kojahan_tehnologiyalyk_umk_kz

2.2 Дәріс сабақтарының конспектісі

1-дəріс. Технологиялыº машиналарды» гидропневможетектерi туралы жалпы ма¹½лыматтар.

Г и д р о ж е т е к деп - гидроберiлiстен, басºару º½рыл¹ыларынан, к¼мекшi º½рыл¹ылардан (с¾згiштер, ыдыстар,т.б.) ж¸не желiлерден т½ратын механизмдер мен машиналарды ºоз¹алысºа келтiретiн º½рыл¹ыларды айтады.

Гидрожетектi» º½рамдыº схемасы 1-суретте келтiрiлген.

1-сурет. Гидрожетектi» º½рамдыº схемасы 1-жетекшi ºоз¹алтºыш; 2 – гидроберiлiс; 3- механизм (салмаº);

4 – áàñºàðó º½ðûë¹ûñû.

Гидрожетектi» т¾рiн гидроберiлiс аныºтайды. Жетекшi ºоз¹алтºышты» т¾рi де гидрожетектi сипаттай алады, мысалы, электрс½йыºтыº, дизель гидравликалыº турбогидравликалыº жетек, т.б.

Г и д р о б е р i л i с деп – механикалыº энергияны беруге ж¸не ºоз¹алысты с½йыº к¼мегiмен т¾рлендiруге арнал¹ан º½рыл¹ыны айтады. Гидроберiлiс сор¹ыдан, гидроºоз¹алтºыштан, жал¹астыр¹ыш желiлерден т½рады. Сор¹ы жетекшi бiлiктегi механикалыº энергияны с½йыº а¹ымыны» энергиясына т¾рлендiру процесiнде с½йыºты ы¹ыстыру ºызметiн атºарады, ал гидроºоз¹алтºыш (гидромотор) с½йыº а¹ымыны» энергиясын жетектегi буынны» механикалыº энергиясына т¾рлендiредi.

Гидрожетек – с½йыºтыº энергияны» к¼мегiмен машиналарды ж¸не механизмдердi ºоз¹алысºа келтiруге арнал¹ан º½рылымдар жиынты¹ы. Оларды» ке» тара¹ан схемалары 1.1–суретте келтiрiлген.

Кен машиналарында ºолданылатын ж½мыстыº с½йыºтар

С½йыºтыº ж¾йелерде МГ-20, МГ-30, АМГ-10, МГ-3 с½йыºтары ке» ºолданылады. Б½л маºсатта келесiлердi де ºолданады: индустриальды майлар; ВПС тектес селиконды майлар (ты¹ызды¹ы 0,89–0,95, ò½òàíó ºûçóû 120îÑ, ºàòòû ºûçóû 60îС, кинематикалыº т½тºырлы¹ы, 50îÑ-òà 9,6.10-6 ì2/ñ æ¸íå 50îÑ-òà 1200.10-6ì2/ñ; ÃÇ-

11

²иыр солт¾стiк жа¹дайында ж½мыс iстеу ¾шiн ПГ-271 с½йы¹ы шы¹арылады, оны» т½тºырлы¹ы 4.10-6 ì2/ñ (50îÑ-òà), àë – 50îÑ-òà <200.10-6 ì2/ñ, ºàòû ºûçóû – 90îС. С½йыº та»да¹ан кезде келесiлер

д½рыс та»да¹ан жа¹дайда ж¸не механизмдерде д½рыс к¾ткенде 1200– 1400 са¹-ºа жетедi.

С½йыºтыº тежегiштерде ºолданылатын с½йыºтар мына талаптар¹а сай болуы керек ºатпарланбауы ж¸не металл б¼лшектердi» коррозиясын шаºырмауы, т½тºырлы¹ын ¼згертпей, майла¹ыштыº ºасиетке ие болып, химия ж¸не физикалыº т½раºтылыºты, ºайнау ºызуы 1050С-тан т¼мен болмай, аз булануы тиiс. Тежегiштiк с½йыºтарды» т½тºырлы¹ы т¼мен ºызуларда 1500.10-6 ì2/с – тан артыº, ал жо¹ары ºызуларда – 10.10-6 ì2/с – тен кем болмауы керек. Ке» тара¹андары ауа-райыны» барлыº т¾рiне арнал¹ан с½йыºтар ГТН, ГТЖ-22 ж¸не жо¹ары майла¹ыш ºасиеттi с½йыºтар ЭСК, БСК ж¸не ФЭБ.

Тежегiштiк с½йыºтарды келесiлермен алмастыру¹а болады: 50 % упiлм¸лiк (кастор) майы мен 50 % ацетон немесе бутил спиртi; 40 % ¾пiлм¸лiк майы мен 60 % диацетондыº немесе этил спиртi.

Амортизациялыº с½йыºтарды» ерекшелiктерi - ºызу ¼згерiстерiндегi т½тºырлы¹ыны» аз ¼згеруi ж¸не т¼мен ºату ºызуы. Ке» ºолданылатындары амортизаторлар¹а арнал¹ан барлыº кезе»дiк с½йыºтар АЖ-12-61, АЖ-12Т, АЖ-16, олар ж½мыс ºабiлеттiлiгiн – 50î-òàí +140îС - ºа дейiн саºтайды ж¸не -55¸59î æ¸íå – 60îС- та ºатары. Оларды» т½тºырлы¹ы + 50îÑ-òà (10,12,16).10-6ì2/с. Амортизаторлыº с½йыº ретiнде сондай-аº 50 % трансформаторлыº ж¸не 50 % Л маркалы турбиналыº майларды» ºоспасын, Ау – тектес веретендiк ж¸не аспаптыº майларды да ºолданады.

С½йыºтыº жетектi» жалпы к¾йiн ж½мыстыº с½йыºты» ластануыны» сапалыº º½рамы бойынша аныºтау¹а болады, [ ]. Гидрож¾йелердi пайдалану барысында ж½мыстыº с½йыºтарды» ºасиеттерiн оперативтi баºылай, отырып, механикалыº º½рамдар мен суды» барлы¹ын аныºтау керек.

Ж½мыстыº с½йыºты» физика-химиялыº ºасиеттерiн баºылау ¾шiн ПЛ-2М ала»дыº лабораториясын, РЛ-ºол лабораториясын кемелiк лабораториялыº жиынтыº СКЛАМПТ-ны пайдалану¹а болады.

Ж½мыстыº с½йыºты ластандырушыларды» гранулометриялыº º½рамын СМЧ-1 аспабымен аныºтау¹а болады. Оны» ж½мысы с½йыºты» жалпаº ¾лгiсiн оптикалыº к¼шiру немесе арнайы с¾згiш

12

арºылы ластан¹ан с½йыº ¾лгiсiнi» белгiлi к¼лемiн ¼ткiзу принципiне негiзделген.

Ж½мыстыº с½йыºтар¹а ºойылатын талаптар

С½йыºтыº жетектi» ºалыпты ж½мысын ºамтамасыз ету ¾шiн ж½мыстыº с½йыºтар¹а мынадай талаптар ºойылады:

-гидрожетек тiректерi мен ты¹ызда¹ыштары жаºсы майла¹ыштыº ºасиеттерге ие болу¹а тиiстi;

-гидрожетектерде пайдаланылатын материалдар¹а инерттiлiгi (металл, бояулар, пластмассалар, эластикалыº материалдар);

-с½йыº т½тºырлы¹ын ºолданылатын ты¹ызда¹ыштар мен оларды» жiктерiмен с¸йкестiлiгi;

-т½тºырлыºты» ºызу мен ºысымны» ке» диапазонында аз ¼згеруi;

-ж½мыстыº ºызуларды» жеткiлiктi ке» диапазоны;

-¾лкен ºызмет мерзiмi, тоты¹у¹а ºарсылы¹ы, ыл¹ал мен ауа сi»iргiштiгi;

-к¼бiктенуге аз бейiмдiлiгi;

-жо¹ары т½тану ºызулы¹ы;

-ºауiпсiздiгi, я¹ни с½йыº шашыра¹ан ж¸не ыдыра¹ан жа¹дайларда улы болмауы керек;

-жаºсы ºызу б¼лгiштiгi ж¸не жо¹ары ¾лестiк жылусыймдылы¹ы;

-т¼мен º½ндылы¹ы.

С½йыºты та»да¹ан кезде оны» ты¹ызды¹ыны», т½тºырлы¹ыны» ж¸не сы¹ыл¹ышты¹ыны» м¸нi шешушi болып саналады.

С½йыºты» ты¹ызды¹ы с½йыºтыº ж¾йедегi ºысымны» м¸нiне ¾лкен ¸сер етедi, себебi тек белгiлi ºысым ¼згерiсiнде ¹ана с½йыºтыº º½рыл¹ыларды» конструктивтiк каналдары арºылы с½йыº а¹уы м¾мкiн. С½йыº ты¹ызды¹ы жо¹ары бол¹ан сайын, с½йыº а¹ымыны» ¾деуi мен тежелiсi ¾шiн ¾лкен ºысым ж½мсалады, б½л ретте атºару механизмдерiнде, ешºандай пайдалы ж½мыс атºарылмайды. Жо¹ары ты¹ыздыºты ж½мыстыº с½йыºтар ¾шiн басºадай те» жа¹дайларда белгiлi а¹ын энергиясын беру ¾шiн ¾лкен ºималы элементтер ºолданылады немесе керiсiнше. Аз жiктi элементтер жасау ¾лкен ºиындыºтар¹а соºтырады ж¸не ж½мыстыº с½йыºты жаºсы тазалауды талап етедi. Осылар¹а байланысты, гидрожетектерде ты¹ызды¹ы 0,7– 1,0 г/см3 ж½мыстыº с½йыºтар ºолдану ½сынылады.

Т½тºырлыº кез келген с½йыºтар ¾шiн ма»ызды ºасиет болып табылады ж¸не к¼птеген с½йыºтар ¾шiн ºызу мен ºысым¹а байланысты. Атºару механизмiнi» жылдамды¹ы жо¹ары, ж½мыстыº ºысым т¼мен бол¹ан сайын, с½йыº т½тºырлы¹ы т¼мен болу¹а тиiстi, ¼йткенi а¹ымны» жо¹ары жылдамды¹ында ºысымны» к¼терi»кi жо¹алыстары орын алады. Т½тºырлыº ¸детте с½йыºтыº ж¾йедегi ж½мыстыº ºызуларды» диапазонын ед¸уiр шектейдi. С½йыºты» сы¹ыл¹ышты¹ы ºысым мен ºызу¹а байланысты, дегенмен ºызуды»

13

м¸нi зор. Гидрожетекте с½йыºты» сы¹ыл¹ышты¹ы с½йыºтыº серiппе ¸серiн тудырады. С½йыº сы¹ыл¹ышты¹ы ¸серiнен с½йыºтыº соººыларымен с½йыºтыº механизмдердi» кешеуiлдеу º½былыстары пайда болуы м¾мкiн. С½йыº сы¹ыл¹ышты¹ына ерiтiлген ауа ¾лкен ¸серiн тигiзедi. °детте с½йыº комнаталыº ºызуда ж¸не ºорша¹ан ортамен тепе-те»дiк жа¹дайда к¼лемi бойынша 5-тен 15 % -¹а дейiн ертiлген ауамен болып келедi. ²ысым ¼скен сайын ерiтiлiген ауа саны тiкелей ºатынаста ¼седi. Ерiген ауа с½йыºты» сы¹ыл¹ышты¹ын ¼сiредi ж¸не кавитация мен ºысым соººысына себепкер болады, олар с½йыºтыº º½рыл¹ыларды» ºызмет мерзiмiн ºысºартады.

Ж½мыстыº с½йыºты танда¹ан кезде оны» майла¹ыштыº ºабiлетiн де ескеру керек. Майла¹ышты деп е» аз ¾йкелiстi ºамтамасыз ететiн ºасиеттi т¾сiну керек, я¹ни металл б¼лшектер беттерiнi» аз желiнiсiн ºамтамасыз ететiн ºасиет.

Ж½мыстыº с½йыºты та»дау

Гидрожетекке ж½мыстыº с½йыºты та»дау к¼птеген факторлар¹а байланысты. Б½л ретте ма»ызды фактор болып с½йыºты» арналуы мен

с½йыºтыº жетектi» ж½мыс iстеу жа¹дайлары саналады. Гидрожетектегi с½йыº энергия беруге ж¸не оны» ж½мыс

элементтерiн сенiмдi майлау¹а арнал¹ан. Б½л ретте ол ке» аралыºта ¼згеретiн ºысым, жылдамдыº ж¸не ºызу ¸серлерiне душар болады. Мысалы, кен машиналарыны» с½йыºтыº жетегiнде ºысымны» м¸нi 20¸25 МПа-¹а дейiн ¼згередi, ал механикаландырыл¹ан тiреулерде 80 МПа-¹а дейiн жетедi. С½йыº а¹ымыны» жылдамды¹ы жекелеген жа¹дайларда 50–80 м/с-ке, ал тiреулердi» ºаºпаºшаларында 1260 м/с- ке дейiн жетедi.

Жерасты кен машиналарыны» гидрожетектерi ж½мыс iстейтiн ºызу интервалы ¸детте 10-нан 90îС– аралы¹ында болып келедi, ал ашыº ж½мыстарда ж½мыстар¹а арнал¹ан кен машиналарыны» с½йыºтыº жетектерi жиi т¼мен ºызулар жа¹дайында болады. Сонымен ºатар, ж½мыстыº с½йыºтар тоза»ды ж¸не ыл¹ал атмосферада ж½мыс iстейдi.

Негізгі əдебиет 4,5 [3-24] [155]

Қосымша əдебиет 8 [3-10] Бақылау сұрақтары.

1.Гидрожетек деген не?. Олардың топталуы.

2.Гидрожетектi» º½рамдыº схемасы

3.Гидроберіліс деген не?

4.Гидро машиналарда қолданылатын жұмыстық сұйықтар.

5.Жұмыстық сұйықтарды таңдау.

6.Жұмыстық сұйықтарға қойылатын талаптар.

14

2-дəріс. Гидропневможетектерді жобалаудағы бірізділік. Топталуы. Артықшылықтары мен кемшіліктері. Қолдану аймағы.

Гидрожетектi» жiктелуi

Гидрожетектер ж½мыс iстеу принципi бойынша к¼лемдiк ж¸не гидродинамикалыº болып, ал реттелушiлiгi бойынша – реттелетiн ж¸не реттелмейтiн болып б¼лiнедi.

К ¼ л е м д i к деп–к¼лемдiк ¸серлi сор¹ыдан, к¼лемдiк гидроºоз¹алтºыштан ж¸не жал¹астыр¹ыш желiден т½ратын с½йыºтыº берiлiстi айтады.

К¼лемдiк гидроберiлiсте энергия бiр буыннан екiншiсiне с½йыºтыº - статикалыº ºысымны» есебiнде, кинематикалыº энергияны» ж¸не геометриялыº арынны» салыстырмалы аз м¼лшерiнде берiледi. Сондыºтан да механикалыº буындар арасында¹ы байланыстар, геометриялыº сыртºы ортадан б¼лектенген (изолирован), ж½мыстыº с½йыº к¼лемiмен iске асады. Осы себептен де м½ны кейде гидростатикалыº берiлiс деп атайды.

Г и д р о д и н а м и к а л ы º б е р i л i с т е энергия негiзiнен ж½мыстыº с½йыº а¹ымыны» кинематикалыº энергиясы арºылы берiледi. Б½л берiлiстi» º½рамына гидрожал¹астыр¹ыш (добавки) ж¸не турботрансформаторлар кiредi.

К¼лемдiк гидроберiлiстер шы¹а берiстегi буынны» ºоз¹алыс сипатына байланысты – айналмалы ºоз¹алысты, керi ºайта – б½рылмалы ж¸не iлгерi-кейiнгi ºоз¹алмалы жылжымалы (возвратнопоступательное) болып б¼лiнедi.

Гидродинамикалыº берiлiсте шы¹а берiстегi буын тек айналмалы ºоз¹алысты болып келедi.

Топталуы ж¸не ж½мыс принципi

Гидроберiлiстi энергетикалыº белгiлерi бойынша к¼лемдiк ж¸не гидродинамикалыº деп б¼ледi. Реттелушiлiк ºасиеттерi бойынша оларды реттелетiн ж¸не реттелмейтiн деп б¼ледi.

Жо¹арыда¹ы схемаларда келтiрiлген элементтерден басºа ºосымша ж¸не к¼мекшi º½рылымдар болуы м¾мкiн.

Жетекшi ºоз¹алтºыш (ЭД) гидрожетектi» кiре берiс буыны болып саналады ж¸не оны» механикалыº энергиясыны» к¼зi болып табылады. Жетекшi ºоз¹алтºышты» т¾рi гидрожетектi сипаттайды; мысалы, электр-гидрожетек, дизель-гидрожетек, турбо-гидрожетек, ауалы-гидрожетек.

С½йыºтыº берiлiс с½йыºтыº жетектi» негiзi болып табылады. Басºару º½рылымдарына – б¼лгiштер (распределители), шы¹ын

ж¸не ºысым реттегiштер (регуляторы расхода и давления), гидрок¾шейткiштер (гидроусилители) кiредi.

²осымша º½рылымдар гидрожетектi» (Г.Ж.) берiлген сипаттамаларын ºамтамасыз етуге арнал¹ан. Олар¹а ºор¹аныс ºаºпаºшалар, аккумуляторлар, т.б. жатады.

15

á)

ÓÓ

ÃÄ Ì

2-сурет. Гидрожетектi» функциональды º½рамдыº схемалары à – сор¹ылыº гидрожетек; ¸ – магистральды гидрожетек;

á-аккумуляторлы гидрожетек; ЭД–электр ºоз¹алтºыш; Н–сор¹ы; УУ–басºару º½рылымы; ГД–гидроºоз¹алтºыш; М–механизм.

Артыºшылыºтары ж¸не к¼мшiлiктерi. ²олдану аймаºтары.

Негiзгi артыºшылыºтары т¼мендегiдей:

-т¾сетiн салмаºты» талаптарына с¸йкес, жетекшi ºоз¹алтºышты» механикалыº сипаттамаларын ¸мбебап т¾рлендiру м¾мкiндiгi;

-басºаруды» ºарапайымдылы¹ы ж¸не автоматтандыру м¾мкiндiгi;

-жетекшi ºоз¹алтºыш пен атºару механизмдерiн шектен тыс салмаºтан ºор¹ауды» ºарапайымдылы¹ы;

-шы¹а берiс жылдамды¹ын ке» ауºымда, байыппен реттеу м¾мкiндiгi;

-жетек массасыны» бiрлiгiне шаººанда¹ы берiлетiн ºуатты» жо¹арылы¹ы;

-ж½мыстыº с½йыº ретiнде минералды майларды ºолдан¹ан жа¹дайда¹ы ¾йкелiс ж½птарыны» сенiмдi майлануы.

Êåìøiëiêòåði:

-ж½мыстыº с½йыºты» к¼п шы¹ыны, ¸сiресе жо¹ары ºысымда; -ж½мыстыº с½йыºты» ºатты ºызу салдарынан арнайы

салºындатºыштар ж¸не ºызудан ºор¹а¹ыш º½рылымдар ºолдану¹а тура келедi;

-ж½мыстыº с½йыººа ºойылатын ºата» талаптар ж¸не ж¾йенi ауадан ºор¹ау;

-¼ðò ºàóiïòiëiãi.

16

Дегенмен с½йыºтыº схемаларды ж¸не тораптарды д½рыс та»дай отырып, жо¹арыда¹ы кемшiлiктердi» кейбiреуiн жоº ºылу¹а, болмаса оларды» машина¹а ¸серiн барынша т¼мендетуге болады. Сондыºтан да ºазiргi кезде гидрожетектер аса ке» ºолданыс тапты. ¶немдiлiгi ¾лкен техникалыº м¾мкiндiктерi оны ¸рт¾рлi технологиялыº процестердi механикаландыруда ж¸не автоматтандыруда ¸мбебап орта¹а айналдырды. Кен машиналарына келетiн болсаº, со»¹ы кездерде жобаланып,шы¹арылатын машиналарды» бiрде-бiрi гидрожетексiз кездеспейдi. Керiсiнше ж½мыстыº жабдыºтар тек гидрожетекпен ж½мыс iстейдi. Ал со»¹ы кездерi тiптi кен машиналарыны» трансмиссиялары да толыº гидрожетектерге негiзделуде. Сондыºтан да б½л курсты» болашаº тау-кен инженерэлектромеханиктер ¾шiн ма»ызы зор.

Р е т т е л е т i н деп–жетекшi ж¸не жетектегi буындар жылдамдыºтарыны» араºатынастары ¼згеруi м¾мкiн гидроберiлiстi айтады. Б½л аныºтаманы ºана¹аттандырмайтын гидроберiлiс

реттелмейтiн гидроберiлiс деп аталады.

К ¼ л е м д i к гидроберiлiс к¼лемдiк сор¹ы мен к¼лемдiк гидроºоз¹алтºыштан т½рады ж¸не магистральдыº желiмен жал¹асады. Онда энергияны беру сор¹ы тудыратын гидростатикалыº ºысым есебiнде кинетикалыº энергияны» салыстырмалы аз м¸нiнде атºарылады.

Г и д р о д и н а м и к а л ы º берiлiс ж½мыс процесiнде алдымен жетекшi бiлiктi» механикалыº ж½мысы с½йыºты» кинетикалыº энергиясына, ал содан кейiн, керiсiнше кинетикалыº энергия механикалыº ж½мысºа т¾рленедi. Гидродинамикалыº берiлiстерге гидрожал¹астыр¹ыштар мен гидротрансформаторлар жатады.

К¼лемдiк гидроберiлiстер ºоз¹алысты т¾рлендiру сипаты бойынша айналмалы ºоз¹алысты, iлгерi – кейiнгi ºоз¹алмалы ж¸не кейiн-б½рмалы ºоз¹алысты болып б¼лiнедi. Бiрiншiлерiн гидроºоз¹алтºыштар (моторлар) ретiнде, ал екiншiлерi мен ¾шiншiлерiн – гидроцилиндрлер ретiнде ºолданады.

К¼лемдiк гидроберiлiстер ¼здерiнi» сипаттамалары ж¸не сыртºы ¼лшемдерi бойынша ºысылысты жа¹дайда ж½мыс iстейтiн кен машиналары ¾шiн ºолайлы, ал гидродинамикалыºтар - сыртºы ¼лшемдерi шешушi болып табылмайтын жа¹дайлар ¾шiн.

Реттелетiн сор¹ылы гидрожетек.

Гидрожетектi» б½л т¾рi кен машиналарында ке» ºолданылады. Оларды» м¾мкiндiктерiн ба¹алау ¾шiн оны» сипаттамаларын идеалды ж½мыс жа¹дайында ºарастырамыз. Сор¹ыны» жетектiк ºоз¹алтºышыны» айналу жылдамды¹ыны» т½раºты екендiгiн ескере, сор¹ы мен гидромотор шы¹ындарыны» те»дiлiгiнен келесiнi аныºтаймыз:

17

qн nнU н = q м nм ,

Осылайша, идеал жа¹дай ¾шiн гидромоторды» айналу саныны» та»дал¹ан санында, сор¹ы моментi, ºуаты ж¸не гидромотор ºуаты реттелу к¼рсеткiшi UН – ге пропорциялы.

Гидромотор бiлiгiндегi момент.

M M = q м Р = const åãåð Ð – т½раºты болса.

2p

Гидрожетектi» е» жо¹ары жылдамды¹ы U H . max бол¹анда, ал е» т¼мен жылдамды¹ы U H = U H .min бол¹анда орын алады.

n

гидрожетекте о¹ан QP=const бол¹анда ºол жетедi. Б½дан

18

N = Qн × Pн ×U н øû¹àäû.

Сор¹ы шы¹ыны ¼згерген кезде т½раºты ºуатты саºтау ¾шiн Qн × Pн немесе Pн ×U н м¸ндерi т½раºты болуы ºажет. О¹ан келесi

шартты саºта¹анда ºол жетедi.

я¹ни ºысым ¼скенде сор¹ы ¼нiмдiлiгiн шектеу арºылы,аз айналу сандарында гидромотор тудыратын моментi к¾рт ¼сiруге м¾мкiндiк туады.

Осылайша, гидромотор моментi ж½мыстыº с½йыº ºысымына,я¹ни салмаººа байланысты ¼згередi.

Реттелетiн гидромоторлы гидрожетек

М½ндай жетекте т½раºты ¼нiмдiлiктi сор¹ы ºолданылады. Б½л жетектi» механикалыº сипаттамасыны» те»деуi.

(6.27)

N н = N м = Qн Р = Qм Р = const

Осылайша реттелетiн гидромоторлы ж¸не реттелмейтiн сор¹ылы гидрожетек келесiдей реттеу кестесiне с¸йкес сипаттамалар алу¹а м¾мкiндiк бередi.

Iс ж¾зiнде гидромоторды реттеу сирек кездеседi.

Негізгі əдебиет 4,5 [3-24] [155]

Қосымша əдебиет 8 [3-10]

19