирги тармоцларни ^осил килади.

Вегетатив ганглийлар (тугунлар) синфлашшш. Вегетатив ганглийлар (тугунлар) жойлашишига цараб умуртка (вертебрал), умурткадан олдинги (превертебрал) ва аъзо ичидаги (интрамурал) ганглийлар деган учта гуруцга ажратилиши мумкин.

Вертебрал ганглийлар симпатик нерв тизимига мансуб булиб, умуртка погонасининг икки томонида ётади ва иккита чегара узанни цосил цилади (уларни симпатик занжирлар деб цам юритишади). Вертебрал ганглийлар орца мияга толалар билан 6 O F - ланган, бу толалар бирлаштирувчи оц ва кулранг гармоцларни Хосил килади. Симпатик нерв тизимининг преганглионар толалари бирлаштирувчи оц тармоцлар -- rami communicantes albi орцали тугунларга боради. Постганглионар симпатик нейронларнинг толалари тугунлардан ё мустацил нерв й>?ллари орцали ёки симпатик нервлар таркибида периферик аъзоларга боради. Кейинги ^олда чегара узанларнингтугунларидан бирлаштирув-

чи ингичка кулранг тармоцчалар - rami communicantes grisei шаклида соматик нервларга боради (уларнинг кулранги постганглионар симпатик толаларда миелин пардалар йухлигига боигаф. Бу толаларнинг йулини 43-расмда куриш мумкин.

Аксари симпатик преганглионар нерв толалари чегара узан тугунларида узилади; бу толаларнинг озгина хисми чегара узандл узилмай утиб, превертебрал ганглийларда узилади.

Превертебрал ганглийлар умурт^а погонасидан чегара ÿ3aH ганглийларига нисбатан y3orçporç масофада жойлашади, шу билан бирга узидан иннервация олувчи аъзолардан хам бир хадар узох туради. Превертебрал ганглийларга киприксимон тугун, буйиннинг ю^ори ва урта симпатик тугунлари, цуёшсимон чи­ тал, ичактупдачнинг ю^ори ва пастки тугунлари киради. Чегара узан тугунларида узилмай келган симпатик преганглионар толалар киприксимон тугундан бошца хамма тугунларда узилади. Куз мускулларини иннервациялайдиган парасимпатик преганг­ лионар толалар эса киприксимон тугунда узилади.

Аъзо ичидаги ганглийларга ички аъзолардаги чигаллар кира­ ди, нерв хужайраларига бой булган чигаллар (интрамурал чи­ галлар) купгина ички аъзоларнинг, масалан, юрак, бронхлар, Хизилунгачнинг уртадаги учдан бир хисми билан пастдаги учдан бир хисми, меъда, ичак, ут пуфаги, ковух (сийдик пуфаги)- нинг мускулли деворларида, шунингдек, ички ва таищи секре­ ция безларида бор. Б.И.Лаврентев ва бошца тад^и^отчиларнинг гистологик текширишларига Караганда, парасимпатик толалар уша нерв чигалларининг хужайраларида узилади.

Вегетатив ганглий (тугун)ларнинг функциялари. Вегетатив ганглийлар узидан утувчи нерв импулсларининг тацсимланиши ва тархалишида анчагина а^амият касб этади. Ганглийлардаги нерв хужайраларининг сони ганглийга келувчи преган­ глионар толалар сонига нисбатан бир неча баравар ортих (буйин­ нинг юцори симпатик тугунида 32 баравар, киприксимон тугунда 2 баравар ортих). Шу толалардан хар бири ганглийнинг куп Хужайраларида синапслар хосил килади. Шу сабабли преганг­ лионар тола орхали ганглийга келган нерв импулслари бир галай паст ганглионар нейронларга ва бинобарин, иннервацияланадиган аъзонинг яна купрох мускул ва без хужайраларига таъсир эта олади. Шу тарифа, преганглионар толаларнинг таъсир курсатадиган доираси кенгаяди.

Преганглионар толалар орхали келувчи нерв импулслари нечогли кенг тархалишини хуйидаги омил курсатиб турибди: ит-

нинг цорин бушлиридаги бир неча йирик аъзо - меъда ости бези, ингичка ичак, буйрак усти безлари ва буйракларга сайёр (адашган) нервнинг урта цисобда 70 га яцин толаси келади. Сайёр нерв толаларининг бу чекли мивдори аъзо ичидаги нерв тугунлари ва чигалларга синапс орцали борланиб, юцорида айтилган ^амма ички аъзоларининг парасимпатик иннервациясини таъминлайди.

Купгина преганглионар толалардан цосил булган синапслар ^ар бир пост ганглионар нейронда бор. Нерв импулсларининг фазода цушилиш ^одисаси шу билан богланган. Преганглионар бир толага бусарадан паст куч билан таъсир этилса, постганглионар толаларда царакат потенциаллари вужудга келмайди. Бир неча преганглионар тола бир толага таъсир этиш учун цулланилган куч билан таъсирланса, постсинаптик цузратувчи потенциалларнинг фазода - масофада цушилиши сабабли постганглионар толаларда царакат потенциаллари цайд цилинади.

Симпатик нерв тугунларида айрим преганглионар толаларнинг таъсир соцалари цисман бир-бирини цоплайди. Шу сабаб­ ли преганглионар толаларнинг икки тутамига бир йула таъсир этилганда окклюзия цодисаси цайд цилинади: преганглионар то­ лаларнинг икки тутамига бусарадан юцори куч билан бир йула таъсир этиш эффекта шу толаларнинг тутамларига алоцида-ало- ^ида таъсир этиш эффектларининг арифметик йигиндисига нйсбатан цамиша камрок чицади.

Преганглионар нерв толаларига таъсир этилганда нерв им­ пулсларининг вщ тда цушилиги ходисаси хам равшан куринади. Якка стимул цатто таъсир кучи катта булганда хам, эффект бермайди (автоном нерв тизимининг нейронлари ва марказий нерв тизимининг купгина нейронлари якка стимуллар гаъсирида цузрала олмайди, бу хусусиятни итерактивлик деб аташади). Бунга царама-царши уларок, преганглионар толаларнинг ритмик стимуллар билан таъсирланишига жавобан, постганглионар нейронларда цузралиш жараёни келиб чицади, чунки цузгатувчи постсинаптик потенциаллар бир вацтда цушилади.

Нейронлараро синапсларда нерв импулсларининг бир томонлама утиши, тугунга киритувчи айрим преганглионар толалар таъсир курсатадиган соцаларнинг бир-бирини цоплаши, пост­ синаптик потенциаллари инг вацгда х.ам фазода цушилиши ва окклюзия шуни курсатдики, марказий нерв тизимидаги нейронлар ва синапсларнинг тузилиши ва хоссалари цандай булса, ав­ тоном нерв тизимидаги нейронлар ва ганглий синапсларинданг тузилиши билан хоссалари ушандай.

Автоном нерв тизими нейронларининг характерли хусусияти шуки, уларда вужудга келадиган импулслар бирмунча сийрак ритмли булиб, секундига 10-15 дан ошмайди. Масалан, томир торайтирувчи нерв толалари орцали утадиган импулсларнинг максимал ритми купинча секундига 6 -8 дан ошмайди. Преганглионар толаларнинг цузгалишлар частотаси автоном нерв тизимининг нейронларида вужудга келадиган табиий импулс­ лар частотасидан ошиб кетса, синапсларда цисман ушланиб цолади (блокада) ва постганглионар нейрон сийракроц ритмда кузгалади. Шундай цилиб, нерв импулсларининг ритми узгартирилади. Стимуляциянинг секундига 100 дан ортиц частотаси цузгалишларнинг синапс орцали утишини батамом тухтатиб (блока­ да цилиб)цуяди.

Автоном нерв тизимининг ганглийлари рефлектор марказларми, яъни рефлектор ёйлар шу ганглийларда туташадими? Бу савол куп марта мухокама килинган булса-да, хануз узил-кесил ойдинлаштирилгани йуц. Баъзи аъзолардаги нерв чигалларида, жумладан меъда ва ичакдаги Ауэрбах чигалида тузилиши билан бир-биридан фарц циладиган ва узаро бирикадиган икки хил нерв хужайралари борлиги (бу цужайраларни A.C.Догел топган) автоном нерв тизимининг ганглий ва чигалларида рефлектор ёйларининг туташуви мумкинлигини курсатади. Аммо автоном нерв тизимининг тугунларида рецепторлардан цузгалиш олиб келувчи ва импулсларни шу ердаёк эффектор нейронларга утказувчи рецептор нейронлар борлигини курсатадиган етарлича ишонарли далиллар келтирилгани йуц.

Аксон-рефлекслар. Вегетатив нервлар таъсирланганда аксонрефлекслар ёки псевдо-рефлекслар деган галати реакциялар кайд цилинган. Уларнинг рефлекслардан фарци шуки, аксонрефлекслардан цузралиш рецептор нейрондан эффектор нейронга утмайди. Преганглионар ёки постганглионар нейронларнинг аксонлари тармоцланганда бир тармоги бир аъзога ёки аъзонинг бир цисмига иннервация бериб, иккинчи тармоги бошца аъзони ёки шу аъзонинг бошца цисмини иннервацияласа, аксон-рефлек- слар келиб чициши мумкин. Аксоннинг шундай тармоцланиши туфайли бир тармоцнинг таъсирланиши натижасида цузгалиш иккинчи тармоцца цам ёйилиши, шунга кура таъсир жойидан узоццаги аъзо реакция курсатиши мумкин.

Аксон-рефлекснинг классик мисолини утган асрнинг 70-йил- ларида Н.М .Соковнин цов иннервациясини урганиб тасвирлаган эди. Ичактутцичнинг пастки тугунидан ковукка борувчи бир

^орин нервининг марказий учига таъсир этилса, ^овуц рефлекс йули билан киск;аришини Соковнин кузатган. К^узгалиш иккинчи корин нерви ор^али к;овуда утиши о^ибатида реакция келиб чи^ади. Бир томондаги к;орин нервининг марказий учига таъсир этилса, ичактут^ичнинг пастки тугунининг марказий нерв тизимига борловчи преганглионар толалар цир^иб ^уйилган та^- дирда ^ам ^ову^ к^ис^араверади. Бу ^олда марказий нерв тизими оркали буладиган одатдаги рефлекс юзага чи^майди, балки цир- ^илган корин нервидан ичактут^ичнинг пастки тугуни ор^али иккинчи (^ир^илмаган) ^орин нервига ва ундан кейин ^ову^ца нерв импулслари утади.

Преганглионар толанинг тармо^аниш и туфайли цузгалишнинг бир ^орин нервидан иккинчи цорин нервига утишини Лен­ гли ва бошцаларнинг тад^ицотлари тушунтириб берди. Кнорин нерви шохчаларининг купчилик ^исми ичактуткичнинг пастки тугунидаги ганглиоз хужайраларда тугайди; шу тармокдардан бир цисми эса тугунда узилмай, в;орин нервининг таркибида ке­ либ, ичактутцичдан периферияда ^овуц асосида ётган ганглиоз хужайраларда тугайди. К^ир^илган цорин нервининг марказий учига таъсир этилганда шу нерв таркибида келувчи преганглио­ нар толалар ^узгалади. К$зралиш уша толаларнинг тарморуганган жойигача боради, сунгра ичактуткичнинг пастки тугунида­ ги ганглиоз хужайраларга киради ва бу тугундан иккинчи цорин нервининг толалари орцали ^овуэда тар^алади. Преганглионар толаларнинг а^амияти шу билан исбот этиладики, преганглио­ нар толалар киркиб куйилганда айнийди, шу киркишдан 8-10 кун цир^илган ^орин нервининг марказий учига таъсир этилса, иккинчи корин нерви бутун туришига царамай, таъсир кову^ка етиб бормайди. Худди шунингдек, преганглионар нейрон снапсларида ^узралиш утишини тухтатиб цуядиган никотин нерв тугунига сурилгандан кейин хам, корин нервининг марказий учи­ га таъсир этиш натижа бермайди.

Вегетатив марказлар тонуси. Автоном нерв тизимининг купгина марказлари муттасил тонус ^олатида булади, улардан иннервацияланидиган аъзолар к;узратувчи ёки тормозловчи импулсларни шунга кура узлуксиз олиб туради. Илгари куздан кечирилган икки мисол билан тушунтирайлик. Итнинг иккала сайёр нерви буйнидан ^ир^иб ^уйилса, юрак ^ис^аришлари тезлашади, чунки сайёр нервларнинг тонус ^олатидаги ядролари юракка доимо курсатадиган тормозловчи таъсирини шу нервлар кир^иб куйилгандан кейин курсатмайди. Куённинг бир томон-

даги симпатик нерви буйнидан цирциб куйилса, шу нерв к^рцилган томондаги цулоц томирлари кенгаяди, чунки томирлар вазоконстриктор тонусдан мацрум булади. К^ирцилган нервнинг периферик учига секундига 1-2 стимул билан ритмик таъсир этилса, юрак цисцаришларининг сайёр нервлар цирциб цуйщ - гунча мавжуд булган ритми ёки цулоц томирларининг симпа тик нерв бутун вацтидаги торайиш даражаси тикланади.

Вегетатив марказларга ички аъзоларнинг рецепторларидан ва цисман экстерорецепторлардан афферент нерв импулслари келиб туриши, шунингдек, цон ва ликвордаги кимёвий моддаларнинг таъсир этиши туфайли вегетатив марказлар тонуси сацланади. Масалан,, сайёр нерв ядросининг нерв цужайраларидан юракка импулслар келиб туради, биринчидан шу нерв ^ужайраларига артериялар деворининг барорецепторларидан келувчи нерв импулслари, иккинчидан, гуморал омиллар (адреналин, калций) мазкур цужайралар тонусини сацлаб туради.

Авт оном нерв тизими толаларининг хоссалари. Вегета­ тив нерв йулларининг соматик нерв йулларидан фарк циладиган морфологик хусусиятлари шуки, улар икки нейрондан тузилган, нерв йули нерв тугунларида узилади, автоном нерв тизимидан руж булиб чикади, периферияда сегментар типда тацсимланмайди ва диаметри кичик булади. Преганглионар толалар В типга киради; диаметри 2-3,5 ва баъзан 5 мк булиб, юпца миелин пардаси бор. Постганглионар толалар С типга мансуб булиб, диаметри 2 мк дан ошмайди, купчилигининг миелин пар­ даси йуц.

Вегетатив толалар, айницса постганглионар толалар бирмунча кам цузралУвчанлиги билан фарц цилади, улар скелет мускулларини иннервация циладиган мотор толаларга таъсир этиш учун керак булганидан купроц кучланишли электр токи билан таъмир этишни талаб цилади. Вегетатив толаларда нерв импулсларининг тарцалиш тезлиги хам камроц; сутэмизувчиларда пре­ ганглионар толаларда 3 дан 20 м/сек гача, постганглионар тола­ ларда 1 дан 5 м/сек гача. Вегетатив толаларнинг умумий цонунияти характерли: ушбу тола цанча ингичка булса, реобазаси ва хронаксияси ушанча ортик; (яъни цузралувчанлиги камроц), реф­ лектор даври узо1фоц ва импулсларни утказиш тезлиги камроц.

Симпатик ва парасимпатик нерв толаларидаги ^аракат потенциаллари узоц давом этиши билан фарц цилади (айрим чукки потенциали 150 м/сек гача давом этиши, яъни соматик нерв то­ лаларидаги чуцци потенциалига нисбатан тахминан 100 бара-