kojahan_tehnologiyalyk_umk_kz

Ал¹ашºы екi ºысыл¹ыштар ºосындысы сор¹ыны» статикалыº ºысымы, ал со»¹ы ºосыл¹ыш - ºысымны» динамикалыº б¼лiгi болып табылады.

С½йыºты ы¹ыстыру ¾рдiсiнi» сипаты бойынша к¼лемдiк сор¹ылар поршеньдi ж¸не роторлы болып б¼лiнедi.

К¼лемдiк гидромашиналарды» жiктелуi

Жалпы к¼лемдiк гидроºоз¹алтºыштар жетектегi буынны» ºоз¹алыс сипаты бойынша гидроцилиндрлер ж¸не гидромоторлар болып б¼лiнедi.

Гидроцилиндрде жетектегi буын (шток, плунжер, бiлiк) iлгерiкейiн немесе ºайталама-б½рылымды ºоз¹алыс жасайды.

К¾штiк гидроцилиндрлерде жетектегi буын ºораппен салыстыр¹анда тiк сызыºты iлгерi-кейiн ºоз¹алыс жасайды.

Моменттiк гидроцилиндрлерде жетектегi буын ºораппен салыстыр¹анда 360î – тан аз ºайталама б½рылымды ºоз¹алыс жасайды.

Гидромотор деп, жетектегi буыны шексiз айналымды ºоз¹алыс жасайтын гидромашиналарды айтады.

Сор¹ыны» ж½мыс теориясыны» негiздерi

Сор¹ыны» негiзгi техникалыº к¼рсеткiштерi: оны» ¼нiмдiлiгi (шы¹ыны) QH.T; ºысымы ÐÍ; ж½мсайтын ºуаты NH; айналу жиiлiгi nH ; ж½мыстыº к¼лемi qH; Ï°Ê-i hН .

Сор¹ыны» ¼нiмдiлiгi с½йыºты айдайтын (беретiн) т¾тiк арºылы ¼тетiн с½йыºты» к¼лемдiк шы¹ыны.

Сор¹ыны» теориялыº (геометриялыº) ж¸не наºтылы ¼нiмдiлiктерi болады.

Теориялыº ¼нiмдiлiк тек оны» ж½мыс м¾шелерiнi»

Кейбiр гидромашиналарды» принципиальды схемалары 3- суретте келтiрiлген.

à–поршеньдi тiк ¸серлi ; ¸–поршеньдi валды; á–жалпаº коловратты;

â–роторпластинкалы;ã–ротор-поршеньдi радиалды; ä–ротор- поршеньдi аксиальды; 1–ж½мыстыº т½¹ыр; 2–ы¹ыстыр¹ыш; 3– ºабылдау ºуысы;

4–беретiн ºуыс; 5–статор; 6–ротор.

Наºтылы ¼нiмдiлiк сор¹ыда¹ы жо¹алыстар¹а байланысты (iшкi ж¸не сыртºы) ж¸не ¸р уаºытта теориялыº ¼нiмдiлiктен кем болады.

ì½íäà¹û DQH – сор¹ыда¹ы жо¹алыстар, м3/ñ.

21

4

3-сурет. К¼лемдiк сор¹ыларды» принципиальды схемалары.

Ж½мыстыº к¼лем – машина бiр айналымда (циклде) сору

ì½íäà¹û Vk – ж½мыстыº т½¹ырды» геометриялыº к¼лемi, м3; i – сор¹ыда¹ы ж½мыстыº т½¹ырларды» саны.

Машина роторы бiр радиан¹а б½рыл¹анда¹ы орташа геометриялыº берiлетiн с½йыº к¼лемi

ì½íäà¹û wН = 2pnH – машинаны» б½рыштыº жылдамды¹ы, рад.

Сор¹ыларды» ¸рт¾рлi конструктивтi схемаларын салыстыра ба¹алау ¾шiн сор¹ы ¼нiмдiлiгiн ¾ш т¾рге б¼ледi: е» жо¹ары Qmax,å» ò¼ìåí Qmin ж¸не орташа QCP. Сор¹ы туралы каталогтар мен аныºтамаларда орташа ¼нiмдiлiктi» м¸нi келтiрiледi ж¸не ол б½дан ¸рi индекссiз к¼рсетiледi.

Е» жо¹ары ж¸не е» т¼мен ¼нiмдiлiктердi» айырмашылы¹ы–

¼нiмдiлiктi» ауытºу амплитудасы деп аталады.

´нiмдiлiктi» ауытºу амплитудасыны» орташа ¼нiмдiлiкке ºатынасы–¼íiìäiëiêòi» пульсациялыº коэффициентi деп аталады.

22

Е» жо¹ары ¼нiмдiлiктi» орташа¹а ºатынасы сор¹ы берiлiсiнi» те»сiздiк коэффициентi деп аталады.

Келтiрiлген коэффициенттердi» сандыº м¸ндерi к¼лемдiк сор¹ыларды оларды» ж½мысын бiркелкiлiк т½р¹ыдан сипаттайды.

Негізгі əдебиет 4,5 [3-24] [155]

Қосымша əдебиет 8 [3-10] Бақылау сұрақтары.

1.К¼лемдiк гидромашиналарды» жiктелуi

2.Сор¹ыны» ж½мыс теориясыны» негiздерi

3.Өнiмдiлiктi» ауытºу амплитудасы

4.Өнiмдiлiктi» пульсациялыº коэффициентi

5.Сор¹ы берiлiсiнi» те»сiздiк коэффициентi деген не?

4-дəріс. Поршеньдi сор¹ылар мен гидромоторлар. Радиал- роторпоршеньдi сор¹ылар.

Поршеньдi гидромашиналар сор¹ы ж¸не гидромотор ретiнде ºолданылады. Ол машиналарды» ж½мыстыº м¾шесi болып поршень мен цилиндр саналады. Со»¹ысы машинаны» ж½мыстыº т½¹ырын º½райды, оны» ºабылдау ж¸не беру арналарымен ºатысуы мен ажыратылуы негiзiнен ºаºпаºша к¼мегiмен атºарылады. Поршеньдi машиналар тобына сондай-аº плунжерлi ж¸не диафрагмалы машиналар да жатады, оларда поршеннi» орнында плунжер мен диафрагма ºолданылады.

Тау-кен ¼ндiрiсiнде поршеньдi машиналар кен машиналарын ж¾ргiзу механизмдерiнде ж¸не механикаландырыл¹ан тiреулерде ºолданылады, себебi оларда ¾лкен тегеурiндер тудыру ºажет.

°сер принциптерi бойынша поршеньдi насостар жеке, ºос, ¾ш ж¸не к¼п ºайтара ¸серлi болып б¼лiнедi. Оларды» жеке ж¸не ºос ¸серлерiнi» схемалары 1-суретте к¼рсетiлген.

Радиаль роторпоршеньдi машиналар сор¹ылар ж¸не гидромоторлар ретiнде ºолданылады. С½йыºты» ¾лкен т½раºты немесе реттелетiн к¼лемдерiн салыстырмалы жо¹ары ºысымдармен ы¹ыстыру м¾мкiндiгi б½л машиналар¹а ке» ºолдану аймаºтарын ºамтамсыз еттi. Сериялы шы¹арылатын радиаль роторпоршеньдi сор¹ылар 400 л/мин –ке дейiнгi ¼нiмдiлiкпен ж¸не 20,0 МПа-¹а дейiнгi ºысыммен болып келедi.

23

1-сурет. Поршеньдi сор¹ыларды» схемалары. à – æåêå ¸ñåðëi ñîð¹û; ¸ – ºîñ ¸ñåðëi ñîð¹û.

1– поршень; 2– цилиндрдi» ж½мыстыº ºуысы; 3– цилиндр; 4– сору ºаºпаºшасы; 5– айдау ºаºпаºшасы.

¶ш ¸серлi сор¹ы ¾ш жеке ¸серлi насостарды» бiрiккен т¾рi болып табылады.

М½ндай машиналар цилиндрлi ж½лдыз терiздес орналасады, олар осьтерге ортаº жазыºтыºта ж¸не бiр н¾ктеде ºиылысады.

Радиаль - роторпоршеньдi сор¹ыны» схемасы 2-суретте келтiрiлген.

2- сурет. Радиал-роторпоршеньдi сор¹ыны» схемасы. 1-статор; 2-ротор; 3-поршень; 4-б¼лгiш бiлiк; 5-сору арнасы; 6-

арындыº арна.

Сор¹ы (1) статордан ж¸не (2) ротордан т½рады, оларды» осьтерi эксцентрлi орналасºан. Роторды» радиаль тесiктерiнде (3) поршендер орналасºан, оларды» басы сфера бейнелес, онымен статорды» iшкi бетiне тiреледi. Ротор айнал¹ан кезде поршендер с½йыºты» ортадан тепкiш к¾шiмен статор бетiне дейiн цилиндрлер бойымен iлгерi– кейiнгi ºоз¹алыс жасайды. Со»¹ылары ¼здерiнi» арналарымен кезекпен (5) сору ж¸не (6) арындыº арналарымен жал¹асады. Б½л ретте поршень орталыºтан шетке ºарай жылжы¹анда с½йыº сорылады, ал кейiн жылжы¹анда айдалады.

24

Ротор мен статор осьтерiнi» эксцентрлiгi поршень ºадамыны» м¸нiн, я¹ни сор¹ыны» ¼нiмдiлiгiн аныºтайды. Поршень ºадамы екi еселенген эксцентрлiкке те». Эксцентрлiк м¸нiн статорды радиаль ба¹ытта ºоз¹алта ¼згертiп, сор¹ы ¼нiмдiлiгiн ол ж½мыс iстеп т½р¹ан кезде реттеуге болады. Егер сор¹ы конструкциясында статорды» эксцентрлiктi» н¼лдiк м¸ннен екi жаººа бiрдей ºоз¹алу м¾мкiндiгi ºарастырыл¹ан болса, онда айдайтын с½йыº а¹ымыны» ба¹ытын ¼згертуге болады.

Радиаль роторпоршеньдi машина с½йыºтыº мотор ретiнде ж½мыс iстеген кезде поршендер ротор орталы¹ынан о¹ан келiп º½йылатын с½йыºты» ºысымымен ºоз¹алады, ал кейiн ºарай, ротор мен статор осьтерiнi» эксцентрлi орналасуынан туатын к¾штi» ¸серiнен ºайтады.

°детте жеке ¸серлi радиаль роторпоршендi машиналар насос ретiнде, ал к¼п ºайтара ¸серлi машиналар жиi с½йыºтыº мотор ретiнде ºолданылады.

²осарлан¹ан ¸серлi радиаль ротор поршендi с½йыºтыº моторды» схемасы 3-суретте к¼рсетiлген.

3-сурет. Радиаль роторпоршендi ºосарлан¹ан ¸серлi машинаны» схемасы.

1-статор; 2-поршень; - 3-ротор; 4-б¼лгiш цапфа.

(1) статор элипс т¸рiздес орындал¹андыºтан (2) поршендер (3) ротор бiр рет айнал¹анда (4) б¼лгiш цапфа айналасында екi ж½мыстыº цикл атºарады.

Статор обоймасыны» бейнесiн ¼згертiп, поршендердi» ж½мыстыº ºадамдарыны» санын ¼згертуге, я¹ни к¼пºайтара ¸серлi машина алу¹а болады. °детте поршендер ºадамыны» саны он бiрден аспайды. К¼п ºайтара ¸серлi машиналар тек тынышж¾ргiш гидромоторлар ретiнде ж½мыс iстейдi. Оларды» бас кемшiлiгi – конструкцияларыны» к¾рделiлiгi мен реттеудi» ºиынды¹ы.

25

ÐÐÏÌ-íû» ¼íiìäiëiãi

Бiр поршеннi» ¸п-с¸ттiк берiлiсiнi» м¸нi

Сор¹ыны» толыº ¸п-с¸ттiк ¼нiмдiлiгi немесе гидромотор шы¹ыны, ы¹ыстыру айма¹ында¹ы барлыº поршендердi» ¸п-с¸ттiк

ì½íäà¹û d– поршень диаметрi; n – сор¹ыны» айналу жиiлiгi,

Негізгі əдебиет 4, 5 [3-24] [155]

Қосымша əдебиет 8 [3-10] Бақылау сұрақтары.

1.Поршенді сорғының негізгі техникалық көрсеткіштері.

2.Поршенді сораптар мен гидроматорлар.

3.Радиал роторпоршенді сорғылар мен гидроматорлар.

4.РРПМ-ның өнімділігін есептеу.

5-дəріс. Пластиналы сор¹ылар мен гидромоторлар. Тiстегерiштi сор¹ылар мен гидромоторлар.

Пластиналы сор¹ыны» ¼нiмдiлiгiн реттеу ж½мыс барысында оны» эксцентрлiгiн ¼згерту арºылы атºарылады. Б½л ретте ¸детте статор ºоз¹алмалы болып келедi. Статорды ºоз¹ау арºылы эксцентрлiктi н¼лдiк жа¹дайдан екi жаººа да ¼згертуге болады. Б½л ретте сондай-аº сор¹ыда¹ы а¹ым ба¹ытын ¼згертуге де болады. Н¼лдiк эксцентрлiкте с½йыº сор¹ы iшiндегi айналыста болып, желiге берiлмейдi.

Конструкцияны» ºарапайымдылы¹ына ºарамастан, жеке ¸серлi пластиналы машиналарды» тiреулерi с½йыº ºысымынан туатын к¾штерден бiрба¹ытты салмаº ºабылдайды, б½л м½ндай машиналарды жо¹ары ºуаттар ¾шiн шы¹аруды м¾мкiн етпейдi. Б½л кемшiлiк жо¹ары ж¸не т¼мен ºысым арналары симметриялы ºосарлана немесе ¾ш еселенген санды машиналарда жоº. Жиi екi кiреберiс ж¸не екi шы¹аберiс арналармен орындал¹ан схемаларды пайдаланады.

²осарлан¹ан ¸серлi сор¹ыны» схемасы 1-суретте келтiрiлген. Статор элипс бейнелес екi диаметр бойынша орналасºан 1-шi

ж¸не 2-шi кiреберiс 3,4-шi берушi арналармен орындал¹ан. С½йыºты сору ж¸не ыºсыру ротор бiр айнал¹анда екi рет атºарылады. С½йыº ºысымы роторды» диаметр бойынша ºарама-ºарсы жаºтарына ¸сер

26

ететiндiктен, подшипниктерге ол ºысымнан салмаº т¾спейдi. Статор бейнесi, пластиналар статор¹а соºты¹ыспай с½йыºты» бiрºалыпты берiлiсiн ºамтамасыз ететiндей етiлiп орындалады.

1-сурет. ²осарлан¹ан ¸серлi пластинкалы сор¹ыны» схемасы ¶йкелiстi ж¸не пластинаны» пазда ºысылып ºалуын азайту ¾шiн

со»¹ылары тiк емес, радиусºа айналу жа¹ына ºарай б½рышпен орындалады. Кiшi насостарда ол б½рыш 15î - ºа дейiн, ал ¾лкендерiнде

7î - ºа дейiн ºабылданады. ²ос ¸серлi сор¹ылар реттелмейдi. 19-суретте Л сериялы, кен машиналарында ºолданылатын

ºосарлан¹ан ¸серлi пластиналы сор¹ыны» конструкциясы к¼рсетiлген. Ол сор¹ылар сериямен, 5-тен 100 л/мин-ке дейiнгi ¼нiмдiлiкпен ж¸не

6,5 МПа - ¹а дейiнгi ºысыммен шы¹арылады. Б½л серияда¹ы сор¹ыларды ºосарлап жал¹а¹анда ¼те жо¹ары ¼нiмдiлiк алу¹а болады. Ондай сор¹ылар ортаº жетектiк бiлiкпен болады. °детте сор¹ыларды» бiрi т¼менiрек ¼нiмдiлiкпен ж¸не 6,5 МПа - ¹а дейiнгi ºысыммен, ал екiншiсi - ¾лкен ¼нiмдiлiкпен ж¸не 2,5 МПа-¹а дейiнгi ºысыммен болып келедi.

Жетекшi бiлiктi» салмаºтану жа¹дайын жаºсарту ¾шiн жетектен кейiн бiрiншi болып жо¹ары ºысымды сор¹ыны ºояды, ол жо¹ары айналдыру моментiн талап етедi.

Пластиналы сор¹ыны» сенiмдiлiгi мен ºызмет мерзiмi к¼п жа¹дайда пластиналар сапасына байланысты. Сондыºтан да пластиналарды босату ºызуы жо¹ары материалдардан жасайды. Ротор мен статор д¸некерленген болаттардан, ал жанында¹ы ты¹ызда¹ыш дискiлер ºоладан жасалады. Сериялы пластиналы машиналарды» ½заºмерзiмдiлiгi салмаºпен ж½мыс iстеуде 3000 са¹аттан асады.

Пластиналы жо¹ары моменттi арнайы орындалуда¹ы гидромоторларда статор паздарында орналасºан арнайы ты¹ызда¹ыш копирлердi» к¼мегiмен с½йыºты» жо¹ары ºысымында ж½мыс iстеуге ºол жеткiзiледi (10,0 МПа-¹а дейiн). Оларда с½йыº гидромоторды»

27

т¼рт пластинасына бiр мезгiлде ¸сер ететiндiктен ед¸уiр айналдыру моментiн тудырады.

Пластиналы сор¹ыларды» ¼нiмдiлiгi

Пластиналы сор¹ылар конструкциялары ж¸не ¸сер принциптерi бойынша ¼зiнi» салыстырмалы аз сыртºы ¼лшемдерiнде с½йыºты» ед¸уiр к¼лемдерiн ы¹ыстыру¹а жаºсы бейiмделген.

Теориялыº ¼нiмдiлiктi» ¼тпелi м¸ндерiн Jп жылдамды¹ыны»

пластинаны» ж½мыстыº ауданына (b.h ) к¼бейтiндiсi ретiнде аныºтау¹а болады.

Пластина ы¹ыстаратын с½йыºты» элементтiк к¼лемi: dQ = JП × b × dr = wr × b × dr ,

ì½íäà¹û b – пластина енi.

Толыº теориялыº ¼нiмдiлiгi, егер w = 2pn екенiн ескерсек,

ì½íäà¹û R – статор радиусы.

Келтiрiлген формулада пластиналар алатын к¼лемнi» ¸серi ескерiлмеген. Б½л ротор айнал¹ан кезде пластиналарды» ротор пазына батуына байланысты боса¹ан к¼лемге с½йыºты» бiр б¼лiгi шы¹ындалатынды¹ын ескермейдi. Пластина ºалы»ды¹ы S – бол¹анда ол с½йыºтар к¼лемiнi» е» к¼п м¸нi т¼мендегiдей болады.

Тiстегерiштi гидромашиналар сор¹ылар ретiнде ж¸не сирек гидромотор ретiнде ºолданылады. Тiстi iлiнiс т¾рiне байланысты сыртºы iлiнiстегi ж¸не iшкi iлiнiстегi сор¹ылар болады. Со»¹ылары сирек ºолданылады.

Конструкцияларыны» ºарапайымдылы¹ы мен ж½мыста¹ы сенiмдiлiгi оларды» ке» ºолданылуын ºамтамасыз еттi. Оларды» бас кемшiлiгi т¼мен ж½мыстыº ºысымы ж¸не реттеу ºиынды¹ы. Сондыºтан да олар к¼бiнесе к¾штiк гидрожетектерге ºызмет ететiн к¼мекшi сор¹ылар ретiнде ке» ºолданылады.

Е» к¼п тара¹аны екi, сыртºы iлiнiстегi, бiрдей шестернялы схема (1-сурет). ²абылдау ºуысы тегерiштер тiстерiнi» iлiнiстен шы¹а берiс орнымен бiрге º½ралады ж¸не б½л ретте ж½мыстыº т½¹ыр к¼лемi

½л¹аятындыºтан онда¹ы ºысым ºысымнан т¼мен болады.

Сор¹ыны» ж½мыстыº т½¹ыры тiс айыºтарымен ж¸не ºорап оймасымен шектеледi. Тiстегерiштер айнал¹ан кезде сор¹ы¹а келiп кiрген с½йыº ж½мыстыº т½¹ырлармен беру ºуысына апарылады ж¸не арындыº желiге тiстегерiштер-мен (iлiнiске кiретiн) итерiлiп шы¹арылады.

28

1 3

4

5

2

2-сурет. Тiстегерiштi сор¹ы схемасы

°детте сор¹ыны беру ºуысына тiстердi» ойыºтарын толтыр¹ан с½йыºтарды» барлы¹ы толыº ы¹ыстырылмайды. С½йыºты» бiр б¼лiгi тiстегерiштермен сор¹ы ºаºпа¹ы аралы¹ында т½тºылдыº жiк арºылы ºайтадан сору ºуысына барады. Ондай жо¹алыстар сор¹ыда¹ы барлыº жо¹алыстарды» 70–80 % º½райды. Сондыºтан да ол жо¹алымдарды азайту ¾шiн т½тºылдыº жiктi автоматты те»естiргiш дискiлер ºолданады.

Сор¹ы ж½мыс iстеген кезде тiстегерiштердi» ойыº орындарында с½йыº жабыº к¾йде ºалып, тегершiк айнал¹ан сайын оны» к¼лемi т¼мендеп, ºысымы к¾рт ¼седi. Тiстер ¼зара ты¹ыз жанасºан жа¹дайда б½л сор¹ыны» сынуына соºтыруы м¾мкiн. Компрессияны болдырмау ¾шiн сор¹ы конструкцияларында, тiстердi» ж½мысºа ºатыспайтын беттерiнде немесе ойыº т¾бiнде арнайы арналар ºарастырады. Ол арналарды» к¼мегiмен ойыºта жабыл¹ан с½йыº, сор¹ы ºуыстарыны» бiрiне ¸кетiледi.

Тiстегерiштердi» сор¹ылар кемшiлiктерiнi» бiрi - с½йыºты» тiстегерiшке ед¸уiр радиаль ба¹ытта т¾сiретiн ºысымы.

Тiстегерiштердi салмаºты азайту ¾шiн жо¹ары ºысымды сор¹ыларда b=(0,4–0,6)D – деп ºабылдайды.

Тiстегерiштерге т¾сетiн ºысым тегеурiнiн же»iлдету ¾шiн тiстегерiштердi» шеткi б¼лiктерiн сор¹ыны» арындыº немесе сору ºуыстарымен жал¹астыратын арналы конструкциялар ºолданады

Б½л ретте жал¹астыратын арналарды» с¸йкес ¼лшемдерiнде тiстегерiштердi бiрiн-бiрi те»естiретiн радиаль ºысымдар туады.

Осы маºсатта ¾ш тiстегерiштi ºосарлан¹ан сор¹ыларды ºолданады. Оларды» орта»¹ысы жетекшi тiстегерiш болып табылады. Ол сор¹ыны» подшипниктерi с½йыº ºысымынан салмаº

29

ºабылдамайды, ал жетекшi бiлiк ºосарлан¹ан айналдыру моментiмен салмаºтал¹ан. Тiстегерiштi» бiрдей ¼лшемдерiнде м½ндай сор¹ыларды» ¼нiмдiлiгi екi тiстегерiшпен салыстыр¹анда екi есе жо¹ары. Ондай сор¹ыны с½йыºты екi т¸уелсiз желiлерге айдау ¾шiне ºолданады.

Тiстегерiштi сор¹ылардан Ш-тектес сор¹ылар аса ке» тара¹ан. Ондай сор¹ыларды» ¼нiмдiлiгi 1,3 МПа ºысымда 5-тен 125 л/мин аралы¹ында болады. Арнайы тiстегерiштi сор¹ы – гидромотор ДНШ кен машиналарыны» жетегiне арнал¹ан ж¸не 6,0 – дан 12,0 МПа ºысымдарда ж½мыс iстейдi.

С½йыº ºысымын к¼теру ¾шiн к¼псатылы тiстегерiштi сор¹ылар ºолданады. Онда бiр агрегатта бiрнеше сор¹ыларды тiркеме жал¹астыра орналастырады. Ондай сор¹ыларда ¸р алды»¹ы сатыны» ¼нiмдiлiгi келесi сатыны» шы¹ынынан жо¹ары болу¹а тиiстi (жо¹алыстарды ºайтару ¾шiн). Сор¹ыны» ¸р сатысында с¸йкес ºысым¹а реттелген ºор¹а¹ыш ºаºпаºша болады.

Åãåð 1-øi ñàòû ºàºïàºøàñû Ð1, ал 2-шi сатыны» 2Р1 ºысымына реттелген болса, онда сор¹ыны» 3-шi сатысы арындыº желiде шамамен 3Р1 ºысымын ºамтамасыз етедi.

Тiстегерiштi гидромашинаны» ж½мыстыº к¼лемi:

Алын¹ан формулалар (3.36–3.38) инженерлiк есептеулер ¾шiн жеткiлiктi д¸лдiктер бередi. Оларды сораптау сор¹ы ¼нiмдiлiгiнi» тiстегерiшiнi» санына сызыºты ºатынаста ж¸не тiстесу модулiне квадратты ºатынаста екендiгiн к¼рсетедi. Сондыºтан да тiстегерiш санын барынша аз та»да¹ан ½тымды, ал модель мен тiстi» енiн берiлген ¼нiмдiлiкке с¸йкес ºабылдау керек. Iс ж¾зiнде тiстегерiш санын ¸детте 6–16 аралы¹ында ºабылдайды. Бiрдей ¼нiмдiлiкте тiстерiнi» саны аз, бiраº модель к¼терi»кi сор¹ыны» сыртºы ¼лшемдерi т¼мен болады.

Тiстерiнi» саны 6–12 аралы¹ында¹ы тiстегерiштерде ойыºтарыны» к¼лемi тiстердi» к¼лемiнен асып кетедi. Сондыºтан ¼нiмдiлiк формулаларында¹ы 2p -äi Êø– коэффициентiмен алмастырады. Оны ал¹ашºы шамалауда 7-ге те» деп ºабылдайды, ал т¾зетулер ендiрiлген тiстер ¾шiн (коррекциялан¹ан) 9,4-ке те».

Ал¹ашºы шамалауда тегершiк модулi:

ì½íäà¹û Q – ñîð¹ûíû» íàºòûëû ¼íiìäiëiãi (øû¹ûíû), ë/ìèí;

b – тiстегерiш енi, мм; J -тiс басыны» ше»берлiк жылдамды¹ы, м/с. Сор¹ы д¼»гелегiнi» ше»берлiк жылдамды¹ы ж½мыстыº с½йыºты т½тºырлы¹ына байланысты.

30