kojahan_tehnologiyalyk_umk_kz

Бірінші жағдайдағы құрылғы тік əсері, ал екінші жағдайда тік емес əсерлі бақылаушы гидрожетек деп аталады. Бақылаушы гидрожүйелерде реттегіш ретінде ретті ағындар, ағындық түтікшелер, сопло-заслонки қолданылады.

Бақылаушы гидрожетектерге қойылатын негізгі талаптар: кіре берісте берілген ығысу мен шыға берістегі ығысудың жол жəне уақыт бойынша ең аз қателікпен орындалу қажет. Яғни тез əрі жоғары дəлдікпен орындалуы қажет. Бақылаушы гидрожетектің уақыт бойынша қажеттілігін – тез əсерлілігін ал жол бойынша қажеттілігін – дəлдік сипаттайды.

Бақылаушы гидрожетектің сипаттамалары, басқару мүмкіндіктерінде іске асырылған сапалы əр сандық бағаны береді. Гидрожетектің қалыптасқан қозғалысында мұндай сипаттамалар статикалық немесе функциональдық деп

күшеюі атқырушы қозғалыс жылдамдығының υ жүктеме жоқ кездегі бақылау қатесіне е қатынасы мен анықталады.

RJ = J e

Rυ – коэффиценті жылдамдық сипаттамасының куртизнасын анықтап, əр түрлі гидрожетектердің дəлдігін салыстырылатын көрсеткіш болып табылады.

Параметрлердің аз өзгеруінде тарту бойынша күшею коэффиценті тарту сипаттамасының куртизнасын мен анықталады.

RF = F e

61

RF – коэффиценті гидрожетектің структуралық қатаңдығын бағалауға мүмкіндік береді, яғни қабылданған бақылау сұлбасының спецификалық қасиеттеріне байланысты жүктемелерге берілгіштігі.

Rυ жəне RF коэффиценттері гидрожетектің сезімталдығын, яғни келіспеушілікке əсер беретіндігі.

2-сурет. Ретті ағынды бақылаушы гидрожетек сұлбасы.

Осыған ұқсас етіп гидрожүйенің ерекшелігін сипаттайтынR шығын

Q

бойынша жəне Rр қысым бойынша күшею коэффициентін анықтауға болады.

цилиндрдің қуысындағы қысым өзгерісін анықтайды.

2-суретте. Тау-кен машиналарында əр түрлі конструктивтік нұсқаулар мен қолданылатын, реттығын мен басқарылатын бақылаушы гидрожетектің прициптік (а) жəне структуралық (б) сұлбасы келтірілген.

Машинаның беруші құрылғысынан 1 рычаг команда алады. Осы кезде 3 нүкте айналасында 2 рычагтың дифференциалды қозғалысы мен4 бөлгіш реттығының ығысуы орын алады. Нəтижесінде сұйық 5 күштік цилиндрдің бір қуысына беріледі. Оның үстіне 3 нүкте басқару үрдісінің басында кіретін мүмкін қателікті болдырмау үшін, 2 рычагты қозғалысқа келтіреді. 1 басқару рычагы тоқтағанда цилиндрдің 5 поршені, күштік цилиндрді тоқтататындай етіп, 2 рычаг арқылы 4 реттығын плунжерін бейтарап күйге келтіреді. 43 олотник плунжері кері қозғалғанда гидрокүшейткіш элементтерінің қозғалысы қарама-қарсы бағытқа жүреді. 2 дифференциалды рычог тісті немесе червясті беріліспен ауыстыруы мүмкін.

Осылайша 1 рычагтың əр күйіне атқарушы цилиндр штогының белгілі күйі сəйкес келеді, тиісінше ол машинаның жұмысшы органына əсер етеді.

62

гидрожетектің қапайымдалған қозғалыс теңдеуі қарастырылған. Бұл жағдайда атқарушы қозғалтқыш жылдамдығы, реттығының орта күйіне қатысты ығысуына пропроциональ. Реттығын е өлшемге ығысқанда, сұйықты гидроцилиндрге өткізуге арналған жұмыстық аудан Ве-ге тең [(13.6) қара] жəне сұйық шығыны

е мəні реттығының ығысуын туғызған 1 тұтқаның (кіруші һ белгісі) жəне 5 поршень штогы ығысуларының айырмасымен анықталады. (150-сурет).

атқарушы цилиндр поршеннің қалыптасқан қозғалыс жылдамдығын табуға мүмкіндік береді. 3-суретте, жоғарыда қарастырылған механизм негізінде(2- сурет) жасалған, көмір платындағы тау-кен машинасының жұмысы органын орналастыруды басқарудың принциптік сұлбасы көрсетілген.

3-сурет. Тау-кен машинасының бақылаушы гидрожетектің сұлбасы 2 реттығынды басқаратын 1 қайталаушы ролик, 4 пласттың бедеріне

тақалып, оның профилін қайталап жəне5 атқарушы цилиндрге сұйықтық берілуін басқарып, 3 машиналармен бірге забой бойымен жылжиды. Мұндағы кері байланыс машина корпусымен жүзеге асырылады.

63

реттығынның втулкасымен жалғасқан, 1 атқарушы цилиндр, 3 сорғының реттеу механизмін басқарады. Бақылаушы реттығынды қоректендіру4 көмекші сорғымен жүргізіледі. Егер бақылаушы реттығынды нөлдік беріліске сəйкес күйге қойса, гидроқозғалтқыш тоқтатылуы қамтамасыз етілмейді. 3 сорғының екі қуысын 5-нөлдеп-қоюшы көмегімен біріктіру жүргізіледі.

152-сурет. Бақылаушы гидрожетек көмегімен сорғыны реттеу сұлбасы.

Бақылау сұрақтары.

1.Бақылаушы гидрожеьек деп

2.Бақылаушы гидрожетектің басқа гидрожетектен айырмашылығы

3.Бақылаушы гидрожетектің жұмыс принципі

4.Бақылаушы гидрожетектің сипаттамалары

1)Пайдалану жағынан қарапайым жəне қолайлы;

2)Салыстырмалы аз габариттерде үлкен қуат бере алады;

3)Энергия берілісінде иілгіш (қатаң байланыссыз) ара қашықтықта тез сөнудің қамтамасыз етілуі, қосылу жəне кері қимылдау, тартқыш күштің сатысыз

өзгеруі);

4)Қозғалтқыштың қозғанын ескеру жəне оның экономикалық режимде жұмыс істеуін қамтасыз ету, динамикалық жүктеменің жəне бұралмалы тербелістің уақыты өшуі;

5)Машинаның ұзақ мерзімді жұмыс істеуі;

6)Бірлік қуатқа аз мөлшерлі салмақ түсуі;

64

А.С.Антон əртүрлі беріліске салыстырмалы мысал келтіреді (кг/л). Гидромеханикалық жылутасығыш (тепловоз)………………3,3- 7

Автомобильдік ………………………………………………...1,8-2,5

Электромеханикалық жылу тасығыш (бірағымды)………….8-10

Трактор (үшағымды)…………………………………………...2,5-3,5

Гидродинамикалық берілістердің кемшіліктері:

1.Механикалық беріліспен салыстырғанда үзілісті жұмыс істейді;

2.Жұмыстық сұйықтықты салқындатып тұру керек;

3.Қолайлы жəне көп мерзімді тығыздағыштарда қиындықтар туады;

жəне оған кіреді(күрекше алдында). Мағынасында сорғының арыныНн көбейеді. Соған байланысты қозғалтқыштан шыққан энергия мен сұйықтық көбейеді. Турбина үшін арынНт азаяды, өйткені қозғалтқыш берілісіне сұйықтық энергиясы азаяды.

65

3- сурет. Гидромуфта Егер энергия өсуінЕ (кг·м;Н·м) сұйық ағымының бірлік салмағына

жатқызсақ, онда арын сызықтық мөлшермен өлшенеді.

Қуат N сыртқы параметр негізі болып табылады. Ол ішкі параметрлер арын Н , ал барлық сұйық ағымы салмақтық шығынғаG тең, сонда барлық сұйықтық ағымның бірлік уақытына кеткен энергияның өсуі қуат болады.

N = GH = YQH ,

(жоғалтылған) жəне пайдалы болып бөлінеді.

Толық сорғылық дөңгелектегі арын мен шығын мынадай теориялық мағынамен сəйкес келеді: (Htн жəне Qtн) ;

Пайдалы турбиналық дөңгелектегі арын мен шығын мынадай теориялық мағынамен сай келеді: (HtТ жəне QtТ) .

Сорғылық дөңгелектің арыны мен шығыны былай белгіленеді Нн ,Qн;

Ал турбиналықдөңгелектің толық арыны мен шығыны сəйкесінше НТ, QТ болады.

Толық жəне пайдалы арындар жəне шығындар түсінігіне байланысты

Біліктің айналу жылдамдығы сыртқы параметрлер, лоар айналу саныn немесе бұрыштық жылдамдықтарменω өлшенеді. Турбиналық дөңгелектің білігінің айналу жылдамдығы(nT ,ωT) жəне сорғылық дөңгелектің(nН ,ωН) білігінің айналу жылдамдығы берілісті қатынас деп аталады.

66

i = nT = wT

nH wH

Егер N = M ×w деп қабылданса , онда гидроберілістің ішкі ПƏК-і былай анықталады:

hвн = Mt T ×wT M t H ×wH

Турбинаның пайдалы моментініңMtH қатынасын трансформация коэффициенті деп атайды.

kвн = M t T

M t H

онда hвн = kвн ×i

Негізгі əдебиеттер 4[5-8] Қосымша əдебиет 11[32-40] Бақылау сұрақтары.

1.Гидромуфта деген не?

2.Гидротрансформатор деп нені атайды?.

3.Берілісті қатынас деп нені атайды?

5.Сұйықтың динамикалық берілістің артықшылықтары

6.Сұйықтың динамикалық берілістің кемшіліктері

14-дəріс. Ауалықжетек. Ауалықаппаратура. Пневматикалық жетек.

Кен машиналарында қолданылатын машиналар мен механизмдер тиімді де қауіпсіз жетегінің бірі болып пневможетек табылады. Ол электр жəне гидрожетектермен салыстырғанда бірнеше артықшылықтарға ие. Олар:

1)конструкциясының қарапайымдылығы, аз металл сиымдылығы жəне жасалудағы аз еңбек сиымдылығы;

2)қызмет көрсетудегі қарапайымдылығы жəне сенімділігі;

3)шаң-тозаңды, ылғал орталарда жұмыс істеу алу қабілеттілігі

4)жылдамдығы;

5)іске қосу мен тоқтатудың бірқалыптылығы, басқару жеңілдігі;

6)демпфирлеуге жəне энегиясы аккумоляторларға қабілеттілігі;

7)сыртқы динамикалық соққыға жəне жүйенің ішкі гидравликалық соққысына аз сезімталдығы;

8)шексіз салмақты көтере алуы;

9) қоладынылған ауаны жіберуге арналған құбырлық өткізгіштерсіз жұмыс істеуі;

10) кен қазбаларын желдетуді пневможетегіне келіп түсетін ауа арқылы жақсартуы;

67

Пневможетек басқа жетектерге қарағанда аса ауыр жағдайларда жұмыс істеуге қолайлы. Ондай жағдайларға машинаның жұмыстық циклінде кенет реверсивті тоқтап қалуы, сыртқы салмақтың динамикалық соққы мен вибрация əсерінен ауытқып кетуі.

Поршенді қозғалтқыштар пневматикалық жетекті механизмнің көлемді түріне жатады. Жұмыс цилиндрлерінің негізгі білік осіне қарай орналасуында байланысты радиал-поршенді немесе аканатаы поршенді қозғалтқыштардың деп бөледі.

Негізгі біліктің оптамалды айналу жиілігі көп жағдайда 400-1500 айн/мин аралығында болады.

Жұмыс процестері қозғалтқыш двигательдерінде əртүрлі диаграмма бойынша максималды шегінде энергетикалық эканомды жəне қозғалтқыштың жұмыс режимінде жүре алады. Ауа бөлгіштер жүйесінің аздаған қисындығынан поршенді қозғалыстардың цилиндрлерді толтыру ауыспалы көлемінде жұмыс істеу қабілеті туындайды. Бұл жұмыс процесінде қозғалтқышты тоқтатпай салмақ түсіру режиміне қарай оның жұмыс сипаттамасын жеңіл де тиімді өзгерту мүмкіндік туғызады. Бірақ бұл поршенді қозғалтқыштар əрқашан қолданыла бермейді соның нəтижесінде сығылған ауа энергиясы мақсатсыз жұмсалады жəне машина мен қозғалтқыштың ұзақмерзімді резерві төмендейді.

Қалақшалы қозғалтқыштар.

Қалақшалы қозғалтқыштар бір роторлы пневматикалық механизмнің көлемді түріне жатады. Айналу түріне байланысты қалақшалы қозғалтқыштар бөлінеді:

мүмкіндік жасамайды. Аз тұтқырлығына байланыстықысылған ауа арқылы энергия беру бірнеше километрден бірнеше ондық метр секундына беріліс жетектерінде 105 айн/мин мүмкіндігі бар айналма жетектерінде, алайда мұнда ауаның машиналар мен құбыржолдарында ағып кету мүмкіндігі жоғарылайды.

Қысылған ауаның биологиялық қауіпсіздігі қайтаратын құбыржолдарды қажет етпейді. Ол пневмақозғалтқыштардың салмағын төмендетеді жəне пневможүйелерді қарапайымдылайды. Пневмоқозғалтқыштардың салмағы электрқозғалтқыш салмағынан біршама жеңіл болады.

68

дейін салқындай алады, ол қаныққан су буларына жəне артық ылғалдың кристалдануына алып келеді. Қоршаған орта температурасында, нолге жақын,

қолданылады. Жинақтау жұмыстарында механизацияланған құралдарда жəне соққы машиналарында.

Пневможетек компрессордан, керілме жəне желілі ауаөткізгіштерінен, басқару құрылғысы жəне пневмоқозғалтқыштардан тұрады.

§ 2. Пневможетектердің негізгі есептері.

Жұмыс процесстері бір уақытта ауаның құбыржолдарында өтуі мен

69

Ауаның кеңейту процессі пневможетек элементтерінде келесі диапазонда сипатталады 1<m<1,41, мұнда m=1 толық жылу айырбас процессінің кеңейтілген түріне сəкес– изотермиялық, ол ұзын құбырларда ауа легі үшін сипатталады, m=1,41 – ауа ауыспайтын қысылған ауаның кеңейу процесіне сəйкес, олар кедергіштерге сəкес жəне адиабаталық деп аталады.

Пневматикалық машинада қысылған ауа ығыстыру жəне кеңейту жұмысын атқарады. Ығыстыру жұмысы сұйық легінің жұмысына ұқсас

(20.6)

Изотермиялық процесте жұмыс кеңеуіне келесіге тең

Мұнда р – ауа тығыздығы;q – меншікті көлем; Q – лек шығыны; υi – i- ші қимадағы немесе –і ші уақыт моментіндегі лек жылдамдығы; Т – температура,К; dWтолық энергия дифферциалы; сq – тұрақты көлемдегі жылусыйымдылық; R – ауаның газ тұрақтысы, R=287 Н*м/(кг*0С); А´ - газдың меншікті работа.

Жылу саны, ауамен алынатын пролитропты кеңейтуде келесіге тең

(20.5) қатынасын ескере отырып ауа мөлшерінің жылдамдығын анықтыу өрнегін аламыз

р2:р1<0,528 қысым қатынасынан кедергіштің неғұрлым тар қимасында ағу

Мұнда f – кедергіштің минимал қимасы; μ – шығын коэффициенті, μ=0,8-1,0, егер р2:р1<0,528 болса, онда р2= рк, q2=qk.

70